“Sran ng’ɔ wu’n, nán min yɛ n yoli-ɔ”

 1-3. (1) ?Ɔ yoli sɛ yɛ maan Etisi wuli-ɔ? (2) ?Yɛ ngue yɛ Pɔlu yoli-ɔ? ?Pɔlu i su ndɛ benin yɛ sa ng’ɔ juli’n kle e-ɔ?

PƆLU ɔli Troasi, kpɛkun ɔ nin aniaan kpanngban kpa be yiali nglo sua ba kun nun nnɔsua nun. Kɛ ɔ fɛ i lɛ’n be su wunmɛn i kun. Pɔlu ijɔli lele kɔnguɛ afiɛn. Kannin nga be sɔli be nuan’n ti’n sua ba sɔ’n nun lo kan. Yɛ atrɛkpa’n, wunsrɛn ng’ɔ fin kannin sɔ’m be nun’n, ɔ bɔn lika’n nun kan. Kɛ Pɔlu íjɔ’n, nn gbanflɛn kun mɔ be flɛ i kɛ Etisi’n, ɔ ti fenɛtri kun nun. Lafilɛ’n w’a fɛ i, ɔ maan ɔ fin nglo sua’n i nsan su’n nun tɔli!

² Kɛ mɔ Liki ti dɔɔtrɔ’n ti’n, atrɛkpa’n, ɔ o sran nga be dun mmua fiteli lɔ naan bé kó nían gbanflɛn sɔ’n be nun. Sanngɛ be kwlá yoman like fi be manman Etisi kun. Afin “bé mɛ́n i su-ɔ, w’a wu.” (Yol. 20:9) Sanngɛ abonuan sa kun juli. Yɛle kɛ Pɔlu lɛli i su, kpɛkun ɔ seli sran’m be kɛ: “Amun yaci sunlɛ, afin ɔ o nguan nun.” Pɔlu cɛnnin Etisi!—Yol. 20:10.

³ Sa ng’ɔ juli lɛ’n kle kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n kwla sa kwlaa yo. Sran fi kwlá manman Pɔlu i ndɛ kɛ i ti yɛ Etisi wuli-ɔ. Sanngɛ ɔ kunndɛman kɛ gbanflɛn sɔ’n i wie’n ɔ saci blɛ cinnjin sɔ’n, annzɛ kusu ɔ yo naan sran wie yaci Ɲanmiɛn i su lafilɛ. Ɔ maan cɛnlɛ m’ɔ cɛnnin gbanflɛn sɔ’n lɛ’n, ɔ́ yó maan kɛ ɔ́ yáci be kɔ́’n be wla gúa ase, kpɛkun bé ɲán wunmiɛn bé dí Ɲanmiɛn junman’n. Nanwlɛ, Pɔlu kleli kɛ i wiengu’m be nguan’n ti i cinnjin dan. I sɔ’n yo maan e wla kpɛn ndɛ kun m’ɔ kannin’n su. Ɔ seli kɛ: “Sran ng’ɔ wu’n, nán min yɛ n yoli-ɔ.” (Yol. 20:26) Maan e nian wafa nga Pɔlu i ajalɛ’n kwla uka e naan y’a bu e wiengu’m be nguan’n i like cinnjin wie’n.

 4. ?Sa benin yɛ ɔ juli Pɔlu su Efɛzi lɔ-ɔ?

⁴ Ndɛ tre ng’ɔ sinnin lɛ’n nun’n, e wunnin kɛ Pɔlu wunnin i ɲrun kpa Efɛzi lɔ. Jasin ng’ɔ boli i lɔ’n ti’n, klɔ’n nun sanngannin dan. Ajuin difuɛ nga be yo Atemisi i amuin ba’n i atɛ sran’m be sa nun naan be sɔ i’n, be mannin be wun su. Sanngɛ Sa Nga Be Yoli’n 20:1 se kɛ: “Kɛ lika’n tɔli bliin’n, Pɔlu yiali Zezi i sɔnnzɔnfuɛ mun. Ɔ wlali be fanngan, kpɛkun ɔ kaleli be. I sin’n, ɔ ɔli Maseduanin.”

 5, 6. (1) ?Atrɛkpa’n Pɔlu dili le nɲɛ Maseduanin lɔ? ?Yɛ ngue yɛ ɔ yo mannin aniaan nga be o lɔ’n mun-ɔn? (2) ?Wafa sɛ yɛ Pɔlu buli i wiengu ng’ɔ nin be su Ɲanmiɛn’n mun-ɔn?

⁵ Kɛ Pɔlu kɔ́ Maseduanin’n, ɔ jrannin Troasi m’ɔ ti mmeli jranwlɛ’n i su lɛ kan. Ɔ buli i kɛ Titi m’ɔ sunmɛnnin i Korɛnti lɔ’n wá tó i lɛ. (2 Kor. 2:12, 13) Sanngɛ kɛ Pɔlu wunnin kɛ Titi su baman’n, ɔ ɔli Maseduanin. Yɛ atrɛkpa’n, ɔ dili afuɛ kun lɔ. “Ɔ wlali be nga be o lɔ’n be fanngan.”a (Yol. 20:2) Titi ko toli i Maseduanin lɔ. Yɛ ɔ seli i kɛ Korɛntifuɛ’m be sɔli i fluwa klikli’n nun klanman. (2 Kor. 7:5-7) I sɔ’n ti’n, Pɔlu klɛli be fluwa kun ekun. Fluwa sɔ’n yɛ be flɛ i kɛ Korɛntifuɛ Mun fluwa nɲɔn su’n niɔn.

⁶ Maan e sie i nzɔliɛ kɛ Liki seli kɛ Pɔlu ko niannin aniaan nga be o Efɛzi nin Maseduanin lɔ’n be osu naan ɔ ‘wlali be fanngan.’ I sɔ’n kle kɛ Pɔlu klo i niaan’m be kpa liɛ su! Ɔ timan kɛ Farizifuɛ mɔ be bu i kɛ be kpa tra be wiengu mun’n sa. Pɔlu liɛ’n, ɔ bu i kɛ i niaan yasua mun nin i niaan bla’m be ti i wiengu junman difuɛ. (Zan 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Kɛ blɛ wie nun’n, ɔ́ tú be fɔ kekle kpa bɔbɔ’n, w’a bumɛn i kɛ i kpa tra be.—2 Kor. 2:4.

 7. ?Wafa sɛ yɛ andɛ’n asɔnun sunianfuɛ’m be kwla nian Pɔlu i ajalɛ’n su-ɔ?

⁷ Andɛ’n, asɔnun kpɛnngbɛn mun nin akpasua sunianfuɛ mun be mian be ɲin be nian Pɔlu i ajalɛ’n su. Sɛ bé tú aniaan kun i fɔ kekle kpa bɔbɔ’n, be mian be ɲin be wlɛ i fanngan. Be si i aunnvɔɛ. Like nga be kunndɛ’n yɛle i fanngan wlalɛ, nɛ́n i fɔ bulɛ-ɔ. Akpasua sunianfuɛ kun mɔ i sa w’a tɔ i junman’n nun’n seli kɛ: “Aniaan yasua mun nin aniaan bla’m be nun sunman be kunndɛ kɛ bé yó sa ng’ɔ ti kpa’n. Sanngɛ blɛ sunman’n, sa wie’m be ti’n be sa sin bubu be, annzɛ kusu srɛ kun be, annzɛ kusu be siman like trele nga bé yó’n.” I lɛ’n nun’n, asɔnun sunianfuɛ’m be kwla wla aniaan sɔ’m be fanngan kpa.—Ebr. 12:12, 13.

 8, 9. (1) ?Ngue ti yɛ maan Pɔlu w’a kwlá ɔman Siri-ɔ? (2) ?Atrɛkpa’n ngue ti yɛ Zifu’m be fali be ɲin cili Pɔlu tɛtɛ kpa-ɔ?

⁸ Pɔlu fɛli i Maseduanin lɛ ɔli Korɛnti.b Kɛ ɔ dili anglo nsan lɔ’n, ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ kɔ́ Sankle lɔ ndɛndɛ naan ɔ́ kó fá mmeli kɔ́ Siri. Kɛ ɔ́ fɛ́ i lɛ’n, ɔ́ kɔ́ Zerizalɛmun naan ɔ́ fá ninnge nga aniaan’m be fa mɛnnin i kɛ ɔ fa man aniaan nga be ti yalɛfuɛ mɔ be o lɔ’n.c (Yol. 24:17; Rɔm. 15:25, 26) Sanngɛ sa kun ti’n, w’a kwlá yoman sɔ. Sa Nga Be Yoli’n ndɛ tre 20, i mma 3 se kɛ: “Ɔ tili i kɛ Zifu’m be cicili i wun ndɛ.”

⁹ Be fali be ɲin cili Pɔlu tɛtɛ kpa. Afin be waan ɔ suman Ɲanmiɛn kɛ Zifu mun sa kun naan ɔ nin Ɲanmiɛn b’a bu. Be wunnin kɛ jasin nga Pɔlu bo’n ti’n, Klisipisi m’ɔ ti be Ɲanmiɛn sulɛ sua’n i su kpɛnngbɛn kun Korɛnti lɔ’n, ɔ kacili Klisifuɛ. (Yol. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Cɛn kun ekun liɛ’n be fɛ i ɔli Galiɔn m’ɔ ti Rɔmun akpasua nga be flɛ i kɛ Akai’n i siefuɛ’n i ja su. Sanngɛ Galiɔn w’a faman ndɛ nga be kannin’n su, ɔ maan ɔ yacili Pɔlu nun. I sɔ’n ti’n, Zifu’m be fali ya dan kpa. (Yol. 18:12-17) Ɔ maan atrɛkpa’n Zifu nga be o Korɛnti lɔ’n, be seli be wun kɛ Pɔlu su wa fa mmeli’n Sankle lɛ. I sɔ’n ti’n, be cicili i wun ndɛ naan bé bú sɛ́ i ɲrun naan bé kún i. ?Yɛ ngue yɛ Pɔlu wá yó-ɔ?

10. ?Srongble ti yɛ Pɔlu waan ɔ sinman Sankle lɔ-ɔ? An yiyi nun.

¹⁰ Kɛ ɔ ko yo naan sa w’a ɲanman Pɔlu naan kusu b’a wuaman sika ng’ɔ o i sa nun’n ti’n, ɔ fali ajalɛ kɛ ɔ su sinman Sankle, sanngɛ ɔ́ sín Maseduanin naan w’a kwla sɛ i sin. Blɛ sɔ’n nun’n, kodiawiefuɛ mɔ be o akpɔ’m be su’n ti’n, be su sinlɛ’n timan pɔpɔ. Asa ekun’n, aofuɛ sua mun bɔbɔ’n be timan lika kpa m’ɔ fata kɛ be la nun-ɔn. Sanngɛ Pɔlu buli i kɛ sɛ ɔ sin akpɔ’n su’n, i sɔ’n flunman tra kɛ ɔ sin Sankle’n. Ɲanmiɛn sa, nɛ́n i ngunmin yɛ ɔ tu ajalɛ’n niɔn. Afin Aristaki nin Gaisi nin Sekɔndisi nin Sopatɛɛ nin Timote nin Trofimun nin Tisiki be ko sunmɛnnin i.—Yol. 20:3, 4.

11. ?Wafa sɛ yɛ andɛ’n e kwla sasa e wun-ɔn? ?Yɛ ajalɛ benin yɛ Zezi kle e-ɔ?

¹¹ Kɛ nga Pɔlu fa yoli’n sa’n, andɛ Klisifuɛ’m be yo like kwlaa nga be kwla yo’n naan b’a sasa be wun jasin fɛ bolɛ’n nun’n. Lika wie’m be nun’n, aniaan kun i ngunmin jasoman ko boman jasin fɛ’n. Sanngɛ aniaan’m be kɔ nɲɔnnɲɔn annzɛ akpasuaakpasua. ?Ngue yɛ e kwla yo naan sɛ be kle e ɲrɛnnɛn’n y’a kwla sasa e wun-ɔn? Klisifuɛ’m be wunnin i wlɛ kɛ be lemɛn i yowlɛ, saan bé klé be yalɛ. (Zan 15:20; 2 Tim. 3:12) Sanngɛ be bɔbɔ be ɲinfu be faman be nguan’n siemɛn i wie nuan. I lɛ’n nun’n, Zezi kleli be ajalɛ kpa. Cɛn kun’n, kɛ i kpɔfuɛ nga be o Zerizalɛmun lɔ’n be ko mannin yɔbuɛ’m be su mɔ be waan bé fá fínfín i’n, ɔ “fiali, kpɛkun ɔ fin Ɲanmiɛn sua’n nun fiteli.” (Zan 8:59) Kɛ ɔ cɛli kan mɔ Zifu’m be cicili kɛ bé kún i’n, “w’a wlanwlanman nzra nun Zifu’m be afiɛn kun. Ɔ jasoli lɛ ɔli lika ng’ɔ o aawlɛ flɛnnɛn’n i wun lɛ’n nun.” (Zan 11:54) Blɛ wie nun’n, Zezi fali ajalɛ trele wie mun naan w’a kwla sɛsɛ i wun naan Ɲanmiɛn i klun sa’n w’a kpɛn su i lika. Andɛ kusu’n, i sɔ wie yɛ Klisifuɛ’m be yo-ɔ.—Mat. 10:16.

12, 13. (1) ?Kɛ Etisi cɛnnin nguan’n, i sɔ’n yoli asɔnun’n i nunfuɛ’m be sɛ? (2) ?Andɛ’n ngue ti yɛ maan be nga be awlɛn su sran wuli’n be klun kwla jɔ dan kpa-ɔ?

¹² Kɛ Pɔlu nin i janvuɛ’m be sinnin Maseduanin’n, i sin’n be titili nun kpɛkun be ko yiali Troasi lɔ.d Liki se kɛ: “E dili cɛn ba nnun naan y’a to be Troasi lɔ.”e (Yol. 20:6) Kɛ nga e fa wunnin i ndɛ tre nga i bo bolɛ’n nun’n sa’n, lɔ yɛ be cɛnnin gbanflɛn nga be flɛ i kɛ Etisi’n i nguan-ɔn. Kɛ aniaan’m be wunnin kɛ be janvuɛ sɔ’n w’a cɛn nguan’n, i sɔ’n yoli be fɛ dan. Biblu’n se kɛ “be klun jɔli dan kpa.”—Yol. 20:12.

¹³ Andɛ’n e wunman abonuan sa kɛ ngalɛ’n sa mun kun. Sanngɛ sran’m be cɛnlɛ’n i su ndɛ nga Biblu’n kan’n ti’n, be nga be awlɛn su sran wuli’n, ‘be klun kwla jɔ dan kpa.’ (Zan 5:28, 29) Kɛ Etisi cɛnnin nguan’n, fɔ m’ɔ o i nun’n ti’n, ɔ wuli ekun. (Rɔm. 6:23) Sanngɛ be nga bé wá cɛ́n nguan mɛn uflɛ’n nun lɔ’n, be liɛ’n be kwla lafi su kɛ bé ɲán nguan m’ɔ leman awieliɛ’n. Asa ekun’n, be nga bé cɛ́n be mɔ be nin Zezi bé kó dí famiɛn ɲanmiɛn su lɔ’n, be su wuman kun le. (1 Kor. 15:51-53) Andɛ’n, sran’m be cɛnlɛ ndɛ’n ti’n, Klisifuɛ nga be kpali be sieli be ngunmin’n nin Klisifuɛ nga be ti ‘bua wie mun’n’ be ‘klun kwla jɔ dan kpa.’—Zan 10:16.

14. ?Ndɛ benin yɛ Pɔlu kan kleli asɔnun kpɛnngbɛn nga be o Efɛzi lɔ’n mun-ɔn?

¹⁴ Kɛ Pɔlu nin i janvuɛ’m be fɛli i Troasi lɛ’n, be ɔli Asɔsu. I sin’n, be toli be ti Mitilɛnin nin Kiɔsu, nin Samɔsu, kpɛkun be juli Mile lɔ. Pɔlu kunndɛli kɛ ɔ́ jú Zerizalɛmun lɔ ndɛndɛ naan ɔ́ kó dí Pantekɔtu cɛn’n. I sɔ’n ti yɛ kɛ ɔ́ fá mmeli’n ɔ́ sɛ́ i sin’n, w’a faman mmeli ng’ɔ sin Efɛzi lɔ’n niɔn. Sanngɛ kɛ m’ɔ kunndɛ kɛ ɔ nin asɔnun kpɛnngbɛn nga be o Efɛzi lɔ’n bé kókó yalɛ’n ti’n, ɔ seli be kɛ maan be yia Mile lɛ. (Yol. 20:13-17) Kɛ be juli lɔ’n, ɔ seli be kɛ: “Kɛ ɔ fɛ i cɛn mɔ min ja tiali Azi mɛn’n nun’n, amun si wafa nga e nin amun e trannin’n i kpa. N kannin min wun ase kɛ kanga sa n dili e Min’n i junman’n kpa. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn Zifu’m bé cící min wun ndɛ. I sɔ’n ti’n, min ɲinmuɛn guali, kpɛkun n wunnin ɲrɛnnɛn kpanngban. Blɛ sɔ nun’n, m’an muanman min nuan. Ndɛ ng’ɔ ko yo amun ye’n, n kan kleli amun. N kleli amun like nzra nun nin awloawlo’m be nun. I Zifu-o, i Glɛki-o, n seli be kɛ be kaci be akunndan’n naan be sa be sin Ɲanmiɛn wun. Asa kusu’n, n seli be kɛ be lafi e Min Zezi su.”—Yol. 20:18-21.

15. ?Ngue ti yɛ jasin fɛ bolɛ awloawlo’m be nun’n ti kpa dan-ɔn?

¹⁵ Wafa nga e bo jasin fɛ’n andɛ’n ɔ sɔnnin. Kɛ nga Pɔlu fa yoli’n sa’n, e mian e ɲin e kɔ lika nga sran’m be o lɛ’n. I wie yɛle loto’m be jranwlɛ’m be nun nin akpɔ nga sran’m be ta su sin kpa’n, ɔ nin gua’m be bo. Sanngɛ awloawlo’m be nun jasin fɛ bolɛ’n yɛ ɔ ti e cinnjin kpa-ɔ. ?Ngue ti-ɔ? Afin kɛ e bo jasin fɛ’n awloawlo’m be nun’n, sran’m be kwlaa be kwla tie Ɲanmiɛn Sielɛ’n i su ndɛ’n titi. Kpɛkun i sɔ’n kle kɛ Ɲanmiɛn kpaman sran nun. Asa ekun’n, e kwla uka sran nga be ti nanwlɛfuɛ’n, kpɛkun e kwla nian sa ng’ɔ o be su’n su naan y’a uka be. I kpa bɔbɔ’n, jasin bolɛ awloawlo’m be nun’n, ɔ yo maan e Ɲanmiɛn su lafilɛ’n i bo’n wla ase kpa, kpɛkun e tra e awlɛn. Like nga be fa sie Klisifuɛ kpa mun be nzɔliɛ’n, i kun yɛle be klun mɔ be tu be bo jasin fɛ’n ‘nzra nun nin awloawlo’m be nun’n.’

16, 17. ?Wafa sɛ yɛ Pɔlu kleli kɛ ɔ ti yakpafuɛ-ɔ? ?Yɛ wafa sɛ yɛ andɛ’n Klisifuɛ’m be niɛn i ajalɛ’n su-ɔ?

¹⁶ Pɔlu yiyili nun kleli Efɛzi lɔ asɔnun kpɛnngbɛn’m be kɛ, kɛ ɔ́ wá sɛ́ i sin Zerizalɛmun lɔ’n, ɔ siman sa nga bé wá tɔ́ i su lɔ’n. Kpɛkun ɔ seli be kɛ: “Ɔ nin i sɔ ngba’n, n buman min nguan’n i like fi. Like ng’ɔ ti min cinnjin’n yɛle kɛ ń gúa wanndilɛ nga n su wanndi’n nin junman nga e Min Zezi fa wlali min sa nun’n, be bo. Junman sɔ’n yɛle Ɲanmiɛn i aklunye dan’n i jasin fɛ’n i bolɛ.” (Yol. 20:24) Nanwlɛ, Pɔlu ti yakpafuɛ dan. Kannzɛ ɔ kwlaman nun annzɛ sran’m be kle i ɲrɛnnɛn’n, sanngɛ ɔ yaciman Ɲanmiɛn i junman’n i dilɛ.

¹⁷ Andɛ kusu’n, sa fanunfanun be tɔ Klisifuɛ’m be su yɛ be tra be awlɛn. Awa manman be nun wie’m be atin kɛ be su Ɲanmiɛn, yɛ be kle be yalɛ. Wie’m be liɛ’n tukpacɛ’n ti’n, annzɛ sa wie m’ɔ kle be yalɛ m’ɔ sanngan be akunndan’n ti’n, ɔ fata kɛ be yo yakpafuɛ. Gbanflɛn nin talua’m be kusu be kle be yalɛ suklu lɔ. Kannzɛ sa ng’ɔ o Zoova i Lalofuɛ’m be su’n ti sɛ ti sɛ’n, be mian be ɲin be nian Pɔlu i ajalɛ’n su. Yɛle kɛ be jran kekle. B’a fua kpa kɛ bé dí jasin fɛ bolɛ junman nga Ɲanmiɛn fa wlali be sa nun’n.

18. ?Wafa sɛ yɛ Pɔlu kleli kɛ ɔ kunndɛman kɛ sran’m be wie’n ɔ kɛ i su-ɔ? ?Yɛ wafa sɛ yɛ asɔnun kpɛnngbɛn nga be o Efɛzi lɔ’n be kwla niɛn i ajalɛ’n su-ɔ?

¹⁸ Pɔlu kɛnnin i bɔbɔ i wun ndɛ naan ɔ́ jrán su ɔ́ tú asɔnun kpɛnngbɛn’m be fɔ. Ɔ maan kɛ ɔ kan kleli be kɛ wunlɛ nga be ko wun i’n yɛ ɔ o lɛ’n, i sin’n ɔ seli be kɛ: “Sran ng’ɔ wu’n, nán min yɛ n yoli-ɔ. Afin n boli Ɲanmiɛn i klun sa’n kwlaa su n kleli amun. M’an faman wie fi m’an fiaman amun wun.” ?Wafa sɛ yɛ asɔnun kpɛnngbɛn sɔ’m be kwla niɛn i ajalɛ’n su naan be kusu b’a kwla se kɛ sran ng’ɔ wu’n nán be yɛ be yoli-ɔ? Afɔtuɛ ng’ɔ fa mannin be’n yɛ: “Amun nian amun wun su. Yɛ bua fa mɔ Ɲanmiɛn wawɛ’n fali amun sieli su kɛ amun yo i sunianfuɛ’n, amun fa amun ɲin sie su kpa, naan amun a kwla nian Ɲanmiɛn i asɔnun’n i lika kpa. I bɔbɔ i Wa’n i mmoja’n, yɛ ɔ fa toli asɔnun’n niɔn.” (Yol. 20:26-28) I sin’n, ɔ seli be kɛ “nnɛn wlɛfuɛ” wie’m bé wá wlú bua fa’n nun, kpɛkun “bé kpɛ́ gblɛ bé fá láka Zezi i sɔnnzɔnfuɛ mun naan be su be su.” ?Ɔ maan ngue yɛ ɔ fata kɛ asɔnun kpɛnngbɛn’m be yo-ɔ? Ɔ seli be kɛ: “Maan amun ɲin tran su. Yɛ nán amun wla fi su kɛ n mannin amun tinuntinun amun afɔtuɛ kɔnguɛ nin wia nun, afuɛ lele nsan. Yɛ m’an yacimɛn i sɔ yolɛ. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn min ɲinmuɛn gúa.”—Yol. 20:29-31.

19. ?Kɛ Zezi wuli mɔ afuɛ ablesiɛn (60) sinnin’n, sa benin yɛ ɔ juli-ɔ? ?Yɛ ngue yɛ ɔ kle kɛ kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, i sɔ liɛ’n wa yoli tɛ dan-ɔn?

¹⁹ Kɛ Zezi wuli mɔ afuɛ kɔe ablesiɛn’n (60) sinnin’n, “nnɛn wlɛfuɛ” wie’m be wa wluli Klisifuɛ’m be afiɛn. Afuɛ kɔe 98 nun’n, akoto Zan klɛli i kɛ: “Kɛ é sé yɛ bɔbɔ’n, Klisi i kpɔfuɛ kpanngban kpa b’a yi be wun nglo. […] Be nin e o nun laa, sanngɛ be timan kɛ e sa. Afin sɛ be ti kɛ e sa’n, nn be kali e afiɛn.” (1 Zan 2:18, 19) Kɛ Klisi wuli m’ɔ dili afuɛ kɔe ya nɲɔn’n (200), asɔnun kpɛnngbɛn wie mɔ be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klisifuɛ’n, be wa buli i kɛ be ti be liɛ ngunmin naan be ti kpa tra asɔnun’n i nunfuɛ’m be kwlaa. I sin’n, kɛ afuɛ ya kun (100) ekun sinnin’n, Rɔmun famiɛn nga be flɛ i kɛ Kɔnstantɛn’n, ɔ suannin be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klisifuɛ sɔ’n be bo. Kpɛnngbɛn sɔ’m be fali amuin sɔfuɛ’m be nzuɛn wie mun kpɛkun be fa sɛnngɛnnin i like nga Biblu’n kle’n nun naan be bu i kɛ ɔ fata kɛ Klisifuɛ’m be nanti su wie. I lɛ’n nun’n, ‘be kpɛli gblɛ.’ Andɛ nin andɛ’n, asɔnun nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klisifuɛ’n be te fa ato ndɛ sɔ mun nin nzuɛn tɛtɛ sɔ’m be su.

20, 21. ?Wafa sɛ yɛ Pɔlu kleli kɛ ɔ klɛnnin i wun niannin asɔnun’n i lika-ɔ? ?Yɛ wafa sɛ yɛ andɛ’n asɔnun kpɛnngbɛn’m be kwla niɛn i ajalɛ’n su-ɔ?

²⁰ Pɔlu w’a yoman kɛ kpɛnngbɛn nga kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n be wa fali asɔnun’n be fa kunndɛli be sika’n sa. Pɔlu dili junman kekle kpa naan w’a kwla niɛn i wun lika, naan w’a kaciman asɔnun’n nunfuɛ’m be ti su trɔ. Kɛ Pɔlu úka i niaan mun’n, w’a kunndɛman kɛ ɔ́ ɲán nun like. I kpa bɔbɔ’n, ɔ wlali asɔnun kpɛnngbɛn nga be o Efɛzi lɔ’n be fanngan kɛ be klɛn be wun be uka be niaan mun. Ɔ seli be kɛ: “Amun uka be nga be leman wunmiɛn’n. Kpɛkun nán amun wla fi e Min Zezi i ndɛ’n su. I bɔbɔ seli kɛ: ‘Sɛ a cɛ sran like’n, ɔ klun jɔ kpa tra kɛ be cɛ wɔ like’n.’”—Yol. 20:35.

²¹ Kɛ Pɔlu fa yoli’n sa’n, andɛ’n asɔnun kpɛnngbɛn’m be klɛn be wun be uka be niaan mun. Be yoman kɛ be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klisifuɛ’n be kpɛnngbɛn mɔ be fa be junman nga be di’n fa kunndɛ sika’n sa. Be wun i wlɛ kɛ junman nga Ɲanmiɛn fa mannin be’n yɛle kɛ be ‘niɛn i asɔnun’n i lika’ naan kɛ bé yó sɔ kusu’n, maan be klɛn be wun. Sran ng’ɔ di tutre’n m’ɔ kunndɛ “aɲrunɲan’n,” ɔ kwlá tranman Klisifuɛ’m be afiɛn. (Ɲan. 25:27) Afin sran ng’ɔ kunndɛ i bɔbɔ i aɲrunɲan’n i ɲin gúa ase.—Ɲan. 11:2.

22. ?Ngue ti yɛ Pɔlu i wun yoli Efɛzi lɔ asɔnun kpɛnngbɛn’m be fɛ dan-ɔn?

²² Klolɛ mɔ Pɔlu kloli i niaan mun tankaan kpa’n ti’n, i wun yoli be fɛ dan. I kpa bɔbɔ’n, kɛ ɔ nin be bé wá títí nun’n, ‘be kwlaa be sunnin kpa. Kpɛkun be tɔli i nun.’ (Yol. 20:37, 38) Nanwlɛ, Klisifuɛ’m be klo sran nga be ti kɛ Pɔlu sa mɔ be klɛn be wun be nian be niaan’m be lika’n. Pɔlu seli kɛ: “Sran ng’ɔ wu’n, nán min yɛ n yoli-ɔ.” Ndɛ sɔ mɔ Pɔlu kannin’n ɔ timan i nuan dilɛ, annzɛ kusu ɔ timan ndɛ blɔlɛ. ?Kɛ a suannin ajalɛ klanman ng’ɔ kleli’n i su like’n, a bumɛn i sɔ wie?—Yol. 20:26.