“Amun nun kun sa su wuman”

 1, 2. ?Ajalɛ benin yɛ Pɔlu su wa tu-ɔ? ?Yɛ ngue ti yɛ atrɛkpa’n ɔ kokoli kan-ɔn?

KƐ FƐSTISI seli Pɔlu kɛ ɔ́ ‘wá kɔ́ Sezaa ja su’n,’ kɔlɛ’n Pɔlu buli ndɛ sɔ’n i akunndan lelele. Pɔlu o bisua lɔ i afuɛ nɲɔn yɛ. Ɔ maan ajalɛ nga bé wá tú bé kɔ́ Rɔmun’n ti’n, i ɲinma gúa like uflɛ wun. (Yol. 25:12) Pɔlu w’a fa mmeli’n w’a wɔ lika sunman nun le. Yɛ nán ajalɛ kwlaa ng’ɔ tuli be’n be ngba yɛ be bo’n guali klanman-ɔn. Ɔ maan ajalɛ nga Pɔlu wá tú i lɛ’n, nin ndɛ ng’ɔ́ wá kó kán klé Sezaa ti’n, atrɛkpa’n i klun titili i kan.

² Pɔlu ‘wunnin i ɲrun jenvie’n su’ kpɛ sunman. Mmeli’n sacili i bo kpɛ nsan. Yɛ ɔ kali jenvie’n i afiɛn kɔnguɛ kun nin wia nun. (2 Kor. 11:25, 26) Asa ekun’n, ɔ si kɛ ajalɛ ng’ɔ su wa tu i lɛ’n, ɔ nin laa liɛ ng’ɔ tuli be naan w’a kwla di i ngaliɛ dilɛ junman’n, be su yoman kun. Afin siɛn’n, ɔ ti bisuafuɛ. Yɛ atin ng’ɔ fɛ i Sezare lɛ lele fa ju Rɔmun kusu’n ɔ ti tɛnndɛn kpa. Ɔ tra kilo akpi nsan (3.000). ?Ɔ maan Pɔlu fín nun fíte? ?Kannzɛ bɔbɔ ɔ fite nun’n, sɛ ɔ ju Rɔmun lɔ naan be di i jɔlɛ’n, be su seman kɛ be kun i? Maan e wla kpɛn su kɛ blɛ sɔ’n nun’n, Satan i mɛn’n nun sran ng’ɔ le kwlalɛ dan’n yɛ ɔ su wa di i jɔlɛ-ɔ.

 3. ?Ngue yɛ Pɔlu fuali kpa kɛ ɔ́ yó-ɔ? ?Yɛ ngue su yɛ é wá fá e ɲin síe-ɔ?

³ ?Kɛ a kanngannin Pɔlu i su ndɛ’n nun’n, a bu i kɛ kɛ ɔ buli sa nga bé wá jú i su’n be akunndan’n i wla boli i wun? E si kɛ a bumɛn i sɔ. Pɔlu si kɛ sa kekleekle wie’m bé wá tɔ́ i su. Sanngɛ ɔ siman sa trele nga bé wá tɔ́ i su’n. Yɛ ɔ si kɛ sɛ ɔ koko sa nga bé wá tɔ́ i su sɔ’n be ti ngboko’n, i sɔ’n su yoman sa fi ye. Kpɛkun ɔ su diman aklunjɔɛ kɛ i nun m’ɔ́ bó jasin fɛ’n sa. (Mat. 6:27, 34) Pɔlu si kɛ Zoova kunndɛ kɛ sa’n kwlaa nun’n, ɔ bo Ɲanmiɛn Sielɛ’n i jasin fɛ’n kle sran kwlaa, naan i kpa bɔbɔ’n, ɔ bo kle mɛn siefuɛ mun wie. (Yol. 9:15) Pɔlu fuali kpa kɛ kannzɛ sa nga be o i su’n be ti sɛ ti sɛ’n, ɔ́ tú i klun dí junman sɔ’n. E kusu y’a fua kpa kɛ é yó sɔ wie. I sɔ’n ti’n, é wá fá e ɲin é síe i Pɔlu i ajalɛ ng’ɔ tu ɔli Rɔmun lɔ’n i su ndɛ’n su. Kpɛkun é wá wún wafa nga ndɛ sɔ’n kwla uka e’n.

 4. ?Kɛ Pɔlu bó i ajalɛ tulɛ’n i bo’n, mmeli benin nun yɛ ɔ fuli-ɔ? ?Yɛ wan mun yɛ be ko sunmɛnnin i-ɔ?

⁴ Be fali Pɔlu nin bisuafuɛ wie mun ekun be fa wlali Rɔmun sonja’m be su kpɛn kun i sa nun. Be flɛ i kɛ Zilisi. Kpɛkun ɔ nin be fuli mmeli kun m’ɔ juli Sezare lɛ m’ɔ sua trɔ’n i nun. Mmeli sɔ’n fin Adramiti. Klɔ sɔ’n ti mmeli jranwlɛ, yɛ ɔ o Azi Minɛɛ i wia atɔliɛ lɔ lika’n nun. Ɔ o Mitilɛnin m’ɔ o Lɛsbɔsu, m’ɔ o jenvie’n i afiɛn lɔ’n i ɲrun ndɛnman su. Bé fá mmeli’n bé kɔ́ nglo lɔ lika’n nun, kpɛkun bé sín kɔ́ wia atɔliɛ lɔ bue liɛ’n su. Kɛ bé kɔ́’n bé jrá trɔ wie mun atin’n nun, kpɛkun bé fá trɔ uflɛ. B’a boboman mmeli sɔ’n kɛ be fa sua sran mun naan se kɛ bisuafuɛ mun. (Nian kuku nga be flɛ i kɛ “Mmeli mɔ be fa sua trɔ’n i nun lika kɔlɛ” i nun.) Ɲanmiɛn sa, nán Pɔlu i ngunmin yɛ ɔ ti Klisifuɛ sa tɛ yofuɛ’m be afiɛn-ɔn. Afin i niaan wie’m be ɔli i sunmanlɛ. Yɛ sɛ be waan b’a sɔnman-o, yɛle sran nɲɔn. Be yɛle Aristaki nin Liki. Liki bɔbɔ yɛ ɔ klɛli sa sɔ’n i su ndɛ-ɔ. Sɛ be nɲɔn sɔ’n, be tuali sika naan b’a fu mmeli’n nun annzɛ kusu sran’m be buli i kɛ be ti Pɔlu i sran naan be fuli nun ngbɛn’n, e kwla dimɛn i nanwlɛ.—Yol. 27:1, 2.

 5. ?Kɛ Pɔlu juli Sidɔn lɔ’n, wan mun yɛ ɔ wunnin be-ɔ? ?Yɛ afɔtuɛ benin yɛ i sɔ’n man wɔ-ɔ?

⁵ Kɛ be fali mmeli’n be ɔli nglo lɔ lika’n nun’n, mɔ be dili cɛn ba kun atin nun’n, be juli Siri mɛn’n nun lɔ klɔ kun mɔ be flɛ i kɛ Sidɔn’n su. Klɔ sɔ’n nin Sezare be afiɛn’n ti nun kilo kɔe ya kun blu (110). Kɛ e niɛn i sa’n, Zilisi w’a yoman Pɔlu i tɛtɛ kɛ awiefuɛ wie sa. Atrɛkpa’n, kɛ mɔ Pɔlu ti Rɔmunfuɛ, mɔ kusu be nin-a dimɛn i jɔlɛ naan se kɛ bé bú i fɔ’n, i ti yɛ ɔ yoli i sɔ-ɔ. (Yol. 22:27, 28; 26:31, 32) I kpa bɔbɔ’n, ɔ yacili Pɔlu nun ɔ jrali naan w’a kwla ko nian i niaan Klisifuɛ’m be osu. Kɛ aniaan sɔ’m be wunnin akoto sɔ mɔ be wlɛli i bisua cɛli kpa’n, mɔ be niɛnnin i lika’n, nanwlɛ, be dili aklunjɔɛ dan. Ɔ kusu a kwla kunndɛ wafa nga a kwla sɔ aniaan’m be nun kɛ ngalɛ’n sa’n wie. Sɛ a yo sɔ’n, bé wlá ɔ fanngan dan.—Yol. 27:3.

 6-8. ?Kɛ Pɔlu nin i wiengu mun be jasoli Sidɔn lele mɔ bé fá jú Kinidi’n, nin yɛ be sinnin-ɔn? ?Yɛ jasin fɛ bolɛ’n i wun atin benin yɛ Pɔlu ɲɛnnin i-ɔ?

⁶ Kɛ mmeli’n jasoli Sidɔn lɛ’n, ɔ sannin klɔ nga be o nzue nuan’n. Kpɛkun ɔ ɔli nglo lɔ lika’n nun. I sin’n, ɔ ko blili Silisi asa’n su lɔ, Tasi i wun koko lɛ. Klɔ sɔ’n su lɔ yɛ be wuli Pɔlu-ɔ. Liki boman lika wie mɔ be jrannin lɛ’n be dunman. Sanngɛ ɔ kannin sa kun m’ɔ juli be su’n i ndɛ. Ɔ seli kɛ: “Aunmuan’n fin e ɲrun lɔ yɛ ɔ ba-ɔ.” (Yol. 27:4, 5) Kannzɛ bɔbɔ aunmuan’n kle be yalɛ’n, sanngɛ e si kɛ kɛ Pɔlu ɲɛnnin i wun atin’n, ɔ boli jasin fɛ’n kleli sran mun. Ɔ boli jasin fɛ’n kleli i wiengu bisuafuɛ mun nin mmeli nun junman difuɛ mun nin sonja mun nin be ng’ɔ toli be mmeli jranwlɛ’m be nun’n. ?Yɛ e li? ?Kɛ e ɲan jasin fɛ bolɛ’n i wun atin’n, e sisi e bo?

⁷ Mmeli’n fali be lele be juli Azi Minɛɛ i gua lɔ lika’n nun, Mira lɔ mmeli jranwlɛ’n nun. Kɛ be juli lɛ’n, Pɔlu nin i wiengu mun be fali mmeli uflɛ naan bé kɔ́ Rɔmun. Lɔ yɛ bé jrá-ɔ. (Yol. 27:6) Blɛ sɔ’n nun’n, ble nga Rɔmunfuɛ’m be fa tɔn like be di’n ɔ fin Ezipti. Yɛ mmeli nga be fin Ezipti mɔ be sua ble’n be ko jran Mira lɛ. Mmeli sɔ’m be nun kun nun yɛ Zilisi fali sonja mun nin bisuafuɛ mun fuli-ɔ. Atrɛkpa’n, mmeli sɔ’n i dan tra klikli liɛ’n, afin ble kpanngban o nun. Yɛ mmeli nun junman difuɛ mun, nin sonja mun, nin bisuafuɛ mun, ɔ nin sran wie mun ekun mɔ be su kɔ Rɔmun lɔ’n be o nun wie. Be kwlaa be ti sran ya nɲɔn ableso-nin-nsiɛn (276). E kwla se kɛ kɛ ɔ yoli sɔ’n, sran nga Pɔlu kwla bo jasin fɛ’n kle be’n be wa sɔnnin trali laa liɛ’n. Yɛ e si kɛ Pɔlu boli jasin fɛ’n kleli i sɔ sran mun.

⁸ Lika nga be ko jrannin ekun’n yɛle Kinidi, Azi Minɛɛ i ngua lɔ lika’n nun, wia atɔliɛ lɔ bue liɛ’n su. Sɛ aunmuan’n kleman be yalɛ’n, cɛn kun nun’n be kwla kɔ lele be ju mmua kpa. Sanngɛ Liki seli kɛ: “E fɛli i lɛ blɛblɛblɛ e juli Kinidi. E cɛli atin’n nun, yɛ e fɛli kpa.” (Yol. 27:7a) Nanwlɛ, aunmuan’n kleli be yalɛ dan. (Nian kuku nga be flɛ i kɛ “Aunmuan nga be kle mmeli’m be yalɛ Mediterane’n su’n” i nun.) Kɛ e bu i akunndan’n, e wun kɛ aunmuan’n i fitalɛ m’ɔ fitali dan’n, ɔ nin jenvie’n i bolɛ m’ɔ boli dan’n, ɔ kleli be yalɛ kpa.

 9, 10. ?Kɛ be juli Klɛti asa’n su lɔ’n, sa benin yɛ ɔ tɔli be su-ɔ?

⁹ Kɛ be jasoli Kinidi lɛ’n, mmeli’n su kpɛn’n kunndɛli kɛ be wɔ wia atɔliɛ lɔ lika’n nun. Sanngɛ Liki m’ɔ wunnin sa sɔ’n nun’n, ɔ seli kɛ: “Aunmuan’n ti’n, e kwlá kɔman e ɲrun.” (Yol. 27:7b) Kɛ bé kɔ́ jenvie’n i afiɛn mmuammua lɔ’n, aunmuan dan kun m’ɔ fin nglo lɔ lika’n nun’n, ɔ wa fa be ɔli ngua lɔ lika’n nun. Atrɛkpa’n, aunmuan sɔ’n fita dan kpa. I nun mɔ be juli Sipri’n, wafa nga lɔ lika’n ti’n ti’n, aunmuan’n w’a kleman mmeli sɔ’n i yalɛ. Sa kunngba sɔ’n yɛ ɔ juli Klɛti lɔ-ɔ. Yɛle kɛ kɛ mmeli’n juli Salmonin m’ɔ o Klɛti i tiwa lɔ’n, wia afiliɛ lɔ bue liɛ’n su’n, sɛ é kwlá sé’n, lika sɔ’n sasali mmeli’n. Ɔ maan aunmuan’n w’a kleman be yalɛ kun. Kpɛkun lika’n yoli kpa kan. Afin mmeli’n ɔli Klɛti i ngua lɔ lika’n nun. Aunmuan dandan nga be fita’n, be juman lɔ lika’n nun. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, be nga be o mmeli nun’n, be wla guali ase kan. Sanngɛ i sɔ liɛ’n w’a cɛman. Kɛ mɔ ayrɛ blɛ’n su mantan koko’n ti’n, mmeli’n nun junman difuɛ’m be kokoli kan. Afin mmeli’n te o jenvie’n su, yɛ lika kɔlɛ’n kwla yo kekle.

¹⁰ Liki yiyili sa ng’ɔ juli’n nun kpa. Ɔ seli kɛ: “[Klɛti] cenje’n i wun sanlɛ’n w’a yoman pɔpɔ w’a manman e. Ɔ nin i sɔ ngba’n, e kwla juli lika nga be flɛ i Mmeli Jranwlɛ Kpa’n i nun lɛ.” Kannzɛ bɔbɔ be mantannin asiɛ wie koko naan i sɔ’n ti’n aunmuan’n kwlá kleman be yalɛ dan’n, mmeli’n i kanlɛ’n yoli kekle mannin be. Sanngɛ i agualiɛ su’n, be ɲannin lika kpa kun mɔ be kwla jran lɛ-ɔ. Sran wie’m be bu i kɛ be dun mmua to lika sɔ’n naan b’a to asiɛ ng’ɔ o nzue nuan lɔ m’ɔ kɔ lele ju nglo lɔ lika’n nun’n. ?Be dili cɛn nɲɛ lɛ? Liki seli kɛ be dili “blɛ lɔuun kpa” lɛ. Sanngɛ i sɔ’n su yoman be ye. Afin Sɛptanblu nin Ɔktɔblu nun’n, mmeli nun lika kɔlɛ’n ti kekle dan.—Yol. 27:8, 9.

11. ?Afɔtuɛ benin yɛ Pɔlu mannin-ɔn? ?Yɛ ajalɛ benin yɛ be fali-ɔ?

¹¹ Kɛ mɔ Pɔlu w’a sin Mediterane su kpɛ sunman’n ti’n, atrɛkpa’n mmeli’n nunfuɛ wie’m be ko usɛli i ngwlɛlɛ afɛ. Yɛ ɔ yiyili nun kleli be kɛ nán maan be wɔ, naan sɛ be kɔ’n, “lika’n wá yó tɛ.” Atrɛkpa’n be kwla wu bɔbɔ. Sanngɛ mmeli’n i kanfuɛ’n nin sran nga i liɛ yɛle mmeli’n be kunndɛli kɛ bé kɔ́ be ɲrun. Atrɛkpa’n, be kunndɛli bé kɔ́ ndɛndɛ bé kó kúnndɛ lika kpa kun naan bé fía lɛ. Be kan kleli Zilisi. Yɛ be nun sunman be buli i kɛ sɛ be kɔ lele be ju mmeli jranwlɛ ng’ɔ o Fenisi’n, ɔ ti kpa. Atrɛkpa’n, mmeli jranwlɛ sɔ’n ti dan kpa. Yɛ be kwla ka lɛ lele ayrɛ blɛ’n sin. Ɔ maan kɛ aunmuan fɛfɛ m’ɔ fin ngua lɔ lika’n nun fitali’n, mmeli’n tuli i bo.—Yol. 27:10-13.

12. ?Kɛ mmeli’n jasoli Klɛti lɔ’n, sa kekle benin yɛ ɔ juli-ɔ? ?Yɛ ngue yɛ mmeli’n i kanfuɛ’m be yoli naan b’a wuman-ɔn?

¹² I sin’n, sa kekle kun wa tɔli be su. Yɛle kɛ “aunmuan dan kpa kun” m’ɔ fin nglo lɔ lika’n nun wia afiliɛ lɔ bue liɛ’n su’n wa fitali. Ɔ maan blɛ wie nun’n, be fali mmeli’n ko fiɛli i “klɔ kaan kun mɔ jenvie’n bo sin yiɛ i’n i sin lɔ. Be flɛ klɔ sɔ’n kɛ Koda.” Ɔ nin lika nga be flɛ i kɛ Mmeli Jranwlɛ kpa’n be afiɛn ti nun kilo kɔe ablesiɛn-nin-nnun (65). Sanngɛ aunmuan’n kwla fa be kɔ ngua lɔ lika’n nun. Yɛ sɛ ɔ fa be kɔ lɔ kusu’n, ɔ cɛman naan mmeli’n w’a ko si aunɲan’n su sran ble mɛn’n i nuan su lɔ naan w’a bubu mlɔnmlɔn. Kɛ ɔ ko yo naan i sɔ sa’n w’a juman’n, mmeli i kanfuɛ’m be mannin alie kaan ng’ɔ o mmeli’n i sin lɔ’n su, kpɛkun be fa sieli i mmeli’n nun. Sanngɛ i sɔ yolɛ’n w’a yoman pɔpɔ w’a manman be, afin atrɛkpa’n nzue’n yili i dan. I sin’n, be kplinnin be ɲin lele be fali ɲanman annzɛ jrɔkɔ be fa cicili mmeli’n i wun kpa, naan waka nga be fa boboli mmeli’n, b’a bubuman. Asa ekun’n, be kannin waka nin ɲanman nga be tratra mmeli’n i tannin dan’n nun’n, be ase. Kpɛkun be kplinnin be ɲin lele naan b’a fin aunmuan dan sɔ’n nun b’a fite. Nanwlɛ, be wunnin be ɲrun kpa blɛ sɔ’n nun. Sanngɛ be nin-a fiteman nun ka, afin ‘aunmuan’n fita dan kpa, ɔ fa be kɔ wa kɔ wa.’ I cɛn nsan’n su’n, kɛ ɔ ko yo naan mmeli’n w’a yo fokofoko’n ti’n, be yili i wun ninnge’m be kwlaa guali be nzue’n nun.—Yol. 27:14-19.

13. ?Kɛ aunmuan’n fíta’n, be nga be o mmeli nun’n be wun yoli be sɛ?

¹³ Kɔlɛ’n, be nga be o mmeli nun’n be nun sunman be usuli sa tututu. Sanngɛ Pɔlu nin i janvuɛ’m be liɛ’n, be lafili su kpa kɛ bé fín nun fíte. Afin Pɔlu i Min’n dun mmua kan kleli i kɛ ɔ́ kɛ́n i su ndɛ’n Rɔmun lɔ. I sin’n, anzi kun wa seli kɛ ɔ́ yó sɔ sakpa. (Yol. 19:21; 23:11) Sanngɛ aunmuan’n fitali dan kpa lemɔcuɛ klonglo nɲɔn wia nun nin kɔnguɛ. Nzue’n w’a yaciman tɔlɛ yɛ lika’n luli tritritri. Ɔ maan be wunman wia’n nin nzraama mun. I sɔ’n ti’n, mmeli’n i kanfuɛ’n kwlá wunman lika trele nga be wo’n nin lika nga mmeli’n su fa be kɔ’n. Like dilɛ bɔbɔ’n, ɔ yoli kekle mannin be nga be o mmeli’n nun’n. ?I kpa bɔbɔ’n, ayrɛ ng’ɔ́ kún be lɛ’n, nin nzue ng’ɔ́ tɔ́ lɛ’n, ɔ nin srɛ ng’ɔ́ kún be lɛ’n be ti’n, wan yɛ ɔ kwla bu like dilɛ akunndan-ɔn?

14, 15. (1) ?Ngue ti yɛ Pɔlu fali ndɛ ng’ɔ kan kleli be laa’n fa kpɛnnin be wla-ɔ? (2) ?Afɔtuɛ benin yɛ ndɛ nga Pɔlu kan kleli be naan be wla gua ase’n, ɔ man e-ɔ?

¹⁴ Kɛ ɔ yoli sɔ’n, Pɔlu jasoli. Kpɛkun ndɛ ng’ɔ kan kleli be laa’n, ɔ fa kpɛnnin be wla. Nán kɛ ɔ su se be kɛ: ‘Ɛn-ɛɛn, n kan kleli amun, amun a faman su.’ Sanngɛ i waan ɔ́ yó naan be wun i wlɛ kɛ sa ng’ɔ su ju be su lɛ’n kle kɛ sɛ ɔ ti kɛ be sieli be su i nuan bo sa’n, nn b’a wunman be ɲrun kɛ ngalɛ’n sa. Ɔ kan guali su kɛ: “Siɛn’n, ń srɛ́ amun kpa, amun tra amun awlɛn, afin amun nun kun sa su wuman. Mmeli’n ngunmin yɛ ɔ́ sáci-ɔ.” (Yol. 27:21, 22) E si kɛ kɛ be nga be o mmeli’n nun’n be tili ndɛ sɔ’n, be kwlaa be wla guali ase! Pɔlu liɛ’n, kɛ ɔ wunnin kɛ Zoova sinnin i lika kannin ndɛ sɔ mun naan sran’m be wla gua ase’n, i sɔ’n yoli i fɛ dan. Nán maan e wla fi su kɛ Zoova bu e tinuntinun e nguan’n i like dan. Sran’m be tinuntinun be ndɛ lo Zoova. Akoto Piɛli klɛli i kɛ: “Zoova […] kunndɛman kɛ sran kun sa nunnun. Sanngɛ ɔ kunndɛ kɛ sran kwlaa kaci i akunndan’n.” (2 Piɛ. 3:9) I sɔ’n ti’n, maan e tu e klun e kan Zoova i su ndɛ m’ɔ maan sran wla gua ase’n e kle sran kpanngban kpa. Afin be nguan’n wo wie nuan.

¹⁵ E lafi su kɛ Pɔlu kannin ‘like nga Ɲanmiɛn waan ɔ́ yó mán klɔ sran mun’n’ i ndɛ kleli be nga be o mmeli nun’n be nun sunman. (Yol. 26:6; Kol. 1:5) Sanngɛ dɔ ngalɛ’n su’n, kɛ mɔ mmeli’n su wa saci’n ti’n, sa nga ti yɛ be nga be o mmeli nun’n, be wla kwla gua ase’n, i ndɛ trele yɛ ɔ kannin-ɔn. Ɔ seli kɛ: ‘Andɛ kɔnguɛ’n, Ɲanmiɛn nga n ti i liɛ’n, i anzi kun wa jrannin min wun lɛ, kpɛkun ɔ seli min kɛ: “Pɔlu, nán srɛ kun wɔ. Ɔ fata kɛ a jran Sezaa ɲrun. Asa kusu’n, Ɲanmiɛn w’a fa be kwlaa nga be nin wɔ o mmeli’n nun’n w’a wla ɔ sa nun. ”’ I sin’n, Pɔlu wlali sran’m be fanngan seli kɛ: “I sɔ’n ti’n, nja mun, nán amun sa sin bubu amun, afin n lafi Ɲanmiɛn su. Yɛ n si kɛ ɔ́ wá yó kɛ nga i bɔbɔ fa kan kleli min’n sa sɛsɛsɛ. Sanngɛ e mmeli’n wá sáci jenvie’n i afiɛn lɔ lika kun nun.”—Yol. 27:23-26.

16, 17. (1) ?Blɛ benin nun yɛ Pɔlu ɲannin Ɲanmiɛn srɛlɛ’n i wun atin-ɔn? ?Yɛ i bo’n guali sɛ? (2) ?Wafa sɛ yɛ ndɛ nga Pɔlu kan kleli be laa’n, ɔ kpɛnnin su sɛsɛsɛ-ɔ?

¹⁶ Be wunnin be ɲrun lele lemɔcuɛ klonglo nɲɔn. Mmeli’n fali be ɔli lele kilo ya mɔcuɛ ableso (870). Kɛ ɔ yoli sɔ’n, mmeli’n i kanfuɛ’m be wunnin kɛ lika’n w’a kaci. Atrɛkpa’n, be tili nzue m’ɔ bo gua asiɛ ba’n su’n, i ngan. I sɔ’n ti’n, be toli like ng’ɔ tra mmeli’n i ase’n, be yili i nzue’n nun naan mmeli’n jran. Asa ekun’n, be yoli sɔ naan sɛ mmeli’n waan ɔ́ sí aunɲan’n su’n, b’a kwla fa mmeli’n i ɲrun lika’n b’a kaci i asiɛ ba’n su lɔ. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, be nga be o mmeli’n nun’n, be kunndɛli kɛ bé wánndi. Sanngɛ sonja’m b’a manman be i sɔ yolɛ’n i wun atin. Afin Pɔlu seli sonja mun nin be su kpɛn’n kɛ: “Sɛ sran nga mun b’a kaman mmeli’n nun’n, amun su kwlá fiteman nun.” Siɛn mɔ mmeli’n boman tanngan dan kun’n, Pɔlu seli be kwlaa kɛ be di like. Kpɛkun ɔ kan kleli be kɛ be nun wie fi su wuman. I sin’n, “ɔ jrannin be kwlaa be ɲrun ɔ lali Ɲanmiɛn ase.” (Yol. 27:31, 35) I sɔ mɔ Pɔlu yoli’n, ɔ kle Liki nin Aristaki nin e bɔbɔ e ajalɛ kpa. Kɛ é srɛ́ Ɲanmiɛn nzra nun’n, ɔ fata kɛ ndɛ nga e kan’n ɔ wla sran’m be fanngan kpɛkun ɔ fɔnvɔ be.

¹⁷ Kɛ Pɔlu srɛli Ɲanmiɛn’n, “be kwlaa be ɲannin fanngan, kpɛkun be kusu be boli like dilɛ bo wie.” (Yol. 27:36) I sin’n, be yili ble ng’ɔ o mmeli nun’n guɛli i nzue’n nun. Be yoli sɔ naan mmeli’n yo fokofoko naan b’a kwla kan b’a mantan asiɛ ba’n lɔ. Kɛ lika’n cɛnnin’n, mmeli’n i kanfuɛ’m be kpɛkpɛli blalɛ nga be fa jran mmeli’n be ɲanman’m be nun. Kpɛkun be ɲannjili tɛbua dandan mɔ be fa kan mmeli’n be ɲanman mun. I sin’n, be mannin mmeli’n i tannin kaan m’ɔ o i ɲrun lɔ’n su. I liɛ’n, be kwla fa mmeli’n ko si i aunɲan’n su. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, mmeli’n i ti lika’n, ɔ mlɔnnin aunɲan’n nun annzɛ kusu nnɔtiɛ’n nun. Kpɛkun nzue m’ɔ bo dan’n ti’n, i sin lika’n bubuli. Kɛ ɔ ko yo naan bisuafuɛ’m b’a wanndiman’n, sonja’m be kunndɛli kɛ bé kún be. Sanngɛ Zilisi w’a kplinman su. Ɔ seli be kwlaa kɛ be wuɛ nzue’n annzɛ kusu be fu mmeli’n i buebue’m be su naan be wɔ asiɛ ba’n su. Ndɛ nga Pɔlu kannin’n ɔ yoli su sakpa. Sran ya nɲɔn ableso-nin-nsiɛn (276) nga be o mmeli’n nun’n, be kwlaa be fiteli nun. “Be kwlaa be juli asiɛ ba’n su lɔ, like fi w’a yoman be.” ?Sanngɛ nin yɛ be wo-ɔ?—Yol. 27:44.

18-20. ?Wafa sɛ yɛ Maltifuɛ’m be yoli mmeli nunfuɛ’m ‘be ye dan kpa-ɔ’? ?Yɛ abonuan sa benin yɛ Ɲanmiɛn maan Pɔlu yoli-ɔ?

¹⁸ Be nga be o mmeli’n nun’n, b’a ju nvle kun m’ɔ o nzue’n i afiɛn lɔ’n su. Be flɛ i kɛ Malti. Yɛ ɔ o Sisili i ngua lɔ lika’n nun. (An nian kuku nga be flɛ i kɛ “?Nin yɛ Malti wo-ɔ?” i nun.) Sran sɔ mɔ be le be aniɛn liɛ’n, ‘be yoli be ye dan kpa.’ (Yol. 28:2) Kɛ nvle sɔ’n nunfuɛ’m be wunnin aofuɛ sɔ mɔ be wun tralɛ’n w’a lualua’n, mɔ ayrɛ’n kun be’n, mɔ be usuman aɔwi’n, be trɔli sin mannin be. Yɛ sin sɔ’n yoli be wun yrɛyrɛ. Afin nzue’n tɔli dan, yɛ ayrɛ’n kusu kunman be aɔwi. Sanngɛ abonuan sa kun wa juli lika sɔ’n nun lɔ.

¹⁹ Pɔlu waan ɔ́ yó i wiengu’m be ye. I sɔ’n ti’n, ɔ ko isali waka naan ɔ́ fá gúɛ i sin’n su. Sanngɛ ɔnda kun fiteli kpɛ kunngba, kpɛkun ɔ to blɛli i sa’n naan w’a kɛ i. Kɛ Maltifuɛ’m be wunnin sa sɔ’n, be buli i kɛ ɲanmiɛn’m be su tu Pɔlu i fɔ.a

²⁰ Kɛ Malti lɔfuɛ’m be wunnin kɛ wuo’n w’a ka Pɔlu’n, be buli i kɛ “ɔ́ wá wláwlá.” Fluwa kun se kɛ Glɛki nun ndɛ mma nga be klɛli i wa’n, “dɔɔtrɔ mun yɛ be tɛ i kan-ɔn.” Ɔ maan sɛ “e niaan kpa Liki m’ɔ ti dɔɔtrɔ’n” w’a buman akunndan lele naan w’a klɛ ndɛ sɔ’n, i sɔ’n boman e nuan. (Yol. 28:6; Kol. 4:14) Sanngɛ i kwlaa yoli-o, kɛ Pɔlu kpɛntɛnnin i sa’n nun’n, wuo’n tɔli kpɛkun like fi w’a yomɛn i.

21. (1) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ ndɛ nga Liki klɛli’n ti nanwlɛ-ɔ? ?Abonuan sa benin mun yɛ Pɔlu yoli be-ɔ? (2) ?Yɛ i sɔ’n yoli Maltifuɛ’m be sɛ?

²¹ Bian kun m’ɔ ti aɲanbeunfuɛ, m’ɔ le asiɛ lɔ’n suan Pibliisi. Yɛ ɔ tran koko lɛ. Atrɛkpa’n, Rɔmun sonja’m be su kpɛn ng’ɔ le ɲrun kpa Malti lɔ’n yɛle bian sɔ’n. Liki waan “ɔ ti lika sɔ’n i siefuɛ.” Ndɛ sɔ mɔ Liki klɛli’n ɔ nin ndɛ nɲɔn mɔ be wunnin be Malti lɔ lalafuɛ ninnge wie’m be su’n, ɔ ti kun sɛsɛsɛ. Bian sɔ’n sikeli Pɔlu nin i janvuɛ mun cɛn ba nsan. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn Pibliisi sɔ’n i si’n kwlaman nun. I lɛ nun ekun’n, Liki yiyili sa ng’ɔ o bian’n su’n i nun weinwein. Ɔ kleli tukpacɛ trele ng’ɔ o bian sɔ’n su’n. Ɔ klɛli i kɛ: “Ayrɛ w’a guɛ i wun, kpɛkun ɔ je mmoja. Ɔ maan w’a la.” Pɔlu srɛli Ɲanmiɛn kpɛkun ɔ fɛli i sa’n fuɛli i bian’n su naan w’a yo juejue. Abonuan sa sɔ’n yoli Malti lɔfuɛ’m be ɲɛnmɛn dan ti’n, be ko fali tukpacifuɛ mun bali naan Pɔlu w’a yo be juejue wie. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, be cɛli Pɔlu nin i janvuɛ’m be ninnge kpanngban kpa. Kpɛkun be mannin be ninnge wie mun naan be tra nun be wɔ.—Yol. 28:7-10.

22. (1) ?Ndɛ nga Liki klɛli’n, i su ndɛ benin yɛ fluwa sifuɛ kun kannin-ɔn? (2) ?Ngue yɛ é wá wún i like suanlɛ ng’ɔ́ bá lɔ’n nun-ɔn?

²² Pɔlu i ajalɛ ng’ɔ tuli mɔ y’a kɛn i su ndɛ lele y’a fa ju yɛ’n, ɔ kle kɛ ndɛ nga Liki klɛli’n, fiɛn kaan sa nunmɛn i sin. Ndɛ’n ti su, ɔ ti nanwlɛ. Fluwa sifuɛ kun seli kɛ: “Biblu’n wunmuan’n nun’n, sa nga be juli mɔ be yiyili nun tɛkɛtɛkɛ kpa’n i kun yɛle ndɛ nga Liki klɛli’n. Akoto’m be blɛ su’n, mmeli nun lika kɔlɛ’n i su ndɛ tɛkɛtɛkɛ nga Liki klɛli’n, ɔ ti su sɛsɛsɛ. Asa ekun’n, wafa nga lika’n fa ti Mediterane lɔ wia afiliɛ lɔ lika’n nun’n, i su ndɛ ng’ɔ klɛli’n ɔ ti nanwlɛ.” Ɔ maan kɛ e niɛn i sa’n, ɔ klɛli ndɛ mun sɛsɛsɛ fluwa kun su. E kwla lafi su kɛ kɛ Liki nin akoto Pɔlu bé tú ajalɛ’n, sa kwlaa nga be juli’n, ɔ niannin be su sɛsɛsɛ klɛli be. Sɛ ɔ ti sɔ sakpa’n, nn é sé kɛ sa nga bé wá jú be ɲrun lɔ ekun’n, nanwlɛ ɔ́ wá ɲán ndɛ kpanngban klɛ́. ?Yɛ Pɔlu li? ?Kɛ ɔ́ wá jú Rɔmun lɔ’n, i liɛ yó sɛ? Maan e nian.