‘Kan i su ndɛ’n kwlaa’

 1. ?Ngue yɛ Pɔlu nin i janvuɛ’m be lafili su-ɔ? ?Yɛ ngue ti-ɔ?

AFUƐ kɔe 59 nun’n, Pɔlu nin Liki nin Aristaki be fuli mmeli dan kun m’ɔ sua ble sin’n nun Malti lɛ. Kpɛkun be sinnin Mediterane Jenvie’n su naan bé kɔ́ Itali. ‘Zesi i mma’m’ be nzɔliɛ o mmeli sɔ’n i ɲrun. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn Pɔlu ti bisuafuɛ. Ɔ maan gladi difuɛ kun niɛn i su. (Yol. 27:2) Mmeli’n nun junman difuɛ’m be bo flɛ Glɛki’m be ɲanmiɛn nga be flɛ i kɛ Zesi’n i mma mun, mɔ be waan be ti nda mɔ be flɛ be kɛ Kastɔɔ nin Polisi’n naan be sasa be. (Yol. 28:11) Sanngɛ jasin bofuɛ sɔ’m be liɛ’n be yoman sɔ. Be liɛ’n be su Zoova. Be Ɲanmiɛn sɔ’n yɛ ɔ kan kleli Pɔlu kɛ ɔ́ kó kán ndɛ nanwlɛ’n Rɔmun lɔ, naan ɔ́ kɔ́ Sezaa ja su-ɔ.—Yol. 23:11; 27:24.

 2, 3. ?Nin yɛ mmeli nga Pɔlu fuli nun’n ɔ sinnin-ɔn? ?Kɛ Pɔlu boli i ajalɛ’n i tulɛ bo lele m’ɔ́ fá wíe’n, wan yɛ ɔ suɛnnin i bo-ɔ?

² Kɛ be juli Sisilifuɛ’m be klɔ nga be flɛ i kɛ Sirakisi mɔ i klanman’n ti kɛ Atɛnin nin Rɔmun be sa’n, i su lɔ’n, i cɛn ba nsan su’n, be toli be ti Regiɔmun, Itali i ngua lɔ lika’n nun. I sin’n, kɛ mɔ aunmuan’n fita klanman’n ti’n, mmeli’n ɔli lele kilo ya nsan ablaɔn (320) naan w’a ju Italifuɛ’m be mmeli jranwlɛ nga be flɛ i kɛ Piteoli’n su lɔ. (Andɛ’n ɔ o klɔ nga be flɛ i kɛ Naplu’n i wun lɛ.) Kɛ be jasoli Regiɔmun lɔ’n i cɛn ba nɲɔn su yɛ be juli Piteoli-ɔ.—Yol. 28:12, 13.

³ Pɔlu i ajalɛ ng’ɔ tuli naan w’a ju Rɔmun lɔ’n, naan w’a wɔ Famiɛn Nerɔn i ja su’n i bue kasiɛn’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Kɛ ɔ boli ajalɛ sɔ’n i tulɛ bo lele m’ɔ́ fá wíe’n, ‘Ɲanmiɛn m’ɔ fɔnvɔ sran sa kwlaa nun’n,’ ɔ jrɛnnin i sin. (2 Kor. 1:3) Kɛ nga é wá fá wún i sa’n, Zoova suannin Pɔlu i bo tititi. Pɔlu kusu kwla dili i ngaliɛ dilɛ junman’n i juejue su tititi.

 4, 5. (1) ?Wafa sɛ yɛ aniaan nga be o Piteoli lɔ’n, be sɔli Pɔlu nin i janvuɛ’m be nun-ɔn? ?Ngue ti yɛ Pɔlu ɲɛnnin i ti yoli like ng’ɔ klo’n niɔn? (2) ?Klisifuɛ nga be wla be bisua’n be ayeliɛ kpa’n ti’n, ngue yɛ be kwla man be atin kɛ be yo-ɔ?

⁴ Kɛ Pɔlu nin i janvuɛ’m be juli Piteoli’n, be ‘wunnin aniaan mun lɛ. Be srɛli be kpa kɛ be ka be wun lɛ cɛn ba nso.’ (Yol. 28:14) Nanwlɛ, wafa nga aniaan nga be o Piteoli’n be sɔli be niaan Klisifuɛ’m be nun’n, ɔ kle e ajalɛ kpa. Yɛ e lafi su kɛ be ɲannin i sɔ liɛ’n i su ye dan. Afin atrɛkpa’n, Pɔlu nin i janvuɛ’m be wlali be fanngan kpa. ?Sanngɛ ngue ti yɛ Pɔlu m’ɔ ti bisuafuɛ’n kwla ɲɛnnin i ti kɛ ngalɛ’n sa-ɔ? Atrɛkpa’n i ayeliɛ’n ti’n, Rɔmun sonja nga be niɛn i su’n, be lafili i su dan.

⁵ E blɛ su’n, kɛ be wlali Zoova i lalofuɛ wie’m be bisua annzɛ kɛ be fa be ɔli lika wie mɔ be kle sran’m be ɲrɛnnɛn lɔ’n nun’n, be ayeliɛ kpa’n ti’n be mannin be atin kɛ be yo ninnge wie mun. I wie yɛle Rumanin lɔ bian kun mɔ awie wualɛ’n ti’n, ɔ fata kɛ ɔ di bisua lele afuɛ ableso-nin-nun’n (75) i liɛ’n. Kɛ bian sɔ’n boli Biblu’n nun like suanlɛ bo’n, nanwlɛ, i ayeliɛ’n wa kacili dan. I sɔ’n ti’n, junman nga bisua su kpɛn’m be mɛnnin i’n, yɛle kɛ ɔ wɔ klɔ’n nun lɔ naan ɔ ko toto ninnge wie mun blɛ be bisua lɔ. Kɛ ɔ́ kɔ́ sɔ kusu’n, gladi difuɛ’m be ko sunmɛnmɛn i. Sanngɛ like ng’ɔ ti cinnjin dan’n, yɛle kɛ e nzuɛn kpa’n manman Zoova.—1 Piɛ. 2:12.

 6, 7. ?Wafa sɛ yɛ aniaan nga be o Rɔmun’n be yili i nglo kɛ be klo Pɔlu dan-ɔn?

⁶ Kɛ Pɔlu nin i janvuɛ’m be jasoli Piteoli lɛ’n, kɔlɛ’n be nantili kilo kɔe ablenun (50) Apiisi akpɔ’n su naan b’a ju Kapu. Yɔbuɛ paplaapla dandan wie mun yɛ be fa yoli akpɔ sɔ’n niɔn. Yɛ kɛ be fa akpɔ sɔ mɔ bé kɔ́ Rɔmun’n, be wun Itali lɔ lika nglanmannglanman wie mun. Kpɛkun lika wie’m be nun’n, be ɲin ta Mediterane Jenvie’n. Akpɔ sɔ’n sin fɔkɔ dan kun i afiɛn. Be flɛ i kɛ Marɛpɔntɛn. Lɔ yɛ Apiisi Gua Bo’n wo-ɔ, yɛ ɔ nin Rɔmun be afiɛn’n ti nun kilo kɔe ablesiɛn (60). Liki seli kɛ, kɛ aniaan nga be o Rɔmun lɔ’n, be ‘tili be su ndɛ’n’ be nun wie’m be bali Apiisi Gua Bo lɛ. Kpɛkun wie’m be minndɛli be wunmiɛn lolɛ lika nga be flɛ i Aofuɛ Sua Nsan’n i nun lɛ. Lika sɔ’n nin Rɔmun be afiɛn’n ti nun kilo kɔe ablenun (50). I lɛ nun’n, aniaan’m be yili i nglo kɛ be klo Pɔlu dan.—Yol. 28:15.

⁷ Apiisi Gua Bo’n timan lika mɔ be nga be su kɔ lika’n be tran lɛ be lo wunmiɛn-ɔn. Rɔmunfuɛ’m be fluwa sifuɛ kun mɔ be flɛ i kɛ Orasi’n kannin lika sɔ’n i ndɛ. I waan “be nga be di mmeli’n nun junman’n, ɔ nin be nga be yo nzan nin aliɛ atɛ’n, be yi lika sɔ’n sa piɛ.” Asa ekun’n, ɔ seli kɛ “nzue’n ti fiɛn dan” naan w’a kplinman su kɛ ɔ́ dí like lɔ. Ɔ nin i sɔ ngba’n, aniaan nga be ti Rɔmunfuɛ’n, be ko minndɛli Pɔlu nin i janvuɛ’m be lɔ naan be nin be sán nun atin kpe kan ng’ɔ ka’n nun naan b’a ju Rɔmun lɔ.

 8. ?Ngue ti yɛ kɛ “Pɔlu wunnin” i niaan mun’n, ɔ lali Ɲanmiɛn ase-ɔ?

⁸ Biblu’n se kɛ: “Kɛ Pɔlu wunnin” i niaan mun’n, “ɔ lali Ɲanmiɛn ase, kpɛkun ɔ ɲannin wunmiɛn.” (Yol. 28:15) Pɔlu i ɲinma m’ɔ guali i niaan kpa sɔ mɔ atrɛkpa’n ɔ si be nun wie mun’n be wun’n, ɔ fɔnvɔli i kpɛkun i wla’n guali ase. ?Ngue ti yɛ Pɔlu lali Ɲanmiɛn ase-ɔ? Afin ɔ si kɛ klolɛ nga i niaan sɔ’m be yili i nglo’n, ɔ ti nzuɛn kun mɔ Ɲanmiɛn wawɛ’n maan klɔ sran yi i nglo-ɔ. (Gal. 5:22) Andɛ ekun’n, Ɲanmiɛn wawɛ’n i fanngan nun’n, Klisifuɛ’m be tu be klun be uka be wiengu mun, kpɛkun be fɔnvɔ be nga be o afɛ nun’n.—1 Tes. 5:11, 14.

 9. ?Wafa sɛ yɛ e kwla nian aniaan nga be ko kpali Pɔlu i atin’n be ajalɛ’n su-ɔ?

⁹ I wie yɛle kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n su Klisifuɛ’m be bo naan b’a sɔ akpasua sunianfuɛ mun, nin ngaliɛ difuɛ nga be sin be klɔ’n su lɔ’n, ɔ nin blɛ kwlaa nun Ɲanmiɛn junman difuɛ wie mun ekun be nun. Aniaan sɔ’m be nun sunman be yacili ninnge wie’m be yolɛ naan b’a kwla tu be klun b’a su Zoova. ?Yɛ ɔ li? A kwla usa ɔ wun kɛ: ‘?Kɛ akpasua sunianfuɛ’n nin i yi’n be ba e asɔnun’n nun’n, n kwla sɔ be nun? ?N kwla siesie min blɛ’n naan e nin be y’a bo jasin fɛ’n?’ Sɛ a yo sɔ’n, á ɲán su ye dan. Maan ɔ wla kpɛn su kɛ, kɛ Pɔlu nin i janvuɛ’m be kannin sa ng’ɔ juli be su’n i ndɛ kleli aniaan nga be o Rɔmun lɔ’n, i sɔ’n wlali be fanngan naan b’a lafi Zoova su kpa ekun.—Yol. 15:3, 4.

10. ?Kɛ Pɔlu juli Rɔmun lɔ’n, ngue yɛ be mɛnnin i atin kɛ ɔ yo-ɔ? ?Yɛ kɛ ɔ juli lɔ’n, i sin’n ngue yɛ ɔ yoli-ɔ?

¹⁰ Kɛ kasiɛn su’n, Pɔlu nin be ng’ɔ nin be ba’n be juli Rɔmun lɔ’n, “be mannin Pɔlu i atin kɛ ɔ ɲɛn i bɔbɔ i sua naan ɔ nin sonja ng’ɔ niɛn i su’n, be tran.” (Yol. 28:16) Titi’n kɛ be wla sran kun i bisua i bɔbɔ i sua’n nun’n, be fa jrɔkɔ ci i nin sonja ng’ɔ niɛn i su’n, kɛ ɔ ko yo naan w’a wanndiman’n ti. Ɔ nin i sɔ ngba’n, Pɔlu boli Ɲanmiɛn Sielɛ’n i jasin fɛ’n tititi. Jrɔkɔ ng’ɔ ci i’n w’a kwlá yoman naan w’a muɛn i nuan. Kɛ Pɔlu loli wunmiɛn cɛn ba nsan’n, i sin’n ɔ yiali Zifu nga be o Rɔmun lɔ’n be kpɛnngbɛn mun naan ɔ́ fɛ́ i wun klé be, naan ɔ́ bó jasin fɛ’n klé be wie.

11, 12. ?Ngue ndɛ yɛ Pɔlu kannin naan Zifu nga be o Rɔmun lɔ’n, b’a sie be su kpa i nuan bo-ɔ?

¹¹ Pɔlu seli be kɛ: “Nja mun, aniaan mun, m’an yoman nvle’n nunfuɛ’m be like fi. Asa kusu m’an kpaloman e nannan’m be nzuɛn’n. Sanngɛ sran’m be fali min mannin Rɔmunfuɛ mun Zerizalɛmun lɔ, ɔ maan be wlali min bisua. Kɛ be usausali ndɛ’n nun kpa’n, be waan bé yáci min nun, afin m’an yoman sa mɔ i ti’n ɔ fata kɛ be kun min-ɔn. Sanngɛ Zifu’m be waan be kplinman su. Kɛ mɔ n lemɛn i yowlɛ’n ti’n, n seli kɛ be wa di min jɔlɛ Sezaa i ja su. Sanngɛ nán kɛ min waan ń sánman min nvle’n nunfuɛ mun ti-ɔ.”—Yol. 28:17-19.

¹² Pɔlu flɛli Zifu nga be bɛli i ndɛ’n i tielɛ’n kɛ “aniaan mun.” Ɔ yoli sɔ naan b’a ti be wun aniɛn naan sɛ be buli i wun akunndan tɛ wie’n, b’a yaci akunndan sɔ’n. (1 Kor. 9:20) Asa ekun’n, ɔ kan keli be kɛ w’a baman i wiengu Zifu’m be sanmanlɛ, sanngɛ ɔ bali Sezaa ja su. Zifu nga be o lɔ asa’n su’n, b’a timɛn i kɛ Pɔlu su fa ndɛ ba Sezaa ja su. (Yol. 28:21) ?Ngue ti yɛ Zifu nga be o Zide lɔ’n b’a kwlá bomɛn i sɔ ndɛ’n su b’a kleman be-ɔ? Fluwa kun yiyi nun se kɛ: “Kɛ ayrɛ blɛ’n sinnin’n, atrɛkpa’n mmeli klikli nga be juli Itali lɔ’n be nun kun i nun yɛ Pɔlu fuli-ɔ. Ɔ maan Zifu’m be kpɛnngbɛn nga be o Zerizalɛmun’n, be janunfuɛ wie fi w’a kwlá juman lɔ naan se kɛ bé ɲán be sa nun fluwa.”

13, 14. ?Wafa sɛ yɛ Pɔlu fitili Ɲanmiɛn Sielɛ’n i su ndɛ’n su-ɔ? ?Yɛ wafa sɛ yɛ e kwla niɛn i ajalɛ’n su-ɔ?

¹³ Kɛ Pɔlu fíti Ɲanmiɛn Sielɛ’n i su ndɛ’n su’n, ɔ kannin ndɛ kun mɔ i ti’n, Zifu’m be kunndɛli kɛ bé síe be su i nuan bo kpa-ɔ. Ɔ seli kɛ: “I sɔ’n ti yɛ n srɛli amun kpa kɛ ń wún amun wun’n niɔn. Afin like nga Izraɛlifuɛ’m be lafi su’n, i ti yɛ b’a ci min nin jrɔkɔ yɛ’n niɔn.” (Yol. 28:20) Like nga Zifu’m be lafi su mɔ Klisifuɛ’m be kɛn i ndɛ be sin’n, yɛle Mesi’n nin i Famiɛn Dilɛ’n. Kɛ Pɔlu kannin sɔ’n, Zifu’m be kpɛnngbɛn’m be seli i kɛ: “E bu i kɛ sɛ e ti ɔ nuan ndɛ naan e si akunndan nga a bu’n ɔ ti kpa. Afin nanwlɛ, Ɲanmiɛn sulɛ wafa sɔ’n, e si kɛ sran’m be kɛn i wun ndɛ tɛtɛ lika kwlaa.”—Yol. 28:22.

¹⁴ Kɛ e ɲan jasin fɛ bolɛ’n i wun atin’n, maan e nian Pɔlu i ajalɛ’n su. Yɛle kɛ maan e kan ndɛ wie, annzɛ e usa kosan wie mun naan sran’m be bu akunndan naan be kunndɛ kpa kɛ bé síe be su e nuan bo. I lɛ nun’n, be kle e ajalɛ wie mun e fluwa wie’m be nun. I wie yɛle Klisifuɛ mun nin be junman’n Aɲia fluwa. Sɛ a nian ajalɛ nga be kle e fluwa sɔ’n nun’n su kpa’n, á sí sran’m be like klé kpa.

15. ?Like nnan benin yɛ jasin nga Pɔlu boli’n kle e-ɔ?

¹⁵ Kɛ cɛn nga be nuan sɛli su’n juli’n, Zifu nga be o lɔ’n, “be nun kpanngban be ko wunnin i wun,” kan ɔ tran lɛ’n. Pɔlu kusu yiyili ndɛ’n nun kleli be. “Kɛ ɔ fɛ i nglɛmun lele nnɔsua’n, ɔ kannin Ɲanmiɛn Sielɛ’n i su ndɛ’n i kwlaa kleli be. Ɔ jrannin Moizi i Mmla’n nin Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’m be ndɛ’n su kannin Zezi i ndɛ weinwein kleli be.” (Yol. 28:23) Jasin nga Pɔlu boli’n kle e like nnan. I klikli’n yɛle kɛ ɔ fɛli i ndɛ tiefuɛ’m be ɲin sieli i Ɲanmiɛn Sielɛ’n i su ndɛ’n su. I nɲɔn su’n, ɔ kannin ndɛ’n i klanman kpa, kɛ ɔ ko yo naan i ndɛ tiefuɛ’m b’a lafi i ndɛ’n su’n ti. I nsan su’n, ɔ jrannin Ɲanmiɛn Ndɛ’n su naan w’a yiyi ndɛ ng’ɔ kan’n nun. Yɛ i nnan su’n, ɔ kleli kɛ i ndɛ tiefuɛ’m be ndɛ lo i tra i bɔbɔ i su sa liɛ mun. Afin kɛ ɔ fɛ i nglɛmun lele nnɔsua’n ɔ boli jasin’n kleli be. I lɛ nun’n, Pɔlu kle e ajalɛ kpa. ?Yɛ wafa sɛ yɛ i bo’n guali-ɔ? Liki seli kɛ: “Wie’m be lafili ndɛ ng’ɔ kannin’n su, sanngɛ wie’m b’a lafiman su.” Ɔ maan akplowa tɔli be afiɛn, kpɛkun be “boli sanndilɛ bo.”—Yol. 28:24, 25a.

16-18. ?Ngue ti yɛ kɛ Zifu nga be o Rɔmun lɔ’n be nun sunman b’a sɔman jasin nga Pɔlu bo’n nun’n, i sɔ liɛ’n w’a bomɛn i nuan-ɔn? ?Kɛ sran’m be sɔman jasin nga e bo’n nun’n, ɔ fata kɛ i sɔ’n lo e ngasi?

¹⁶ Wafa nga Zifu’m be sɔli ndɛ’n nun’n, w’a boman Pɔlu i nuan. Afin ndɛ nga Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’m be kannin’n ti’n, ɔ si kɛ i sɔ sa’n kwla ju. (Yol. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Asa ekun’n, i bɔbɔ wunnin kɛ i sɔ sa’n w’a ju wie pɛ. I sɔ’n ti’n, ɔ kan kleli i ndɛ tiefuɛ mɔ be awlɛn’n w’a kete mɔ be su kɔ’n be kɛ: “Ndɛ nga Ɲanmiɛn wawɛ’n seli Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Ezai kɛ ɔ kan kle amun nannan mun’n, ɔ ti su. Ɔ seli kɛ: ‘Kɔ nvle sɔ’n i nunfuɛ’m be sin naan se kɛ: “I tielɛfuɛ’n, amún tíe, sanngɛ amun su wunmɛn i wlɛ mlɔnmlɔn. Yɛ i nianlɛfuɛ’n amún nían, sanngɛ amun su wunman like fi mlɔnmlɔn. Afin nvle nga nunfuɛ’m be awlɛn’n w’a kete.”’” (Yol. 28:25b-27) Glɛki nun ndɛ mma nga be kacili i wa kɛ “be awlɛn’n w’a kete’n” be fa kan sran kun i awlɛn ba mɔ w’a cɛn dan’n, annzɛ kusu ɔ ti lui ngunmin’n i ndɛ. Ɔ maan Ɲanmiɛn Sielɛ’n i su ndɛ’n kwlá wluman nun kaan sa. (Yol. 28:27) Nanwlɛ, i sɔ’n yo ɲrɛnnɛn dan.

¹⁷ Kɛ Pɔlu gúɛ i ndɛ’n i bo’n, ɔ seli i ndɛ tiefuɛ mɔ be ti Zifu’m be kɛ: ‘Be nga be timan Zifu’n, be liɛ’n, saan bé tíe.’ Afin be timan kɛ Zifu’m be sa. (Yol. 28:28; Jue. 67:2; Eza. 11:10) Nán ngbɛn ti yɛ Pɔlu kannin sɔ-ɔ. Afin i bɔbɔ wunnin kɛ be nga be timan Zifu’n be nun kpanngban kpa be sɔli Ɲanmiɛn Sielɛ’n i jasin fɛ’n nun.—Yol. 13:48; 14:27.

¹⁸ Maan e nian Pɔlu i ajalɛ’n su. Yɛle kɛ, kɛ sran’m be sɔman jasin fɛ’n nun klanman’n nán maan i sɔ liɛ’n lo e ngasi. Afin e si kɛ i kwlaa yoli-o, sran sunman be su sinman nguan atin’n su. (Mat. 7:13, 14) Asa kusu’n, kɛ sran nanwlɛfuɛ’m be kunndɛ kɛ bé sú Zoova wie’n, maan e klun jɔ i sɔ liɛ’n su. Kpɛkun maan e sɔ be nun klanman.—Lik. 15:7.

19. ?I nun mɔ Pɔlu o bisua i awlo lɔ’n, ngue yɛ ɔ yoli-ɔ?

¹⁹ Wafa nga Liki guɛli i ndɛ’n i bo’n, ɔ wla fanngan dan. Ɔ seli kɛ: “[Pɔlu] trannin sua mɔ i bɔbɔ lue’n nun afuɛ klonglo nɲɔn. Be nga be bɛli i wun lɛ’n, ɔ sɔli be kwlaa be nun klanman. Ɔ kannin Ɲanmiɛn Sielɛ’n i ndɛ kleli be. Asa ekun’n, ɔ kleli be e Min Zezi Klisi i su like yakpa su, yɛ sran fi w’a tɛnndɛnmɛn i ɲrun.” (Yol. 28:30, 31) Nanwlɛ, Pɔlu sɔli sran kwlaa nun. Ɔ yili i nglo kɛ ɔ lafi Ɲanmiɛn su, yɛ ɔ kannin Ɲanmiɛn ndɛ’n i juejue su.

20, 21. ?Wan mun yɛ be ɲannin jasin nga Pɔlu boli i Rɔmun lɔ’n i su ye wie-ɔ?

²⁰ Be nga Pɔlu sɔli be nun klanman sɔ’n be nun kun yɛle Onezimun. Bian sɔ’n ti kanga, ɔ fin Kolɔsu yɛ ɔ wanndili i min’n. Pɔlu ukɛli i maan ɔ kacili Klisifuɛ. Ɔ wa kacili Pɔlu ‘i niaan kpa m’ɔ klo i kpa’n.’ I kpa bɔbɔ’n, kɛ ɔ́ kɛ́n i ndɛ’n ɔ seli kɛ: ‘Min wa, afin m’an kaci kɛ i si sa.’ (Kol. 4:9; Flm. 10-12) Kɔlɛ’n, Onezimun wlali Pɔlu i fanngan dan.a

²¹ Sran wie mun ekun be ɲannin Pɔlu i ajalɛ klanman’n i su ye wie. Pɔlu klɛli Filipufuɛ’m be fluwa seli be kɛ: “Min su sa’n ti’n, jasin fɛ’n ɔli i ɲrun. Ɔ maan be nga be nian Rɔmun famiɛn’n su’n nin sran wie mun ekun be tili i kɛ Klisi i dunman nun ti yɛ n wo bisua-ɔ. Bisua mɔ n wo’n ti’n, aniaan sunman mɔ be nin e Min’n be o nun’n, b’a ɲan awlɛn siɛn’n. Ɔ maan be kan Ɲanmiɛn ndɛ’n yakpa su, yɛ srɛ kunman be.”—Fip. 1:12-14.

22. ?Kannzɛ bɔbɔ Pɔlu o bisua’n, sanngɛ ngue yɛ ɔ yoli-ɔ?

²² Kannzɛ bɔbɔ Pɔlu o bisua i awlo lɔ Rɔmun lɔ’n, sanngɛ ɔ fali blɛ sɔ’n fa klɛli fluwa cinnjin wie mun. Andɛ’n fluwa sɔ’m be o Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga laa be klɛli i Glɛki nun’n i nun.b Fluwa sɔ’m be nun ndɛ’n yoli Klisifuɛ klikli mɔ Pɔlu klɛli be fluwa’n be ye. Kɛ e nanti fluwa sɔ mɔ Ɲanmiɛn maan Pɔlu klɛli be’n, be nun afɔtuɛ’m be su’n, e ɲan su ye dan kɛ Klisifuɛ Klikli’m be liɛ’n sa.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. ?Ajalɛ kpa benin yɛ Klisifuɛ wie mɔ b’a yoman sa kpɛkun be wlali be bisua’n be kle e-ɔ?

²³ Sa Nga Be Yoli’n fluwa’n kanman blɛ nga be yacili Pɔlu nun’n i ndɛ. Sanngɛ kɛ bé yáci i nun’n nn w’a di bisua afuɛ nnan. Ɔ dili bisua afuɛ nɲɔn Sezare lɔ, kpɛkun ɔ dili afuɛ nɲɔn ekun Rɔmun lɔ.c (Yol. 23:35; 24:27) Ɔ nin i sɔ ngba’n ɔ dili aklunjɔɛ titi. Ɔ yoli i liɛ ng’ɔ kwla yo naan w’a su Ɲanmiɛn tititi’n. Andɛ kusu’n, Ɲanmiɛn su mɔ aniaan wie’m be lafi’n ti’n, be wla be bisua. Sanngɛ be klun ti jɔwa yɛ be bo jasin fɛ’n i titi. I wie yɛle aniaan bian kun mɔ be flɛ i Adɔlfo i liɛ’n. Sonja mɔ i waan ɔ diman’n ti’n, be wlɛli i bisua Ɛspaɲin lɔ. Sonja’m be su kpɛn kun seli aniaan sɔ’n kɛ: “Nanwlɛ, kɛ e wun wɔ’n, e nuan bo e wun dan. Afin e yoli like kwlaa nga e kwla yo naan w’a wun ɔ ɲrun dan bisua wa’n. Kɛ e yo wɔ tɛtɛ bɔbɔ’n, yɛ e wun kɛ srilɛ o ɔ nuan kpa, kpɛkun a kan ndɛ kle e amanniɛn su-ɔ.”

²⁴ Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n be wa lafili Adɔlfo su kpa. Ɔ maan be yacili sua ba nga i nun yɛ be wlɛli i bisua’n i anuan su sa ngbɛn, be toman nun. Kpɛkun sonja’m be wa niɛn i osu naan ɔ kan Biblu’n nun ndɛ’n kle be. Yɛ i sua ba sɔ’n nun lɔ yɛ gladi difuɛ kun ko kanngan Biblu’n nun-ɔn. Kɛ ɔ́ kánngan nun kusu’n, aniaan bian’n sɛsɛ i naan sran wie w’a wunmɛn i. Ɔ maan bisuafuɛ’n yɛ ɔ sasa gladi difuɛ’n i siɛn’n niɔn. Maan Zoova i Lalofuɛ kɛ Adɔlfo sa’n be su ndɛ’n wla e fanngan naan sɛ sa kekle’m be o e su’n y’a “kan Ɲanmiɛn ndɛ’n yakpa su.” Nán ‘srɛ kun e.’

25, 26. ?Ndɛ benin yɛ Zezi kannin mɔ Pɔlu wunnin kɛ ɔ kpɛnnin su-ɔ? ?Yɛ andɛ’n wafa sɛ yɛ ndɛ sɔ’n kpɛn su-ɔ?

²⁵ Nanwlɛ, wafa nga ndɛ ng’ɔ o Sa Nga Be yoli’n fluwa’n nun’n i bo’n gua’n, ɔ wla e fanngan dan. Klisi i akoto kun o bisua, sua kun mɔ be di i gladi’n nun. Yɛ kɛ ɔ o lɔ kusu’n, ɔ kan Ɲanmiɛn Sielɛ’n i ndɛ kle be kwlaa nga be wa niɛn i osu’n. Sa Nga Be Yoli’n i ndɛ tre klikli’n nun’n, e wunnin kɛ Zezi mɛnnin i sɔnnzɔnfuɛ’m be junman cinnjin kun. Yɛ e kanngannin ndɛ ng’ɔ kannin’n nun. Ɔ seli kɛ: “Kɛ amun ko ɲan Ɲanmiɛn wawɛ’n, amún ɲán wunmiɛn. Ɔ maan amún kán min ndɛ Zerizalɛmun wa, nin Zide wunmuan’n nun, ɔ nin Samari lele fá jú asiɛ’n i tiwa lɔ.” (Yol. 1:8) Kɛ ɔ kannin sɔ’n, afuɛ ablasan (30) bɔbɔ w’a juman, be kannin Ɲanmiɛn Sielɛ’n i ndɛ’n “lika kwlaa nun ɲanmiɛn’n bo wa.”d (Kol. 1:23) I sɔ’n kle kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n kwla sa kwlaa yo.—Zkr. 4:6.

²⁶ Andɛ’n, Ɲanmiɛn wawɛ’n kunngba sɔ’n man Klisi i niaan mun nin be wiengu Klisifuɛ nga be ti ‘bua wie mun’n’ be wunmiɛn. Ɔ maan be kan Ɲanmiɛn Sielɛ’n i su ndɛ’n i kwlaa titi lika nin nvle ya nɲɔn ablanan (240) be nun. (Zan 10:16; Yol. 28:23) ?Yɛ ɔ li? ?A tu ɔ klun di junman sɔ’n wie?