A3
?Ngue yɛ maan e kwla ɲannin Biblu’n niɔn?
Sran nga Biblu’n nun ndɛ’n fin i’n, ɔ yoli maan Biblu’n w’a mlinman. I yɛ maan be klɛli ndɛ nga-ɔ:
“E Ɲanmiɛn’n i ndɛ’n wo lɛ tititi.”—Ezai 40:8.
Kannzɛ bɔbɔ fluwa nga i klikli nun’n be su yɛ be klɛli Biblu’n Ebre nun nin Aramuna nun nin Glɛki nun’n be nunman lɛ kun andɛ’n, sanngɛ ndɛ sɔ’n ti nanwlɛ. ?Ngue ti yɛ e si kɛ ndɛ ng’ɔ o Biblu’n nun andɛ’n, ɔ nin nga Ɲanmiɛn maan be klɛli i klikli nun’n be ti kun sɛsɛsɛ-ɔ?
FLUWA KLƐFUƐ WIE’M BE YOLI MAAN ƝANMIƐN NDƐ’N W’A MLINMAN
Laa’n, Ɲanmiɛn seli kɛ i nuan ndɛ mɔ be klɛli m’ɔ o lɛ’n, ɔ fata kɛ be nian su sɛsɛsɛ naan be klɛb be sie. Ndɛ sɔ m’ɔ kannin’n, i wie ti yɛ Ɲanmiɛn ndɛ nga be klɛli i Ebre nun’n i osu w’a nunnunman-ɔn. I wie yɛle kɛ Zoova seli Izraɛli famiɛn’m be kɛ be nian Mmla nga be klɛli’n su naan be klɛ ndɛ kunngba’n fluwa uflɛ su be sie be sa su. (Mmla’n 17:18) Asa ekun’n, Ɲanmiɛn seli Levifuɛ’m be kɛ be fa Mmla fluwa’n be sie naan be yiyi nun kle nvlefuɛ mun. (Mmla’n 31:26; Neemin 8:7) Kɛ Zifu nga be trali be ɔli Babilɔnin’n be sali be sin’n, fluwa klɛfuɛ akpasua wie’m be wa jasoli su. Be flɛ be kɛ Soferimun. (Ɛsdrasi 7:6, ja ngua lɔ ndɛ’n.) Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, fluwa ablasan-nin-ngwlan (39) nga Ɲanmiɛn maan be klɛli be Ebre nun’n, fluwa klɛfuɛ sɔ’m be niannin be nun ndɛ’n su sɛsɛsɛ be klɛli be uflɛ fluwa kpanngban su.
Kɛ afuɛ’m bé sín’n, fluwa klɛfuɛ’m be boli be ɲin ase be klɛli fluwa sɔ mun sɛsɛsɛ fluwa uflɛ wie’m be su. Kɛ ɔ fɛ i afuɛ 500 lele afuɛ 1500 K.B. be afiɛn nun’n, Zifu’m be fluwa klɛfuɛ wie mɔ be flɛ be kɛ Masorɛti’n be niannin ajalɛ kunngba sɔ’n su. Fluwa nga Masorɛti’m be klɛli mɔ w’a cɛ kpa’n yɛle Leningradi Kodɛsi’n. Be klɛli i afuɛ 1008-1009 K.B. nun. Afuɛ kɔe 1950 nun’n, be wunnin Biblu’n nun fluwa wie mun Jenvie ng’ɔ ti Njin Nzue Klakla’n i bue liɛ’n su lɔ. Fluwa sɔ mɔ be nun wie’m b’a titi’n be kwla ju ya nɲɔn ablaɔn (220). Kɛ be klɛli fluwa sɔ mun’n, afuɛ 1.000 tra su sinnin naan b’a klɛ Leningradi Kodɛsi’n. Kɛ be fa fluwa nga be wunnin be Jenvie ng’ɔ ti Njin Nzue Klakla’n i bue liɛ’n su lɔ’n i nun ndɛ’n be fa sunnzun Leningradi Kodɛsi’n i nun ndɛ liɛ’n, like nga be sie i nzɔliɛ’n yɛ: Wafa nga be klɛli ndɛ wie mun fluwa nga be wunnin be Jenvie ng’ɔ ti Njin Nzue Klakla’n i bue liɛ’n su lɔ’n nun’n, ɔ kaci kan. Sanngɛ ndɛ bɔbɔ ba’n ɔ kaciman.
?Yɛ fluwa 27 nga Ɲanmiɛn maan be klɛli be Glɛki nun’n be li? Zezi Klisi i akoto mun nin i sɔnnzɔnfuɛ klikli wie mun yɛ be dun mmua klɛli fluwa sɔ mun-ɔn. I sin’n, Klisifuɛ klikli’m be niannin Zifu’m be fluwa klɛfuɛ’m be ajalɛ’n su. Be klɛli fluwa sɔ mun be nun ndɛ’n sɛsɛsɛ fluwa uflɛ su. (Kolɔsufuɛ Mun 4:16) Dioklesiɛn m’ɔ ti Rɔmunfuɛ’m be siefuɛ’n, ɔ nin sran wie mun ekun be kunndɛli kɛ bé núnnún fluwa kwlaa nga Klisifuɛ klikli’m be klɛli’n be osu’n. Ɔ nin i sɔ ngba’n, lalafuɛ fluwa sɔ’m be nun akpi kpanngban be te o lɛ.
Fluwa nga Klisifuɛ’m be klɛli’n, sran wie’m be kacili be nun ndɛ’n aniɛn uflɛ wie’m be nun. Lalafuɛ aniɛn nga be dun mmua kacili Biblu’n nun ndɛ’n be nun’n, be wie yɛle Armenin, Kɔpti, Etiopi, Zɔɔzi, Latɛn, nin Siriaki.
EBRE NIN GLƐKI NUN FLUWA NGA BE NIANNIN BE NUN NDƐ’N SU BE KACILI’N
Lalafuɛ fluwa nga sran wie’m be klɛli Biblu’n nun ndɛ’n su’n be nun’n, wafa nga be klɛli ndɛ’n i kwlaa timan kun sɛsɛsɛ. ?Ɔ maan é yó sɛ naan y’a si ndɛ trele nga i klikli nun’n Ɲanmiɛn maan sran’m be klɛli’n?
Maan e fa sunnzun ase kun e yiyi nun. Wienun-ɔn like klefuɛ kun se suklu ba ya (100) be kɛ be klɛ fluwa kun i nun ndɛ tre kun fluwa uflɛ su. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n sɛ bɔbɔ fluwa klikli nga be niannin su be klɛli ndɛ’n ɔ mlin’n, be kwla fa fluwa 100 nga suklu ba’m be klɛli’n be sunnzun be wiengu naan b’a si ndɛ ng’ɔ o fluwa klikli’n nun’n. I yo, suklu ba wie’m be kwla di fɔ kan i klɛlɛ’n nun, sanngɛ e kwla lafi su kɛ be ngba be su diman fɔ ndɛ kunngba’m be su. I wafa kunngba’n, kɛ fluwa sifuɛ nga be suan Biblu’n su like’n be fa lalafuɛ fluwa akpi kpanngban nga sran wie’m be klɛli Biblu’n nun ndɛ’m be su’n be sunnzun be wiengu’n, be kwla wun lika nga fluwa klɛfuɛ’m be dili fɔ lɛ’n. Yɛ be kwla si wafa nga be klɛli ndɛ’n i klikli nun’n.
“‘Lalafuɛ fluwa uflɛ fi nunman lɛ mɔ i nun ndɛ’n w’a kaciman bɔ kaan sa kɛ Biblu’n i bue nga i klikli nun’n be klɛli i Ebre nun’n sa-ɔ.’
?Ɔ yo sɛ yɛ e si weiin kɛ ndɛ nga i klikli nun’n Ɲanmiɛn maan be klɛli’n ɔ nin nga e le i andɛ’n be ti kun sɛsɛsɛ-ɔ? Be flɛ fluwa sifuɛ kun kɛ Wiliamun Glinin, yɛ ɔ suan Biblu’n i su like. Ɔ seli kɛ: ‘Lalafuɛ fluwa uflɛ fi nunman lɛ mɔ i nun ndɛ’n w’a kaciman bɔ kaan sa kɛ Biblu’n i bue nga i klikli nun’n be klɛli i Ebre nun’n sa-ɔ.’ Biblu’n su like suanfuɛ kun suan Flederiki Blisi. Ɔ kannin Biblu’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun mɔ sran wie’m be flɛ i kɛ Aenguɛ Uflɛ’n i ndɛ seli kɛ: “Ninnge nga be kle kɛ Aenguɛ Uflɛ’n i nun ndɛ’n w’a kaciman’n, be sɔnnin tra lalafuɛ fluwa klɛfuɛ dandan’m be fluwa mɔ sran fi kwlá seman kɛ be nun ndɛ’n kacili’n be liɛ’n lelele.” Ɔ kan guali su kɛ: “Sɛ ɔ ti kɛ Aenguɛ Uflɛ’n ti fluwa ngbɛn’n, nn sran fi su seman kɛ i nun ndɛ’n kacili.”
Ezai fluwa’n i ndɛ tre 40 m’ɔ klɛ fluwa nga be wunnin be Jenvie ng’ɔ ti Njin Nzue Klakla’n i bue liɛ’n su lɔ’n yɛ. (Be klɛli i afuɛ 125 lele 100 K.N.K be afiɛn’n nun).
Kɛ be fa sunnzun Ebre nun fluwa nga kɛ afuɛ kɔe 1.000 sinnin’n be klɛli be’n be nun ndɛ liɛ’n, ngbaciɛ kaan sa yɛ ɔ o be afiɛn-ɔn. Blɛ sunman’n, like ng’ɔ kaci kan’n yɛle wafa nga be klɛli ndɛ mma wie mun’n.
Ezai fluwa’n i ndɛ tre 40 m’ɔ o Alɛpu Kodɛsi’n nun’n yɛ. Masorɛti mun yɛ be klɛli fluwa cinnjin sɔ’n Ebre nun afuɛ kɔe 930 K.B. nun-ɔn.
Ndɛ nga be klɛli i Ebre nun’n: Biblu New World Translation of the Hebrew Scriptures (Ɲanmiɛn Ndɛ’n—Mɛn Uflɛ Biblu’n) (1953-1960) i nun ndɛ’n taka Rudɔlfu Kitɛli i fluwa Biblia Hebraica su. I sin’n, be wa yili Biblia Hebraica Stuttgartensia, nin Biblia Hebraica Quinta. Fluwa nɲɔn sɔ’m be nun’n, be siesieli ndɛ nga be klɛli i Ebre nun’n i ye kpa. Afin fluwa sifuɛ’m be wa suannin fluwa nga be wunnin be Jenvie ng’ɔ ti Njin Nzue Klakla’n i bue liɛ’n su lɔ’n, ɔ nin lalafuɛ fluwa wie mun ekun be su like. Ndɛ ng’ɔ o Leningradi Kodɛsi’n nun’n yɛ ɔ o fluwa nɲɔn sɔ’m be nun-ɔn. Kpɛkun fluwa nɲɔn sɔ’m be ja ngua lɛ’n, be kleli wafa nga be klɛli ndɛ mun fluwa uflɛ wie’m be nun’n. Fluwa sɔ mun be wie yɛle Pentateuque samaritain, nin fluwa nga be wunnin be Jenvie ng’ɔ ti Njin Nzue Klakla’n i bue liɛ’n su lɔ’n, nin Sɛptanti, nin Targum, nin Vulgate ɔ nin Peshitta. Kɛ bé yí Mɛn Uflɛ Biblu’n, be niannin Biblia Hebraica Stuttgartensia nin Biblia Hebraica Quinta be nun ndɛ’n su wie.
Ndɛ nga be klɛli i Glɛki nun’n: Afuɛ 1853 nin 1881 be afiɛn’n nun, Bluki Wɛsikɔtu nin Fenitɔnun Ɔɔtu mɔ be suan Biblu’n su like’n, be fali lalafuɛ fluwa nga be klɛli Ɲanmiɛn Ndɛ’n be su’n be sunnzunnin be wiengu. Like nga ti yɛ be yoli sɔ’n, yɛle kɛ be kunndɛ kɛ bé yí fluwa kun Glɛki nun naan ɔ nin fluwa klikli’m be nun ndɛ’n ɔ yo kun sɛsɛsɛ. Glɛki nun fluwa sɔ’n su yɛ afuɛ kɔe 1950 nun’n Mɛn Uflɛ Biblu’n i Kacifuɛ mun be jrannin naan b’a kaci ndɛ mun-ɔn. Asa’n, be niannin lalafuɛ fluwa wie mɔ be klɛli be afuɛ 125 K.B. nin afuɛ 300 K.B. be afiɛn’n nun’n be nun wie. Lele nin andɛ’n, Biblu kacifuɛ’m be kwla ɲan fluwa kpanngban kpa be di be junman’n. Asa kusu’n ndɛ nga fluwa sifuɛ wie’m be wa wunnin be wlɛ koko nun wa’n, Nestle nin Aland ɔ nin Alliance biblique universelle be niannin su be yili Biblu wie mun. Ndɛ kunngba sɔ’m be nun wie’m be su yɛ be niannin naan b’a yi Biblu nga-ɔ.
Kɛ be nianniannin ndɛ sɔ’m be nun kpa’n, be wunnin kɛ Biblu’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun’n i nun ndɛ mma wie mɔ be o lalafuɛ Biblu kɛ King James Version (Bible du roi Jacques) sa’n be nun’n, be nunman ndɛ nga i klikli nun’n, Ɲanmiɛn wawɛ’n maan be klɛli’n nun. Sran’m be bɔbɔ yɛ be kpɛli be ti nun be klɛli ndɛ mma sɔ mun-ɔn. Sanngɛ kɛ mɔ afuɛ kɔe 1550 nun’n, sran’m be nuan sɛli wafa nga bé kpɛ́kpɛ́ Biblu’n nun ndɛ tre mun nin ndɛ mma’m be nun’n su’n ti’n, andɛ Biblu sunman nun’n, ndɛ mma sɔ’m be nimielo’m be o lɛ sanngɛ ndɛ fi klɛman be ɲrun lɛ. Ndɛ mma sɔ mun yɛle Matie 17:21; 18:11; 23:14; Marki 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Liki 17:36; 23:17; Zan 5:4; Sa Nga Be Yoli’n 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; yɛ Rɔmunfuɛ Mun 16:24. Biblu nga nun’n, lika nga ndɛ mma sɔ’m be o lɛ’n, be klɛli be su ndɛ ja ngua lɔ ndɛ’n nun.
Biblu wie’m be nun’n, ndɛ nga be klɛli i Marki 16 i atabo tɛnndɛn’n (ndɛ mma 9 lele 20) nun’n, nin Marki 16 i atabo kaan’n nun’n, ɔ nin Zan 7:53–8:11 nun’n, be nun wie fi nunman fluwa klikli nga be klɛli’n be nun. Kɛ mɔ like fi kleman kɛ ndɛ mma sɔ’m be o ndɛ nga Ɲanmiɛn maan i nuan ijɔfuɛ’m be klɛli’n nun’n ti’n, b’a faman be b’a wlaman Biblu nga nun.c
Be siesieli ndɛ wie mun ekun be ye naan ndɛ’n i wunmuan’n, ɔ yo kɛ ndɛ klikli nga be klɛli mɔ Biblu’n su like suanfuɛ sunman be nuan sɛli su’n sa. I wie yɛle kɛ, lalafuɛ fluwa wie’m be nun’n be klɛli i Matie 7:13 nun’n kɛ: “Amun sin anuan fii’n nun. Afin anuan ng’ɔ ti tɛtrɛ’n nin akpɔ ng’ɔ ti dan’n be agualiɛ’n yɛle wie’n.” B’a klɛman “anuan” Mɛn Uflɛ Biblu’n Angle nun liɛ nga be yili be laa’n be nun. Sanngɛ kɛ be wa nianniannin lalafuɛ fluwa nga be klɛli Ɲanmiɛn ndɛ’n be su’n be nun kpa ekun’n, be wunnin i kɛ i klikli nun’n “anuan” yɛ ɔ klɛ lɛ-ɔ. I sɔ’n ti’n, be wa klɛli “anuan” Biblu nga b’a yi i siɛn yɛ’n nun. Be kacili ndɛ kɛ ngalɛ’n sa’n be nun wie mun ekun be kpa. Sanngɛ ndɛ sɔ’m be timan cinnjin sɔ liɛ, yɛ Ɲanmiɛn Ndɛ’n bɔbɔ ba’n w’a kaciman.
Lalafuɛ fluwa ng’ɔ o yɛ mɔ be klɛli i afuɛ kɔe 200 K.B. nun’n, 2 Korɛntifuɛ Mun 4:13–5:4 yɛ ɔ o nun-ɔn.
a Kɛ ɔ fɛ i wa’n, é flɛ́ i kɛ Ɲanmiɛn ndɛ nga be klɛli i Ebre nun’n.
b Sa nga ti yɛ ɔ fata kɛ be klɛ Ɲanmiɛn i ndɛ’n fluwa uflɛ wie’m be su’n, yɛle kɛ ninnge nga be dun mmua klɛli ndɛ’n be su’n, be sacilɛ yoman ya.
c Biblu Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau (avec notes et références) mɔ be yili i afuɛ 1995 nun’n i nun’n, Marki 16:18 nin Zan 7:52 be su ndɛ ng’ɔ o ja ngua lɔ’n yiyi sa nga ti yɛ e kwlá lafiman su kɛ ndɛ mma sɔ’m be fin Ɲanmiɛn sakpasakpa’n i nun.