Umusalaba

Ubulondoloshi: Icibombelo apo Yesu Kristu aputunkanishiwe ciloshiwako ku bengi mu Kristendomu pamo ngo musalaba. Inumbwilo yafuma kuli crux ya ciLatin.

Mulandu nshi impapulo sha Watch Tower shilangila Yesu pa cimuti mu kuba na maboko pa mulu wa mutwe wakwe mu cifulo ca musalaba wa cishilano?

Ishiwi lya ciGreek ilyapilibulwa “umusalaba” mu mabupilibulo ayengi aya muno nshiku aya Baibolo (“icimuti ca kucushiwilwapo” muli NW) ni stau·rosʹ. Mu ciGreek ca pa kale, ili shiwi lyapilibwile fye icimuti ca mulungulungu, nelyo iswau. Pa numa na kabili lyaishile ku kubomfiwa pamo nge cimuti ca kuputunkanishiwapo icakwata icimuti cacilingana. The Imperial Bible-Dictionary ilasuminisha ici, ukusoso kuti: “Ishiwi lya ciGreek ilya musalaba, [stau·rosʹ], mu kulinga lilangilila icimuti, icimuti ca mulungulungu, nelyo iswau, apo icili conse cingakobekwa, nelyo icingabomfiwa mu kubika amaswau [mu kucingilila] umushili umo. . . . Nelyo fye pa kati ka bena Roma crux (ukwafuma umusalaba wesu) yamoneke ukuba icimuti mu kubalilapo ica mulungulungu.”—Ukulembwa na P. Fairbairn (London, 1874), Vol. I, ibu. 376.

Bushe e fintu caali mu kulundana no kuputunkanishiwa kwa Mwana wa kwa Lesa? Cili icamonekesha ukuti Baibolo na kabili ibomfya ishiwi xyʹlon ku kwishibisha icibombelo cabomfiwe. A Greek-English Lexicon, kuli Liddell na Scott, ilondolola ici pamo ngo kupilibula: “Icimuti icaputulwa kabili icapekanishiwa ku kubomfiwa, ulukuni, itabwa, na fimbipo. . . . ulukuni, umulando, umwalo, ulupopo . . . umutambu, umulanga . . . itabwa apo intalamisoka ukupopelwa . . . ulukuni lwa bumi, icimuti.” Na kabili cisosa ukuti, “muli NT, ulwa musalaba,” no kulangisha Imilimo 5:30 na 10:39, nge fya kumwenako. (Oxford, 1968, amabu. 1191, 1192) Nangu cibe fyo, muli fyo fikomo KJ, RS, JB, na Dy yapilibula xyʹlon nge “cimuti.” (Linganyako uku kupilibula na Abena Galatia 3:13; Amalango 21:22, 23.)

Icitabo The Non-Christian Cross, kuli J. D. Parsons (London, 1896), cisoso kuti: “Takwaba isentensi nelyo limo mu fyalembwa ifingi ifyapanga Icipingo Cipya, ilyo, mu ciGreek ca kubalilapo lyakwata ubushinino nelyo fye ubwa kukanalungatika ku cishinka ca kuti stauros yabomfiwe mu mulandu wa kwa Yesu yali iyapusana ukufuma kuli stauros yaseeka; pali bufi nga ni ku cishinka ca kuti yakwete, te tabwa limo, lelo yabili ayapampamikwe pamo mu musango wa musalaba. . . . Tacili kulufya kunono pa lubali lwa bakasambilisha besu ukupilibula ishiwi stauros pamo ngo ‘musalaba’ pa kupilibula ifyalembwa fya ciGreek ifye Calici mu lulimi lwesu ulwa cifyalilwa, no kwafwilisha iyo ncitilo pa kubika ‘umusalaba’ mu madikishonari yesu pamo ngo bupilibulo bwa stauros ukwabula mu kusakamanishisha ukulondolola ukuti ico pa cipimo icili conse tacali e bupilibulo bukalamba ubwe shiwi mu nshiku sha Batumwa, tabwabele ubupilibulo bwa liko ubukalamba ukufikila inshita imo iyalepa pa numa, kabili lyabele ifyo iyo nshita, pa mulandu fye wa kuti, ukwabulo kusakamana ukukanabapo kwa bushininkisho, pa mulandu umo nelyo umbi catunganishiwe ukuti stauros yaibela apo Yesu aputunkanishiwe yakwete iyo mimonekele.”—Amabu. 23, 24; mona na kabili The Companion Bible (London, 1885), Appendix No. 162.

Muli ifyo ubushininkisho bukalamba bulango kuti Yesu afwilile pa cimuti ca mulungulungu kabili te pa musalaba wa cishilano.

Finshi fyaba intulo ya lyashi lya kale ilya musalaba wa Kristendomu?

“Ifintu ifingi, ifya nshiku sha nshita sha pa ntanshi ya nshita ya bwina Kristu, fyalisangwa, ifyakwata imisalaba ya mipangilwe yalekanalekana, mupepi no lubali ululi lonse ulwa calo ca pa kale. India, Syria, Persia na Egypt fyalipeela ifya kumwenako fyafulisha . . . Ukubomfiwa kwa musalaba pamo nge cilangililo ca butotelo mu nshita sha pa ntanshi ya bwina Kristu na pa kati ka nko shishili sha bwina Kristu pambi kuti kwamonwa pamo ngo kwali mupepi na konse konse, kabili mu milandu iingi nga nshi kwalundanishiwe no musango umo uwa kupepa kwa cifyalilwa.”—Encyclopædia Britannica (1946), Vol. 6, ibu. 753.

“Imimonekele ya [musalaba wa matabwa yabili] yakwete ukutendeka kwa iko mu Kaldi wa pa kale, kabili yabomfiwe nge cilangililo ca kwa Lesa Tamusi (ukube imimonekele ya Tau wa nkama, icishibilo ce shina lyakwe) muli cilya calo ne fyalo fyapalemeko, ukusanshako Egupti. Ukufika pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga 3 ya A.D. amacalici yalifumineko, nelyo yakwete ukupashanya ififundisho fimo ifya cisumino ca bwina Kristu. Pa kulundako kucindama kwa micitile yawa ya bashibutoteshi abasenshi bapokelelwe, mu macalici pa mbali ya kubumbululwa cipya cipya ku busumino, kabili balisuminishiwe apakalamba ku kusunge fishibilo fyabo fya cisenshi ne fipasho. E co Tau nelyo T, mu mibele ya iko iingi iyaseeka, mu kuba ne capindama ukubikwapo pe samba yapokelelwe ukwimininako umusalaba wa kwa Kristu.”—An Expository Dictionary of New Testament Words (London 1962), W. E. Vine, ibu. 256.

“Ceni, lelo icishinka cabulwo kutwishika, ukuti mu nkulo kale sana pa ntanshi ya kufyalwa kwa kwa Kristu, kabili ukutula iyo nshita mu fyalo fishakumiwe no kusambilisha kwe calici, Umusalaba walibomfiwa pamo nge cilangililo cashila. . . . Bacchus ya ciGreek, Tamusi wa mu Turi, Bel wa baKaldi, na Norse Odin, fyonse fyaimininweko kuli bakapepa ba fiko ku musalaba.”—The Cross in Ritual, Architecture, and Art (London, 1900), G. S. Tyack, ibu. 1.

“Umusalaba mu musango wa ‘Crux Ansata’ . . . wasendelwe mu maboko ya bashimapepo ba cina Egupti ne shamfumu sha bashimapepo bakalamba pamo nge cilangililo ca bulashi bwabo pamo nga bashimapepo ba kwa lesa Kasuba kabili waitilwe ‘Icishibilo ca Bumi.’”—The Worship of the Dead (London, 1904), Colonel J. Garnier, ibu. 226.

“Ifishibilo fyalekanalekana ifya musalaba filasangwa ukuli konse pa fyaimikwa fya mu Egupti ne nshishi, kabili fimonwa ku balashi abengi pamo nge cishibilo ica phallus [ukwimininako kwa bwamba bwa mwaume] nelyo ukwampana. . . . Mu nshishi sha mu Egupti crux ansata [umusalaba wakwata icintengulusha nelyo ica kwikatilako pa mulu] usangwa mupepi no bwaume.”—A Short History of Sex-Worship (London, 1940), H. Cutner, amabu. 16, 17; mona na kabili The Non-Christian Cross, ibu. 183.

“Iyi misalaba yalibomfiwa nge fimpashanya fya kwa lesa kasuba uwa bena Babiloni, , kabili imonwa mu kubalilapo pa ndalama ya kwa Julius Kaisare, 100-44 B.C., kabili lyene pa ndalama yapangilwe ne mpyani ya kwa Kaisare (Augustus), 20 B.C. Pa ndalama sha kwa Constantine icipasho ca libili libili ni; lelo icipasho cimo cine cilabomfiwa ukwabula icintengulusha cashingulukako, kabili mu kuba ne mbali shine ishalingana mu mulungamina no kupindama; kabili ici caali cimpashanya ukucilisha icaleshinshimunwa pamo nga ‘Umupeto wa Kasuba’. Cilingile ukulondololwa ukuti Konsitantino alepepa akasuba, kabili tali na kwingila mwi ‘Calici’ ukufikila imyaka amakumi yabili na isano pa numa ya lushimi lwakwe ulwa kumona umusalaba wa musango yo uwa mu lushimi mu myulu.”—The Companion Bible, Appendix No. 162; mona na kabili The Non-Christian Cross, amabu. 133-141.

Bushe ukushinshimuna umusalaba cibelesho ca mu Malembo?

1 Kor. 10:14: “Mwe batemwikwa bandi, butukeniko ku kutootelo tulubi.” (Akalubi cimpashanya nelyo icilangililo icipeelwako ukuipeelesha kukalamba, ukushinshimuna, nelyo ukupepa.)

Uku. 20:4, 5, JB: “Wikaicitila icipasho cabaswa nelyo icimpashanya ca cintu icili conse mu mulu nelyo pe sonde pa nshi nelyo mu menshi pa nshi ye sonde; wikakontama, kuli fyene nelyo ukufibombela.” (Mona ukuti Lesa akambishe ukuti abantu bakwe tabali na kupanga nelyo fye cipasho, ico abantu baali no kukontama kuli cene.)

Ica buseko ni uku kulandapo muli New Catholic Encyclopedia: “Ukwimininwako kwa mfwa ya kulubula iya kwa Kristu pa Golgota takumoneka mu kulenga kwa cimpashanya ukwa myanda ya myaka iya kubalilapo iya bena Kristu. Abena Kristu ba mu kubangilila, ukusongwa ku cibindo ca Cipingo ca Kale ica fimpashanya fyabaswa, baali abashimunuka ukulangilila nelyo fye cibombelo ca Kucula kwa kwa Shikulu.”—(1967), Vol. IV, ibu. 486.

Ukukuma ku bena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, History of the Christian Church isoso kuti: “Takwali ukukabila kwa musalaba kabili takwali kwimininwako kumoneka ukwa musalaba.”—(New York, 1897), J. F. Hurst, Vol. I, ibu. 366.

Bushe cilapanga ubupusano ubuli bonse nga ca kuti umuntu ateesa umusalaba, cikulu fye taleupepa?

Ni shani wingayumfwa nga ca kuti umo uwa fibusa fyobe ifyatemwikwa apakalamba aliputunkanishiwa pa cishinte ca kupeelwe milandu ya bufi? Bushe kuti wapanga icipasho ca cibombelo ca kuputunkanya? Bushe kuti waciteesa, nelyo bushe kuti wacisengauka?

Muli Israele wa pa kale, abaYuda babulwo busumino baleloosha pa mfwa ya kwa lesa wa bufi Tamusi. Yehova alandileko ico balecita nge ‘ca muselu.’ (Esek. 8:13, 14) Ukulingana ne lyashi lya kale, Tamusi aali ni lesa wa cina Babiloni, no musalaba walibomfiwe nge cishibilo cakwe. Ukutula ku kutendeka kwakwe mu nshiku sha kwa Nimrode, Babiloni yalelwisha Yehova kabili umulwani wa kupepa kwa cine. (Ukute. 10:8-10; Yer. 50:29) E co pa kuteesa umusalaba, umuntu acindika icishibilo ca kupepa ico icilwisha Lesa wa cine.

Nga fintu calondololwa pali Esekiele 8:17, abaYuda ba busangu na kabili ‘baloseshe akamusambo ku mona wa kwa Yehova.’ Amwene ici pamo nge “ca muselu” kabili ‘ica kufiisha.’ Mulandu nshi? Uyu “musambo,” e filondolola aba kulandapo bamo, wali kwimininwako kwa bwamba bwa mwaume, uwalebomfiwa mu kupepa ubwaume. Ni shani, lyene, fintu Yehova afwile ukumona ukubomfya umusalaba, uo, nga fintu tumwene, wabomfiwe pa kale mu cilangililo ca kupepa ubwaume?