Bushe mu Miti Mwaliba Ubusuma no Bubi?

ILINGI line pa kupingulapo ifya kucita, tufwaya ukwishiba ubusuma no bubi ubwaba mu cintu. Ku ca kumwenako, abengi balashita bamotoka pantu balamonamo ubusuma bumo. Lelo kwena nangu bawama, abashita balaipekanya nga abekala na motoka. Kwaba ukulipila inshuwalansi, ukusonkela no kushitilako ifyela, e lyo engatwalilila ukwenda pa musebo. Baleshiba no kuti nga baponena mu busanso bwa pa musebo bakacenwa nelyo ukufwa. E cimo ciine ne fya miti miti, tufwile ukwishiba ubusuma no bubi ubwabamo. Ku ca kumwenako, natulande pa muti wa MTBE (methyl tertiary butyl ether), uulenga amafuta ya muli motoka ukubomba bwino kabili ucefyanyako ukufutumuka kwa cushi.

Kwena umuti wa MTBE eyefilya walibomba bwino, pantu umwela mu misumba iingi iya mu United States pali nomba uli uwasanguluka nga nshi ukucila fintu wali pa myake ingi. Nomba ipepala lya lyashi ilya New Scientist, lyatile, uyu muti walenga umwela ukusanguluka “walituletelela.” Icalenga ni co umuti wa MTBE ulaleta kansa, kabili ulasuuma ukufuma mu matanki ayengi nga nshi ayo bashiika mu mushili, ukukowesha amenshi pa nshi. E calenga ukuti mwi tauni limo baleshita amenshi ayengi nga nshi ukufuma kumbi, cila mwaka balapoosapo badola ba ku Amerika 3,500,000! Ipepala lya New Scientist litila ubu bwafya “cimoneka kwati bukalenga amenshi ya mu fishima fyaba ku United States ukuba fye cimbi cimbi pa myaka iingi.”

Imiti imo balibinda ukuishitisha pa mulandu wa bonaushi bushaibipila ku fya pe sonde na ku bantu. Nomba kuti mwaipusha amuti ‘Cinshi batalila baleka imiti yakowesha ifintu, e lyo baisaibinda? Bushe tabesesha kabela nga tayakulakowesha?’

Amafya Yaba mu Kwesha nga Umuti Tawakulakowesha

Cimoneka ukuti mu kwesha umuti nga tawakulakowesha mwaba ukubomfya sayansi no kutunganya fye. Joseph V. Rodricks mu citabo cakwe ica kutila Calculated Risks atile: “Abasoma pa fya sumu wa mu fya miti miti tabaishiba bwino ifyo bengafwailisha pa kuti batile umuti umo ‘usuma’ nelyo ‘ubi.’” Tacayanguka ukwishiba fye ne miti ipangwa intu bashitala baesha ukumona ifyo ikalabomba. Ulupapulo lwa The World Book Encyclopedia lutila, “nangu bengapimapima shani, kuti kwashala ukutwishika, pantu umuti inshita imo ukasangwa no bukoweshi.”

Ukubombela mu fikuulwa na ko kwalilenga umulimo ukupumfyanishiwa. Ku ca kumwenako, umuti tausokolola ifyo cingaba lintu wingasaakana ne fya miti miti fimbi ifyapikaana, aciba ca kutila bawesesha pa nse. Ku nse ya cikuulwa babombelamo, kwaliba ifya miti miti na fimbi ifishaifulila, ifitumbinkana atemwa fyeka fyeka nelyo no tushishi. Fimo tafiba na sumu ilyo fili fyeka, nomba nga fyasakaana ne fibiye, atemwa mu mibili yesu nelyo ku nse, kuti fyapanga sumu uwabipa. Imiti imo pa numa ya kusungululwa mu mubili wa muntu ilafumya sumu nelyo fye ukulwalika kansa.

Apo kwaliba aya mafya, bushe abafwailisha sumu wa mu fya miti miti, beshiba shani ukuti umuti nausanguluka? Inshila babomfya yaba kutala baesesha imiti mu nama shintu bateeka mu fikuulwa fya kusomenamo sayansi, nomba ilyo bamona ifyacitika ku nama, e lyo basondwelela ukuti na ku bantu kwine e fyo ukabomba. Bushe iyi nshila kuti yashintililwapo?

Bushe Ukwesesha Imiti mu Nama Kuti Kwashintililwapo?

Ukwesesha imiti mu nama kwalilenga ifikansa pa lwa kucusha inama kabili kwaliba na mafya yambi. Ku ca kumwenako, ilingi line ifyo inama shapusanapusana shikolwa umuti umo wine filapusana. Impanya iikota ilafwa nga yacibulapo fye umuti wa tushishi uwatikama, lelo mufwile ukulundamo sumu imiku 5,000 pa kuti pati engafwa! Nangu fye tunama utwapalana nga nshi ifili nga bakoswe ne mbeba, tulapusana ukukolwa umuti umo wine.

Nomba apo ifyo inama shimo shikolwa umuti filapusana ne fikolwa umusango wa nama shimbi, bushe basayantisti kuti baishiba shani ukuti umuti tawakakoweshe abantu? Icishinka cili ca kuti teti beshibe.

Cine cine umulimo wa bakapanga ba miti walyafya. Bafwile ukupanga imiti iya kuti abatemwa ukuishita balesekelamo, kabili bafwile no kutalalika abasakamana ubumi bwa nama, lyene tabafwile ukucusha bakampingu babo abene pa kushininkisha ukuti imiti balepanga tailimo sumu. Pa mulandu wa aya mafya, bakapanga ba miti bamo baleesesha imiti yabo mu fyasongoloka fyasakaanishiwamo insandesande sha mu mubili wa bantunse. Tukabomfwa na limbi nga bakasanga iyi nshila ukuba iyashintililwapo.

Ilyo Ukufwailisha kwa Basayantisti Kufilwa

Umuti wa tushishi uwa DDT, uo abantu na nomba bacili balebomfya, e ca kumwenako ca muti untu batile taukowesha ilyo baupangile fye. Pa numa basayantisti basangile ukuti DDT alekala mu mibili ya fya mweo pa nshita ntali, pamo fye nge fikala imiti imbi iikowesha. Bwafya nshi bufumamo? Apo kwaliba inama ishilya inama mbiye, ukutendeka kwi sabi ililya imyanda mishila ya tushishi muli babemba, lyene isabi na lyo balalilya ku finama fimo ifya muli babemba na ku fyuni, e lyo babere na bo balalya utushishi tumo ne nama, sumu alaya alefulilako nga nshi mu nama ishilya inama mbiye isho kale kale shibamo sumu. Inshita imo ifyuni fya kuli babemba fyafililwe ukubikila amani pa myaka 10 pa mulandu wa kulya isabi ilyakowela!

Filya inama shilya ishinankwe isha kuti kale kale shalikowela, filalenga sumu ukulafulilako fye mu mibili ya nama shilya ishibiye, cibe mu menshi umo shili muba fye kwati tamuli na sumu. Bashimweshimwe bekala mu mumana wa St. Lawrence ku North Amerika abetwa Beluga e bo mwingamwenako. Balikowela ica kuti nga bafwa, ni sumu eka eka, te kwesha ukupalamako!

Basayantisti balisanga ukuti ifya miti miti ifingi ifikowesha inama filapumfyanya ne nsandesande mu mubili. Kanshi ni nomba line batendeke ukwiluka fintu sumu wa fya miti miti aba uushaibipila.

Imiti Iipumfyanya Insandesande sha mu Mubili

Insandesande shitungulula imibombele ya mu mubili shalicindama nga nshi. Shilasalangana umubili onse, ku kucincisha nelyo ukunashako imibombele imo iya mu mubili, ifili nga ukukula kwa mubili nelyo ifilundwa fya bufyashi. Kuti mwatemwa ukumfwa ilyashi lintu akabungwe ka World Health Organization (WHO) kashimike. Katile “ifishinka fya sayansi filefulilako cila bushiku” ifilelanga ukuti imiti imo, ilyo yaingila mu mubili, ilapumfyanya insandesande shitungulula imibombele ya mubili, ukulenga shene ukubomba ukucila mu cipimo nelyo ukukanabomba ukufikapo.

Pa miti iilenga aya mafya paba imiti ya PCB,a sumu wa miti ya kuumya amankumba, umuti wa furan, imiti ya tushishi iingi ukubikapo fye na DDT. Iyi miti batila ilapumfyanya umufuma insandesande. Ilapumfyanya imibombele ya mubili umupangilwa insandesande shitungulula imibombele ya mubili.

Insandesande shimo isho iyi miti ipumfyanya shaba ni nsandesande sha banakashi isha bufyashi. Ukufwailisha kumo uko basabankenye mu lupapulo ulwalelanda pa fya miti miti ulwa Pediatrics kwasokolwele ukuti icilelenga abakashana abengi ukuwa icisungu bwaice bwaice ni co insandesande sha bufyashi shilepumfyanishiwa ku miti basuba ku mushishi pamo fye ne miti imbi iipumfyanya insandesande sha bufyashi.

Umwaume na o wine kuti aonaika nga asansalikwa ku miti mu nshita fye ilya iine iya kukula kwa filundwa fya bufyashi. Muli magazini wa Discover mwali ilyashi lya kuti, “ukweshaesha kwalibalenga ukwiluka ukuti ing’wena iilume na fulwe nga fyakoweshiwa ku muti wa PCB pali ilya iine fye nshita ifilundwa fya bufyashi filekula, kuti fyasanguka ifikota nelyo fyaba hafu ifikota hafu ifilume.”

Ukulundapo, sumu wa miti alonaula amaka ya mubili aya kuicingilila ku malwele, ukusha fye nama ifinakabupalu ku malwele. Na kuba, amalwele yaleanana mu kwangufyanya nga nshi ku nama ishingi ne fyuni, maka maka inama ishilya inama mbiye isha kuti kale kale shalikowela, ifili nga ifisabi fyakulisha fimo ne fyuni fya kuli babemba.

Ku bantu, abana e baba mu bwafya ubwine bwine ku miti ipumfyanya insandesande shitungulula imibombele ya mubili. Ilyashi lya muli magazini wa Discover lyatile abanakashi abaliile ifya kulya ifyakoweshiwa ku muti wa PCB imyaka iingi iyapitapo ku Japan, abana babo “balitushile no kukula bupuba bupuba, kabili ku bwaume kwalecepa nga nshi.” Mu kwesha ifingacitika ku bana nga basansalikwa ku miti yatikama iya PCB ku Netherlands na ku North Amerika, basangile ukuti na bo bene balitushile no kukula bupuba bupuba.

Akabungwe ka WHO kashimike no kuti imiti ilalenga no kulwala kansa “uuletwa ne nsandesande shitungulula imibombele ya mubili” ku baume na ku banakashi, ifili nga kansa wa ku mabele no wa ku filundwa fya bufyashi. Ukulundapo, ubwafya buseekele mu fyalo ifingi ubwa kucepa kwa maka no bwingi bwa tulume ku baume abengi, cilemoneka kwati ni pa mulandu wa fya miti miti. Mu fyalo fimo, utulume twa baume twalicepa amaperesenti 50 mu myaka 50 iyapitapo!

Mu cipande tubelengelemo kale, tulandile pali dokota uwatile “fwe balipo ndakai filetwikala fye mu mubili.” Cilemoneka kwati talubile. Ukuba ca cine imiti imo iyapangwa yalitubombela ifisuma, lelo imbi yena ibi. Kanshi tufwile ukwishiba ifya kuicingilila ku fya miti miti ifingatonaula. Na kuba imiti iingi yaba fye mu mayanda yesu mwine. Icipande cakonkapo ciletweba ifyo twingaicingilila ku miti iingatukowesha.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 27]

Ifi fisabi fyakulisha fyalikowela ica kuti nga fyafwa ni sumu eka eka

[Abatusuminishe]

©George Holton, The National Audubon Society Collection/PR