Umucele Cintu Cawamisha
YESU aebele abasambi bakwe ati: “Imwe muli mucele wa pano isonde.” (Mateo 5:13) Apo umucele ulacingilila ifintu ukukanabola, ishiwi lya kuti “umucele” lyalepilibula umucinshi no bukata mu ndimi shalelandwa kale ne shilandwa pali nomba.
Umucele waishileba cishibilo ca kushikatala no kubelelela. E ico, mu Baibolo, icipingo cishaletelulwa caleitwa ati “cipingo ca mucele,” abalepangana icipingo ilingi line baleliila pamo ica kulya, kabili ilyo balelya balebikapo no mucele, ku kwikasha icipingo. (Impendwa 18:19) Mwi Funde lya kwa Mose, kwaleba ukusansa umucele pa malambo yalepeelwa pa ciipailo, ukwabula ukutwishika ici calepilibula ukulubuka ku kubola.
Ifishinka fya Kale Ifingawama Ukwishiba
Ukutula fye na kale, umucele cintu cawamisha ico balelwilapo ne nkondo. Cimo icalengele ukuti kube Ukwaluka mu France mulandu wa kuti Louis XVI alilumike umusonko balesonkesha pa mucele. Umucele walebomfiwa na pa kushitulana ifintu. Abena Moor abasulushi baleshitula umucele na golde, baleshitula gramu umo uwa mucele na gramu umo uwa golde, kabili imitundu imo iyabelele lwa pa kati ka Afrika yalebomfya ilibwe lya mucele nge ndalama. AbaGriki balelipila abasha babo umucele, e kwafumine ne nsoso ya kuti “umusha talingene no mucele bamulipila.”
Mu Nkulo ya pa Kati, abantu batendeke ukusumina mu fyakuma ku kutiina imipashi pa lwa mucele. Umucele nga wapusumuka no kwitika cali cishibilo ce shamo. Ku ca kumwenako, icikope balenga kuli Leonardo da Vinci ica “Mulalilo wa kwa Shikulu uwa Kulekelesha,” Yuda Iskariote bamulenga na kabotolo ka mucele ninshi naketika pa ntanshi yakwe. Kabili, ukufika muli ba 1700, ukwikala pa mulu wa po babikile umucele nelyo pe samba ilyo muli pe tebulo kwalelanga icifulo cintu umo abapo mu bwikashi, icifulo caleba ica mucinshi kwikala pa muulu wa po babikile umucele, lwa mupepi na ku lutwe lwe tebulo.
Ukutula ku kale umuntu alisambilila ifya kupanga umucele ukufuma ku menshi ya mucele, amenshi ya muli bemba, na ku mabwe ya mucele. Icitabo ca kale ica bena China icilanda pa lwa miti calilumbula imisango ya mucele ukucila pali 40 kabili calondolola ne nshila shibili isha kwengelamo umucele ishapalana sana ne nshila bengelamo pali lelo. Ku ca kumwenako, uko benga umucele uwingi mu calo, babomfya amaka ya kasuba ku kulekanya umucele na menshi ya muli bemba, iyi ncende yabela ku lulamba lwa Bahía Sebastián Vizcaíno mu Baja California Sur, Mexico.
Ico mwingafwaya ukuumfwa ca kuti, muli Encyclopædia Britannica batunganya ukuti nga ca kutila babemba bonse mu calo bakama, “kuti mwafuma ilibwe lya mucele ilikulu ukufika kuli ba cubic ba makilomita 19 milioni, nelyo kuti lyaba ilikulu mupepi ne miku 14.5 ukucila icalo ca Bulaya ukufika apapelela amenshi ya muli bemba ilyo kuli amabimbi.” Bemba Wafwa akwata umucele imiku 9 ukucila uwaba muli cibemba!
Ifyo Umucele Ubomfiwa Pali Lelo
Pali ndakai umucele walitwalilila ukuba cintu cawamisha, ulabomfiwa ukuwamya ifya kulya, ukucingilila inama ukukanabola, no kupangila isopo na makalashi, kabili ulabomfiwa na ku fintu fimbi. Lelo icisuma sana ico umucele ubomfiwako ni mu fya kuundapa. Ku ca kumwenako, mu fyalo ifingi, ku mucele balabikako iodine pa kuti kube uyu muti uukabilwa ku kulenga umuntu ukukanakwata icibukulo kabili nga ca kutila ukubulisha umucele mu mubili kwacilamo umuntontonkanya ulabwelela pa nshi. Mu fyalo fimo balabika fluoride mu mucele pa kucingilila ameno ukukanaonaika.
Nangu line umucele ulakabilwa pa kuba no bumi busuma pamo nga ukufusha umulopa na mu kubutuka kwa mulopa, ni shani pa lwa filya balanda ati ukulya umucele kulalenga umulopa ukubutuka sana? Ilingi line badokota balabika icipimo ca mucele uo abalwala ubulwele bwa kubutukisha kwa mulopa balingile ukulya. Amapesenti ya bantu nalimo 30 ukufika kuli 50 abalwala ubulwele bwa kubutukisha kwa mulopa tabomfwa bwino nga balya umucele. Ku ba musango yo ukucefyako umucele kwalanga ukuti ukubutuka kwa mulopa kulebwelelako pa nshi.
Ukwabula ukutwishika umucele ulalenga abantu ukuipakisha ifya kulya, nge fyo Yobo alangile ilyo aipwishe ati: “Bushe ica ntalala ciliwe ukwabulamo mucele?” (Yobo 6:6) Cine cine kuti twatasha Kalenga wesu, “uutupeele fintu fyonse ifya muilemeno;” kumo fye no mucele uwaba cintu cawamisha.—1 Timote 6:17.
[Icikope pe bula 15]
Imicele yalekanalekana imo imo (ukutendekela pa muulu ukulola ku kulyo): (1) ‘Alaea, umucele upangwa ku menshi ya muli bemba, Hawaii; (2) fleur de sel, France; (3) organic raw, umucele upangwa ku menshi ya muli bemba; (4) sel gris (umucele wafitulukila), France; (5) umucele wa mabwe upangwa ku menshi ya muli bemba; (6) umucele wa kwimba uwafiita, India