Cinshi Calenga Amayanda Ukwafya? — Watchtower LAIBRARE YA PA INTANETI

Cinshi Calenga Amayanda Ukwafya?

JOSEPHINE, umwanakashi wa myaka 36, ekala na bana bakwe batatu ku nse ya musumba ukalamba mu Afrika. Pali aba bana, umukalamba ali ne myaka 11, umunono pali bonse ali ne myaka 6. Pa kusanga umwa kuliila, atoola ifikunkubiti no kufishitisha ku bapangamo ifintu fimbi. Indalama asanga muli uyu mulimo wakosa tashifika na kuli K10,000 pa bushiku bumo. Muli ulya musumba, iyi ndalama te kuti alishishemo abana bakwe no kubalipilila ku sukulu.

Nga abomba, abwelela ku kayanda ka kuwayawaya fye. Ifibumba fya iyi ng’anda fyapangwa na matafwali ne ndaka e lyo no tumuti utunono. Umutenge na o wa malata ya ndalawa na mapulastiki. Pa mutenge balibikapo amabwe, ifimuti, ne nshimbi shapapatala pa kuti nga kwaisa icimwela umutenge wilafuma. Pa ciibi ca ng’anda na pa mawindo paba fye amasaaka, ifishafwa na kwafwa nga kwaisa imfula no mwela, nelyo abapuupu.

Iyi yine ng’anda ishawama na yo te kuti tutile yakwe. Lyonse Josephine na bana bakwe balatiina ukuti balabatamfya. Apo bakuula iyi ng’anda balafwaya ukupishapo umusebo. Ca bulanda ukuti mu fyalo ifingi pano isonde, abengi e fyo bekala.

Ing’anda Ileta Amafya

Robin Shell, umukalamba wa kabungwe kaba mu fyalo ifingi akafwilisha abantu ukukwata amayanda atile: “Abana balomfwa ububi pa mulandu wa mayanda bekalamo, . . . lyonse ulupwa lulalwala, kabili . . . bamona kwati inshita iili yonse aba buteko nelyo abene ba mayanda kuti baisatoba [ing’anda bekalamo.]”

Imikalile ya musango yu ilenga abafyashi ukuba na masakamika lyonse pa bumi bwa bana no kutiina ukuti napamo kuti baponenwa amasanso. Mu cifulo ca kuti bacitepo fimo ifingalenga imikalile yabo ukuwama, batendeka ukupoosa inshita iikalamba na maka yabo ku kufwaila abana ifyo bakabila sana, pamo nga ifya kulya, umwa kutuushisha, no mwa kwikala e lyo no kubacingilila.

Abashaishiba fyonse ificitika kuti bamona kwati abapiina nga babombesha kuti bapwisha ubucushi bwabo. Lelo ukweba fye abantu ukubombesha te cingapwisha ubu bwafya. Kwaba amafya ayakalamba ayo umuntu ashingapwisha ayalenga amayanda ukwafya. Abafwailisha batila ukufula kwa bantu pa calo, ukukuukila ku misumba ikalamba, amasanso yalengwa ne fyabumbwa, ifikansa fya calo, no bupiina bwa mutatakuya e fyalenga sana amayanda ukwafya. Iyi milandu twalandapo isano e ilenga abapiina bakwata sana amafya ica kuti ne mikalile yabo yabipilako.

Ukufulisha kwa Bantu

Batila cila mwaka pano calo palakabilwa amayanda na yambi aya kwikalamo abantu 68 milioni ukufika kuli 80 milioni. Akabungwe ka United Nations Population Fund katile, impendwa ya bantu pano calo ponse yalicilile 6.1 bilioni mu 2001 kabili batile pa kufika mu 2050 ikaba pa kati ka 7.9 na 10.9 bilioni. Ne ciletiinya ca kuti mu myaka 20 iikakonkapo, umo abantu bakafulilako sana ni mu fyalo ifipiina. Ifyo fipendo filangilila ukuti kukaba ubwafya ubukalamba ubwa mayanda. Lelo, icilelenga ubu bwafya ukukulilako ni co imisumba umwaba sana abantu e ilekula bwangu sana mu fyalo ifingi.

Ukutwalilila Ukukuukila mu Misumba

Abengi baishiba ukuti mu misumba ikalamba pamo nga New York, London, na Tokyo e mwafula sana icuma ca calo. Ici cilenga abantu abengi sana cila mwaka ukukuukila kuli yi misumba bamona ukuti e yabamo icuma. Ico bakonka, kusambilila ne ncito.

Ku ca kumwenako, ubunonshi bwa calo ca China buleya sana pa ntanshi. Lipoti umo atile mu myaka ileisa, amayanda ayapya ukucila pali 200 milioni yakakabilwa mu misumba ikalamba yeka yeka fye. Mupepi na hafu wa iyo mpendwa e mayanda yaba mu United States pali ino nshita. Bushe ni bani bengapekanya ukuti kube amayanda yafule fyo?

Akabungwe ka World Bank katile, “mu fyalo ifipiina, cila mwaka indupwa 12 milioni ukufika ku 15 milioni ishikabila amayanda ukulingana ne yo yine mpendwa shilaya mu kwikala mu misumba.” Apo tamuba sana amayanda ayo bengakumamo ukusonkela, abapiina baba mu misumba balapatikishiwa ukuyaikala ukuli konse ukwamoneka, ilingi line baya mulya abantu bashifwaya ukwikala.

Amasanso Yalengwa ne Fyabumbwa e lyo ne Fikansa fya Calo

Ubupiina bwalilenga abantu abengi ukwikala mu fifulo umwingaba ilyeshi ne finkukuma. Ku ca kumwenako, batila mu Caracas, ku Venezuela, abantu mupepi na 500,000 “bekala mu mu fifulo ifyasuluka icine cine umwa kuti no mushili nga wabomba sana ulasendwa.” Ibukisheni ne cacitike mu 1984, mu fakitare bapangila ifya miti miti mwi tauni lya Bhopal, ku India, uko abantu ukucila 2,500 baipaiwe na bengi balicenenwe. Cinshi calengele abantu bafule fi ukufwa? Icalengele ni co komboni ya kuwayawaya iyali mupepi yalikulile ica kuti pashele fye bamita 5 ukufika pa mupaka wa ncende yalimo fakitare.

Ifikansa fya mapolitiki ifileta amafya pamo nga inkondo pa bekala calo na fyo filalenga ubwafya bwa mayanda ukukulilako. Lipoti imo iyasabankanishiwe na kabungwe kalanda sana pa nsambu sha bantu yatile, ukutendeka mu 1984 ukufika mu 1999 abantu ukufika kuli 1.5 milioni, sana sana abekala mu mishi yabela pa kati ka kapinda ka ku kuso na kabanga ka Turkey, balishiile amayanda yabo ilyo kwali inkondo pa bekala calo. Abekala mushi abengi calibaafishe ica kuti baleikala fye icikaleikale kulila fye basanga icifulo. Ilingi line baleikala na balupwa na bena mupalamano mu mayanda ya kutitikana fye na mu tumisakuta twa kupanga lubilo lubilo. Bambi baleikala mu mayanda ya kusonkela, mu fikuulwa fya balimi, na mu ncende umwali ubukuule. Indupwa shimo shaileikala mulya umwikala inama, umo abantu 13 no kucilapo baleikala mu muputule umo no kubomfya icimbusu cimo no mupompi wa menshi umo uwali mu lubansa. Imbutushi imo yatile: “Tatulefwaya ukulaikala ifi. Twikala umufwile ukwikala inama.”

Indalama Tashifula

Ubupiina bumonekela na ku mayanda abantu bakwata. Lipoti yafumine ku World Bank iyo tulandilepo kale yatile, mu 1988 mweka fye, abantu 330 milioni mu matauni ya mu fyalo ifipiina bali abapiina sana, kabili bali no kutwalilila ukuba abapiina na mu myaka yakonkelepo. Nga ca kutila abapiina balefilwa ukusanga ifyo bakabila sana pamo nga ifya kulya ne fya kufwala, bushe kuti bakumanisha shani ukusonkela nelyo ukukuula ing’anda iisuma?

Nsonsela ya kubika pa ndalama amabanki yakongwesha naikula sana ica kuti indupwa ishingi shilefilwa ukupokako indalama ku banki. Na kabili imitengo ya kusonkela amenshi na malaiti na yo naikula ica kuti abantu balefilwa ukuba ne mikalile isuma. E lyo kabili mu fyalo ifingi ubulofwa nabukula sana ica kuti imikalile nayafya ku bengi.

Ifi pamo ne milandu imbi e filelenga abantu abengi sana pano calo ponse ukulaikala mu mayanda ya kuwayawaya fye. Abantu bekala na mu mabasi ayafwa, mu fyo babikamo ifipe pa kufikuusha, na mu fibokoshi. Balekala mwi samba lya matabo, na mu tumisasa bapanga na mapulastiki na mapulanga. Bamo balekala na mu yali amafakitare kale.

Cinshi Cilecitwa pa Kupwisha ubu Bwafya?

Abantu abengi, utubungwe na ba buteko balebombesha ukupwisha ubu bwafya. Mu Japan, mwaba utubungwe twalekanalekana utukuula amayanda ayanaka umutengo. Programu ya kukuula amayanda iyatendeke mu 1994, mu South Africa, yalenga amayanda ukucila 1 milioni aya miputule 4 yakuulwa. Mu Kenya mwaliba programu yakakala iya kukuula amayanda 150,000 mu matauni na 300,000 mu mishi cila mwaka. Ifyalo fimbi pamo nga Madagascar, filelolesha pa nshila ya kukuulilamo amayanda ukwabula ukupoosapo indalama ishingi.

Utubungwe pamo nga UN-HABITAT, utwafwa ifyalo fyalekanalekana, twalipangwa pa kuti cimoneke ukutila ifyalo fyalibikako amano ku “kucilikila no kucefyanyako amafya yesa ilyo abantu abengi bakuukila mu matauni.” Utubungwe tufwaya ukwafwa fye abantu na to tulebombesha. Akabungwe kamo kalyafwa indupwa ukucila pali 150,000 mu fyalo fyalekanalekana ukulaikala mu mayanda ayabako eyefilya. Pa kufika mu 2005, batile aka kabungwe kakaafwa abantu 1 milioni ukukwata amayanda yashapikana lelo ayasuma kabili ayo bengakumanisha ukushita.

Utubungwe utwingi twalisanga ifyebo fya kweba abekala mu mayanda ya kuwayawaya ifingabafwa ukucefyako ubwafya bwabo. Kanshi nga ca kutila mulefwaya ubwafwilisho, kuti mwayamona aka kabungwe. Kwaba na fimbi ifintu ifyacindama ifyo mwingacita mwe bene pa kuti ubwafya bucepeko.—Moneni umukululo uleti “Ing’anda Yenu no Bumi Bwenu,” pe bula 24.

Nampo nga kuti mwapwisha ubwafya bwenu nelyo iyo, takwaba sana isubilo lya kuti umuntu umo nelyo akabungwe ka bantunse kuti kafumyapo ifi fintu ifilenga ubwafya bwa mayanda. Aba mu fyalo fimbi basanga ukuti cileyafya ukwafwa abantu abalekabila indalama abalefulilako fye. Cila mwaka abana amamilioni balafyalwa mu ndupwa shine ishi umo ubupiina buya fye pa ntanshi. Bushe kwalibe subilo lya kuti ubu bwafya bukapwa?

[Akabokoshi pe bula 24]

ING’ANDA YENU NO BUMI BWENU

Ukulingana ne fyasosele akabungwe ka World Health Organization akalolekesha pa bumi, pa kuti ing’anda yilalenga abantu ukulwala, ifwile ukukwata ifyakonkapo:

◼ Umutenge uusuma pa kuti imfula yilaingila mu ng’anda

◼ Ifibumba ne fiibi ifisuma pa kuti mu ng’anda tamuletalala sana ne nama tashileingila

◼ Basefa pa mawindo na pa fiibi pa kuti utushishi maka maka bamung’wing’wi belaingila

◼ Ifya kucinga icibumba pa kuti akasuba kelasanika sana ku ng’anda mu lusuba.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 25]

AMAYANDA YA MU MISHI YA MU AFRIKA

Pa myaka iingi, amayanda ya mu mishi ya mu Afrika yali fye mpanga yonse. Yaleba ayapusanapusana ubukulu no kumoneka. Mu mishi imo pamo nga iya baKikuyu na baLuo ku Kenya, amayanda yaba aya fibumba fyashinguluka no mutenge wa cani. Yamo pamo nga ya baMasai ba ku Kenya na ku Tanzania, yalola mu butali. Ku East Africa, amayanda yamo yamo ayaba mu fifulo fyaba mu lulamba, yakwata imitenge ya cani iifika na pa nshi.

Apo ifya kukuulila amayanda ya musango yu tafyaleyafya ukusanga, takwali sana ubwafya bwa mayanda. Nga basakanya fye amenshi ne loba, ninshi bakwata indaka. Apo kwaleba impanga mupepi ne mishi, tacaleyafya ukusanga imiti, icani, amatete, ne nsengu. Kanshi nampo ulupwa nga lwali ulupiina nelyo ulukankaala, lwalekwata ing’anda.

Lelo, kwali fimo ifishali bwino kuli aya mayanda. Apo ifyo balepangila imitenge fyaleikata bwangu umulilo, amayanda yalepya bwangu. E lyo tacaleyafya ku mpuupu ukwingila kulila fye yatula icipunda mu cibumba ca maloba. E calenga ukuti muno nshiku abantu mu mishi baleke ukukuula amayanda ya musango yu no kutendeka ukukuula amayanda ayakosa.

[Abatusuminishe]

Ukufumine ifyebo: African Traditional Architecture

Amayanda: Courtesy Bomas of Kenya Ltd - A Cultural, Conference, and Entertainment Center

[Icikope pe bula 22]

EUROPE

[Abatusuminishe]

[Icikope pe bula 23]

AFRICA

[Icikope pe bula 23]

SOUTH AMERICA

[Icikope pe bula 24]

SOUTH AMERICA

[Icikope pe bula 24]

ASIA

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 23]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 24]