Isambililo 3

Baibolo—Icitabo Cesu Cikalamba ica Kusambililamo

 1, 2. Ni lilali lintu ukulemba kwa Baibolo kwatendeke no kupwa, kabili kufika ku cipimo nshi Baibolo yaananishiwa?

¹ Baibolo e citabo cesu cikalamba ica kusambililamo mwi Isukulu lya Butumikishi bwa Teokrasi, kabili pamo nga batumikishi ba mbila nsuma tulingile ukuba ababeleshanya nayo. Tufwile ukwishiba fintu yaletelweko, ifyabamo na fintu twingaibomfya.

² Ukulembwa kwa Baibolo kubwelela ku numa ukutendeka mu mwaka wa 1513 B.C.E., lintu Mose aebelwe ukutendeko kulemba. Cali ni ku mpela ya mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E. e lintu umutumwa Yohane apwishishe ukulemba kwakwe, muli ifyo ukupwisha ukulemba kwa Baibolo—pa numa ya myanda ya myaka mupepi ne kumi na mutanda. Ilelo Baibolo e ko yaba, mu kukumanina nelyo lubali, mu ndimi mupepi na 2,000. Nelyo ca kuti finono ifitabo ififika ku kwananishiwa mu mamilioni, Baibolo yalisabankanishiwa mu makana ya mamilioni ayengi. Takwabe citabo cimbi icingafika kuli uko kusabankanishiwa. Kwena, ukulemba kwa fye ukwa citabo ca mipepele, ukubakwa kwa ciko pa myanda ya myaka iingi no kucindikwa kwa ciko ku mamilioni ya bantu tafishininkisha ukuti ca ntulo ya bulesa. Cifwile ukukwate ifya kwishibikilwako fya Kulembwa kwa Bulesa ifilangililo kuti capuutilwemo kuli Lesa. Ukubebeta kwasakamanisha ukwa Baibolo kushinina abantu bafumaluka ukuti mu cine cine yalikwata ifyo fya kwishibikilwako.

 3, 4. Ni mu musango nshi umo Baibolo ku kutendekelako yalembelwe, kabili ni lilali lintu yaakanishiwe mu fipandwa ne fikomo?

³ Ukulembwa mu kutendekelako mu ciHebere, iciAramu ne ciGreek, Baibolo, nge fyo twaishiba, yakwata amabuuku 66. Impendwa yalungama iya mabuuku taili e cikalamba (nampo nga yamo yalipuminkanishiwa nelyo ukupaatululwa), nelyo umutande uyo yakonkaninamo. Amabuuku yabele pamo nge fimfungwa fyapaatukana akale pa numa cibe umutande wa mabuuku ya Baibolo nelyo ukutantika kwa mabuuku yapuutwamo kwalipwa, kabili ukutantika kwa pa kale kulapusanapusana mu kukonkana uko amabuuku yatantikilwamo. Icacindamisha, nangu cibe ifyo, caba mabuuku ayo yasanshiwamo. Mu cishinka, ni yeka fye ayo mabuuku yaba nomba mu mutande e yakwato kuitunga kwakosa nga yapuutwamo. Ukutula ku nshita sha pa kale ukubombesha kwa kusanshamo ifyalembwa fimbi kwalicincintilwa.

⁴ Baibolo ku kutendeka alembelwe mu mitande ya filembo fya cikulakula, ifishaputulwa. Cali mu mwanda wa myaka walenga pabula C.E. e lyo inshila shimo isha kwakanya amasentensi ku fishibilo fya kulekanya mashiwi shateyanishiwe. Imbali shikalamba isha nshila yesu iya muno nshiku iya fishibilo fya kulekanya mashiwi shatendeke mu mwanda wa myaka walenga ikumi na isano C.E. pa mulandu wa kutendeka kwa kupulinta. Ukwakanishiwa kwa Baibolo mu fipandwa ne fikomo (King James Version akwate fipandwa 1,189, ifikomo 31,102) nako takwacitilwe na bakalemba abene. Uku kwaishileko pa numa ya myanda ya myaka iyingi. BaMasorete, abasoma aba ciYuda, bayakenye Amalembo ya ciHebere mu fikomo. Lyene mu mwanda wa myaka walenge kumi na itatu C.E. ukwakanishiwa kwa fipandwa kwalilundilweko.

 5, 6. Ni mu mano nshi umo Baibolo yapuutilwamo, kabili mulandu nshi mwabela imyumfwikile yapusanapusana iya kulemba?

⁵ Ukulonganika kwa mabuuku ukwapuutwamo. Abantu ukufika kuli 40 abapusanapusana babombele nga bakalemba ba kwa Katendeka mukalamba umo ku kulemba Icebo capuutwamo ica kwa Yehova. “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa,” kabili ici cisanshamo ne fyalembwa fya mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek pamo pene “na malembo yambi.” (2 Tim. 3:16; 2 Pet. 3:15, 16) “Ukupuutwamo” cipilibula, te kucincimusha fye ukwa mucetekanya ne nkuntu ukufika ku cipimo casumbuka ica kupwishishisha (nga fintu ilingi cilandwa pa lwa bakashika ba nyimbo aba mu calo nelyo bakashika ba mishikakulo), lelo ukulemba kwa fyalembwa fyabulamo ifilubo ifyakwato bulashi bwalingana kwati fyalembelwe na Lesa umwine. Lesa alengele umupashi wakwe wine ukubomba pa bantu ba busumino abo abomfeshe ukulemba ifintu alebeba. Pali uyu mulandu umutumwa Petro aali na maka ya kubilisha ati: “Pantu ku kufwaya kwa buntu takwaletwa kusesema nangu limo, lelo ni pa kobelwa ku Mupashi wa mushilo e po abantu ba mushilo balandiile.” (2 Pet. 1:21) Mu mulandu umo, nangu cibe fyo, ifyebo fyapeelwe mu mibele yalembwa na Lesa umwine. Ici cali Mafunde Ikumi, Lesa ukupeela Mose “ifipampa fibili . . . fya mabwe, ifyalembwa ku munwe wa kwa Lesa.”—Ukufu. 31:18.

⁶ Mu milandu imo ifyebo fyalepeelwa mu mashiwi yamo yene, ku kukambisha kwa mu kulanda. (Ukufu. 34:27) Bakasesema na bo ilingi balepeelwa ubukombe bwa kulungatika ubwa kusosa. (1 Isha. 22:14; Yer. 1:7) Ubushininkisho nangu cibe ifyo, bulanga ukuti abantu babomfiwe na Lesa ku kulemba Amalembo te lyonse balelemba fye ifyebo fyalelandwa. Ku ca kumwenako, Yohane apokelele Ukusokolola ukupitila muli malaika wa kwa Lesa “mu fishibilo” (NW) kabili Yohane aebelwe ukuti: “Ico ulemona lemba mwi buuku.” (Ukus. 1:1, 2, 10, 11) E co, Lesa mu kumonekesha acimwene cisuma ukusuminisha bakalemba ba Baibolo ukusala amashiwi ne numbwilo ukulondolole fimonwa bamwene, ilintu alebatungulula lyonse mu kukumanina mu kuti icapwishishiwe cingaba icalungama kabili icalinge mifwaile yakwe. (Luk. Mil. 12:10) Uyu ukwabulo kutwishika e mulandu imyumfwikile yapusanapusana imonekela mu mabuuku ya Baibolo.

 7. Ni bani bamo abali bakalemba ba Amalembo ya ciHebere, kabili fifwaikwa nshi ifya bakasesema ba cine ifyo bonse bakumenye?

⁷ Te kuti kubeko kutwishika ukuti ifyalembwa fya kwa Mose fyapuutilwemo kuli Lesa, ilyo twalanguluka ubushininkisho bwa mu kati. Takwali kufwaya kwa kwa Mose ukuti asanguke ntungulushi ya bena Israele. Pa kutendeka Mose alikeene ukutubulula. (Ukufu. 3:10, 11; 4:10-14) Ukucila, Lesa aimishe Mose no kumupeela maka ya cipesha mano. Nangu fye ni ŋanga shalisumine ukuti fintu Mose acitile fyatuntwike kuli Lesa. (Ukufu. 4:1-9; 8:16-19) Mu cumfwila kwi funde lya kwa Lesa na mu kuba ne fya kwishibikilwako fya bulesa ifya mupashi wa mushilo, Mose aseshiwe ntanshi ukulanda kabili lyene ukulemba ulubali lwa Baibolo. (Ukufu. 17:14) Ukukonka pa mfwa ya kwa Mose, ifyalembwa fya kwa Yoshua, Samwele, Gadi na Natani (Yoshua, Abapingushi, Ruti, 1 na 2 Samwele) fyalilundilweko. Ishamfumu Davidi na Solomone nabo balisangwilileko ku mutande walekula uwa Fyalembwa fya Mushilo. Lyene kwaishileko bakasesema ukutula pali Yona ukufika kuli Malaki, umo umo ukusangwilako ku mutande wa Baibolo. Kabili umo umo mu kukonkana akumenye fyalefwaikwa kuli bakasesema ba cine pamo nge fyo fyatantikwe kuli Yehova: Balandile mwi shina lya kwa Yehova, amasesemo yabo yabele aya cine kabili bayalwilile abantu ukulola kuli Lesa.—Amala. 13:1-3; 18:20-22.

 8. Bushininkisho nshi bumo bwabamo kwebekesha ubwa kuba mu mutande wa mabuuku ukwa Amalembo ya ciHebere?

⁸ Nga fintu fye Yehova apuutilemo abantu ukulemba, cilimo kupelulula ifyo kuti atungulula ukukolonganya kwa ifi fyalembwa fyapuutwamo. Ukulingana ne cishilano ca ciYuda, Esra alyakenemo muli uyu mulimo pa numa abaYuda baulwilwe baikele cipya cipya mu Yuda. Ali uwafikapo bwino kuli uyu mulimo, pa kuba umo uwa bakalemba bapuutwamo aba Baibolo, shimapepo, na kabili “kalemba uwakampuka mu malango ya kwa Mose.” (Esra 7:1-11) Umutande wa Amalembo ya ciHebere wali uwapampamikwa bwino ku kupwa kwa mwanda wa myaka walenga isano B.C.E. Walimo ifyalembwa fimo fine fintu twakwata ilelo kabili ifyo nomba fyayakanishiwa mu mabuuku amakumi yatatu na pabula. Takwali cilye ca bantu icayabikile mu mutande; ukutula ku kutendeka kwa yako yakwete ukusuminisha kwa bulesa. Ubushininkisho bwapelekeshako ubwa kuba mu mutande wa mabuuku ukwa Amalembo ya ciHebere lishiwi lishingalengululwa ilya kwa Yesu Kristu na bakalemba ba Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek. Nangu ca kuti babomfeshe Amalembo ya ciHebere ayapuutwamo mu kukakuka, tabatalile abambula ukufuma mu mabuuku ya apocrypha.—Luka 24:44, 45.

 9, 10. Kwebekesha nshi kwabamo ukwa kuti amabuuku ya Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek mu cituntulu yaba mu mutande wa Baibolo?

⁹ Ukulemba no kulonganika kwa mabuuku amakumi yabili na cinelubali aya Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek kwapalile kuli kulya ukwa Amalembo ya ciHebere. Kristu “apeele ne fya bupe ku bantu,” ee, “apeele bamo ukuba abatumwa, na bambi ukuba bakasesema, na bambi ukuba ababile mbila nsuma, na bambi ukuba abacemi na bakasambilisha.” (Efes. 4:8, 11-13) Mu kuba no mupashi wa mushilo wa kwa Lesa pali bene baimike icifundisho cituntulu ica cilonganino ca Bwina Kristu. Yesu aebekeshe abatumwa bakwe ukuti umupashi wa kwa Lesa wali no kubafwilisha, ukubasambilisha, ukubatungulula no kubebulwila ifintu ifyo baumfwile kuli wene, pamo pene no kubasokolwela ifintu fya nshita ya ku ntanshi. (Yoh. 14:26; 16:13) Ici caebekeshe bucine no kulungika kwa bulondoloshi bwa Malandwe yabo.

¹⁰ Ukwesha kwa cine cine ukwa kuba mu mutande wa mabuuku te bwingi bwa miku nelyo ukuti ni kuli kalemba nshi ushali mutumwa ibuuku limo lyayambulwako. Ifyaba mwi buuku mwine filingile ukupeelo bushininkisho bwa kuti fyafuma ku mupashi wa mushilo. Ukukonkapo, te kuti likoseleshe ukupupe mipashi, ukupepe fibanda nelyo ukupepe fibumbwa. Lifwile ukuba mu kumfwana kwakumanina na Baibolo yonse. Ibuuku limo na limo lifwile ukulingana ne “cipasho ca fyebo fituntulu,” no kuba mu kumfwana ne fisambilisho fya kwa Yesu. (2 Tim. 1:13) Abatumwa mu kumfwika balandile no bulashi bwa bulesa. Ku mupashi wa mushilo bakwete “ukwiluke fyebo fyapuutwamo” ukumona nampo nga fyali fya kwa Lesa nelyo iyo. (1 Kor. 12:4, 10, NW) Lintu Yohane, umutumwa wa kupelako afwile, uyu mulongo wacetekelwa uwa bantu bapuutwamo na bulesa waliselwe. Kabili mu kuba na Ukusokolola, Ilandwe lya kwa Yohane na makalata yakwe, umutande wa mabuuku ya Baibolo walipwile. Amabuuku 66 aya Baibolo wesu, ku kumfwana kwa yako, yekalilo bunte buumo bwa Baibolo, no kuitasha kuli ifwe ukuba mu cituntulu icebo ca kwa Yehova ica cine capuutwamo.

11. Fyebo nshi ifyo mu nshila imbi fishali na kusangwa ku bantu ifyaba mu Baibolo?

¹¹ Ifyabamo. Baibolo yakwatamo ifyebo ifishali na kusangwa ku bantu mu nshila imbi. Ubulondoloshi bwa Ukutendeka, ku ca kumwenako, bupayanya ifyebo pa lwa kubumbwa kwe sonde; butupeela ukwishiba kwa fintu ifyacitikeko intanshi umuntu talaba pe sonde. (Ukute. 1:1-31) Baibolo na kabili itweba ulwa kulanshanya ukwacitikeko mu myulu kabili uko amatwi ya buntunse yashingomfwa, kano nga Lesa e wapayanye fyebo.—Yobo 1:6-12; 1 Isha. 22:19-23.

12, 13. Finshi tusambilila pa lwa kwa Yehova na Yesu Kristu ukufuma mu Malembo?

¹² Icacindama ukucilapo, Baibolo itubeleshanya na Yehova. Ishimike fishinka fya kulonsha ifya fimonwa fya cipesha amano ifya kwa Yehova ifyo ababomfi bakwe basenaminwe na fyo. (Dan. 7:9, 10) Na kabili Baibolo itubeleshanya ne shina lya kwa Lesa “Yehova,” ishina ilyo limoneka imiku ukucila pali 6,800 mu filembo fya Masora ifya Amalembo ya ciHebere. Muli Baibolo emo tusambilile mibele yapulamo iya kwa Yehova, pamo ngo kutemwa, amano, ubulungi, inkumbu, ukushishimisha, bukapekape, ukupwililika mu kwishiba, ukubulwo kwaluka. (Ukufu. 34:6, 7) Ukulundapo, Baibolo ilatweba ifingi pa lwa Mwana wa kwa Lesa ne cifulo cakatama cintu akwata mu mifwaile ya kwa Lesa. (Kol. 1:17, 18; 2:3; 2 Kor. 1:20) Ukucila pali bambi bonse, Umwana wa kwa Lesa, lintu ali pano isonde, ali na maka ya kutanununo kubeleshanya kwesu na Yehova. Pantu ali na maka ya kusosa ati: “Uwamona ine, amona na Tata.”—Yoh. 14:9.

¹³ Ifishinka ukulosha ku kulunduluka kwa mifwaile ya kwa Lesa fyasokololwa mu Baibolo. Amapaalo yonse ayasobelwe ayakesa ku bantu ba cumfwila yashimpilwe pa Mupusushi walailwe uyo Yehova ali no kwimya. Alondolwelwe mwi Bala lya Edene kuli Lesa pamo ngo “bufyashi” bwa mwanakashi wa kwa Lesa. (Ukute. 3:15) Mu kupita kwa nshita Lesa alaile ukuti ulu Lubuto lwali no kwisa ukupitila muli Abrahamu. (Ukute. 22:18) Alangishe ukuti Umupusushi walailwe ali no kube mfumu ya ciyayaya na shimapepo “uwa pa musango wa kwa Melkisedeke.” (Ilu. 110:4; Heb. 7:1-28) Apeele icipingo ce funde kuli Israele mu kuba na bushimapepo bwa ciko na malambo, fyonse ifyali “cinshingwa ca fintu fisuma ifikesa.” (Heb. 10:1; Kol. 2:17) Ubulayo bwalicitilwe kuli Davidi ubwa kuti bumfumu bwali no kutwalilila umuyayaya mu lupwa lwakwe. (2 Sam. 7:11-16) Kabili impyani ya bulya bulayo, pamo pene na kuli umo uyo amasesemo yonse yambi yasonteleko ukuba Kalubula, alangililwa ukuba Yesu Kristu. Ee, ukupulinkana mu mabuula ya iko Baibolo itonta pa mutwe wa fyalembwa fyapuutwamo—ubufumu bwa kwa Lesa mu maboko ya kwa Yesu Kristu pamo nge nshila iyo Yehova apayanya iya kufikilishishamo imifwaile Yakwe.

14-17. Mulandu nshi uo ubusesemo bwa Baibolo no kufunda kwa Baibolo pa mibele isuma fyabela ifya mutengo kuli ifwe bonse?

¹⁴ Pamo nge buuku lya busesemo, Baibolo yalipulamo. Muli ifyo ipeela ubupilibulo ku fya kuponako fya mu lyashi lya kale no kulangisho mulandu fyacitikileko muli iyo nshila. (Luka 19:41-44) Ilange nshita ya ku ntanshi ya makamfulumende yonse aya mu calo aya nomba. (Dan. 2:44) Ilondolole ficitika fya nshiku shesu, ukulangisho kuti tuleikala mu nshita yasobelwe iya mpela ya ino micitile ikote ya fintu no kuti bwangu bwangu Lesa akafumyapo ababifi bonse.—2 Tim. 3:1-5; Ilu. 37:9, 10.

¹⁵ Ukwabula Baibolo nga te kuti twishibe imifwaile ya cine cine ya bumi. (Luk. Mil. 12:13) Icilengo kumfwiko kuti umuntu taisako ukupitila muli cela mushuke, lelo cibumbwa ca kwa Lesa, uwakwate mifwaile yabamo kutemwa iya mutundu wa muntu. Kabili ilondolola icaba ukufwaya kwa kwa Lesa kuli ifwe nomba ne fyo twingasango kwikushiwa kwa cine cine mu bumi.—Ukus. 4:11; 1 Tim. 2:3, 4; Ilu. 16:11.

¹⁶ Ilyashi lya kale ilya buntunse lilangisho kuti umuntu, ukwabula Lesa, te kuti ashikimike amatampulo yakwe mu kutunguluka. Baibolo yeka fye e ipayanya ukutungulula uko akabila. Ipeelo kutungulula ukukuma ku mibele isuma, ukulangisha fintu Lesa asenuka na fintu asuminisha. (Gal. 5:19-23) Ishininkisho kuba ukwafwilisha kusuma mu kati ka calo icapoosa ukuilama kwa mibele. Ilatwafwilisha ukukwate mimwene ya kwa Lesa no kuba aba kutemuna kuli wene. Kabili itulanga inshila ya ku bumi bwa ciyayaya mu calo cipya ica kwa Lesa.—Yoh. 17:3.

¹⁷ Bushe tacili camonekesha umulandu ili Buuku lya mabuuku lilingile ukubela icitabo cesu cikalamba ica kusambililamo? Abena Kristu, ukucilisha, balyangwako mu kupamfiwa mu kubebeta ili Buuku ilyo katendeka wa liko ni Umo uyo Umwana wa kwa Lesa atile: “Icebo cenu e cine.” (Yoh. 17:17) Baibolo, muli fyo, e yaba pa cifulo ca ntanshi muli kosi wa kusambilila uwe Isukulu lya Butumikishi bwa Teokrasi.