Icipandwa 36

Umusumba Ukalamba Wapomonwa

Icimonwa 12—Ukusokolola 18:1–19:10

Umutwe wa lyashi: Ukuwa no konaulwa kwa Babiloni Mukalamba; ubwinga bwa Mwana wa mpaanga bwabilishiwa

Inshita ya kufikilishiwa: Ukutula 1919 ukufika ku bucushi bukalamba

 1. Cinshi cikeshibisha ukutendeka kwa bucushi bukalamba?

CA KUPUMIKISHA, ca kutulumusha, ca kupomona—e fikaba ukukanabapo kwa Babiloni Mukalamba! Cikaba cimo ica fya kuponako fyabamo akayofi fyacilapo mu lyashi lya kale lyonse, ukwishibisha ukutendeka kwa “bucushi bukalamba ubushatala abubako ukutula pa kutendeka kwa pano isonde ukufika kuli nomba, nangu takwakabeko.”—Mateo 24:21.

 2. Nangu cingati amabuteko ya bupolitiki yaliima no kuwa, musango nshi uwa buteko watwalilila?

² Ubutotelo bwa bufi bwabako pa nshita iyaleepa. Bwabako ukwabula ukuputuka ukutula pa nshiku sha kwa Nimrode kasuumya wa mulopa, uwakenye Yehova no kutantika abantu ukukuula Ulupungu lwa Babele. Lintu Yehova apelengenye indimi sha abo bacipondoka no kubasalanganya pe sonde, ubutotelo bwa bufi bwa Babiloni bwaendele pamo na bene. (Ukutendeka 10:8-10; 11:4-9) Ukutule lyo, amabuteko ya bupolitiki yalima no kuwa, lelo ubutotelo bwa cina Babiloni bwalitwalilila. Bwabuula imibele iingi ne mimonekele, ukusanguka ubuteko bwa calo ubwa butotelo bwa bufi, Babiloni Mukalamba wasesemenwe. Ulubali lwa uko lwacilapo ukulumbuka ni Kristendomu, uwakulile ukufuma mu kupuminkanya ifisambilisho fya mu kubangilila fya cina Babiloni ne fifundisho fya “Bwina Kristu” bwawa. Pa mulandu wa lyashi lyalepa, ilyalepa lya Babiloni Mukalamba, abantu abengi bacisange cakosa ukucetekelo kuti akabala onaulwa.

 3. Ni shani Ukusokolola kwebekesha ishamo lya butotelo bwa bufi?

³ Cili icalinga kanshi ukuti Ukusokolola kwebekeshe ishamo lya butotelo bwa bufi ukutupeela ubulondoloshi bubili bwaebekeshiwa ubwa kuwa kwakwe ne fya kuponako fya kukonkapo ifitungulula ku kubongololwa kwakwe kwapwililika. Natumumona kale kale nga “cilende mukalamba” uyo mu kupelako apomonwa ku batemwishi bakwe ba bufumu bwa bupolitiki. (Ukusokolola 17:1, 15, 16) Nomba, mu cimonwa na cimbi, tuli no kumumona ngo musumba, icimpashanya ca butotelo ica musumba wa pa kale Babiloni.

Babiloni Mukalamba Afuntuka

 4. (a) Cimonwa nshi ico Yohane mu kukonkapo amona? (b) Ni shani twingeshibisha malaika, kabili mulandu nshi cili icalinga ukuti wene abilishe ukuwa kwa Babiloni Mukalamba?

⁴ Yohane atwalilila ubulondoloshi, ukutweba ati: “Pa numa ya ifi namwene malaika umbi aleika mu mulu, ali no lupaka lukalamba; na pe sonde pabuutushiwe ku bukata bwakwe. Kabili abilikishe ishiwi lyauma, ati, Nawa, nawa, [Babiloni] mukalamba.” (Ukusokolola 18:1, 2a) Uli muku wa cibili u o Yohane aumfwamo uko kubilisha kwa bumalaika. (Mona Ukusokolola 14:8.) Iyi nshita, nangu cibe fyo, ukukatama kukomailwepo ku kupuulama kwa kwa malaika wa ku mulu, pantu ubukata bwakwe bwasanike sonde lyonse! Kuti aba na ni? Imyanda ya myaka iingi mu kubangilila kasesema Esekiele, ukushimika pa cimonwa ca ku mulu, alondolwele ati “ne calo cabuuta ku bukata bwakwe [Yehova].” (Esekiele 43:2) Malaika eka uwingabengeshima no bukata bwalinganishiwa ku bwa kwa Yehova kuti aba ni Shikulu Yesu, uwabo “kubeeka kwa bukata bwa kwa Lesa, ne cipasho ca musango wakwe.” (AbaHebere 1:3) Mu 1914 ‘Umwana wa muntu afikile mu bukata bwakwe,’ kabili ukutula iyo nshita Yesu, uwabikwa “pa cipuna ca bukata bwakwe” mu myulu, alabomfya ubulashi pe sonde nge Mfumu inankwe ya kwa Yehova kabili Kapingula. Cili icalingako, lyene, ukuti abilishe ukuwa kwa Babiloni Mukalamba.—Mateo 25:31, 32.

 5. (a) Ni bani malaika abomfya mu kubilisha ukuwa kwa Babiloni Mukalamba? (b) Lintu ubupingushi bwatendeke pali abo baitungile ukuba “iŋanda ya kwa Lesa,” ni shani Kristendomu aendele?

⁵ Ni bani uyu malaika wakwata ubulashi bukalamba abomfya mu kubilisha imbila ya musango yo iya kusungusha pa ntanshi ya mutundu wa muntu? Kwena, bantu bene abo bakakwilwe pamo nge ca kufuma mu kuwa, abashalapo basubwa pe sonde, ibumba lya buYohane. Ukutula 1914 ukufika 1918, aba baculile apakalamba pa maboko ya kwa Babiloni Mukalamba, lelo mu 1918 Shikulu Yehova ne “nkombe ya Cipingo [ca bwina Abrahamu],” Yesu Kristu, batendeke ubupingushi ne “ŋanda ya kwa Lesa,” abo baitungule ukuba Abena Kristu. Muli fyo Kristendomu wasanguka aletelwe ku kulubulwishiwa. (Malaki 3:1; 1 Petro 4:17) Umulandu wakwe wakulisha uwa mulopa wakolomonwa mu kati ka nkondo ya calo ya kubalilapo, ukwakanamo kwakwe mu kupakasa inte sha citetekelo sha kwa Yehova, ne fisambilisho fyakwe fya cina Babiloni tafyamwafwile mu nshita ya bupingushi; nelyo ukuti ulubali lumbi lonse lwa Babiloni Mukalamba luwaminwe ukusuminisha kwa kwa Lesa.—Linganyako Esaya 13:1-9.

 6. Mulandu nshi cingasoselwa ukuti Babiloni Mukalamba awile mu 1919?

⁶ E co mu 1919 Babiloni Mukalamba aliwile, ukwisula inshila ya bantu ba kwa Lesa ukukakulwa no kubweshiwa, mu bushiku bumo nge fyo cingaba, ku calo cabo ca lubanda lwa ku mupashi. (Esaya 66:8) Ukufika muli uyo mwaka, Yehova Lesa na Yesu Kristu, Dariusi Mukalamba na Sailasi Mukalamba, bateulwile imilandu ica kuti ubutotelo bwa bufi tabwingatwalilila ukwikata abantu ba kwa Yehova. Te kuti na kabili bubacilikile ukubombela Yehova no kulengo kwishibikwa kuli bonse abengafwaya ukuumfwa ukuti uwapala cilende Babiloni Mukalamba nashama kabili ukwebelwa kwa bumulopwe bwa kwa Yehova na kupalama!—Esaya 45:1-4; Daniele 5:30, 31.

 7. (a) Nangu Babiloni Mukalamba ashaonawilwe mu 1919, ni shani Yehova amumwene? (b) Lintu Babiloni Mukalamba awile mu 1919, cinshi cafuminemo ku bantu ba kwa Yehova?

⁷ Ca cine, Babiloni Mukalamba taonawilwe mu 1919—ukucilapo nga fintu umusumba wa pa kale Babiloni ashaonawile mu 539 B.C.E. lintu wawile ku fita fya kwa Sailasi umwina Persia. Lelo ukufuma ku mimwene ya kwa Yehova, kulya kuteyanya kwaliwile. Asenwikwe mu kupingulwa, ukupembelela ukuputunkanishiwa; e ico, ubutotelo bwa bufi te kuti na kabili bwikatilile abantu ba kwa Yehova mu bunkole. (Linganyako Luka 9:59, 60.) Aba bakakwilwe ukubomba nga umusha wa cishinka kabili uwashilimuka uwa kwa Shikulu wabo mu kupeela ica kulya ca ku mupashi pa nshita yalinga. Bapokelele ubupingushi bwa “Wacita bwino” (NW) kabili batuminwe ku kukwatisha incito na kabili mu mulimo wa kwa Yehova.—Mateo 24:45-47; 25:21, 23; Imilimo 1:8.

 8. Ca kucitika nshi ico kacefya wa pali Esaya 21:8, 9 abilisha, kabili ni bani ilelo bacitilweko icinshingwa kuli ulya kacefya?

⁸ Amakana ya myaka ayengi yapitapo Yehova abomfeshe bakasesema bambi ukusobela ici cakucitika ca kupime nshita. Esaya alandile ulwa kwa kacefya uwabilikishe “kwati ni nkalamo, ati, Pano apa kucefesha, mwe Shikulu, njiminina pe akasuba, kabili pano apa kulindila njiminina ubushiku no bushiku bonse.” Kabili ca kuponako nshi ico ulya kacefya amona no kubilisha mu kushipa kwapale nkalamo? Ni ci: “Nauwa, nauwa, [Babiloni], na fyonse ifimpashanya fya milungu ya uko [wene Yehova] nafitobawilwa pa nshi.” (Esaya 21:8, 9) Uyu kacefya acitile icinshingwa bwino bwino ice bumba lyalolesha lya buYohane ilelo, nga fintu libomfya magazini wa Ulupungu lwa kwa Kalinda ne mpapulo sha teokratiki shimbi ukulengo kuumfwika mu kusaalala ilyashi lya kuti Babiloni nawa.

Ukubotelela kwa Babiloni Mukalamba

9, 10. (a) Ukusonga kwa butotelo bwa cina Babiloni kwacula kubotelela nshi ukutula pa Nkondo ya Calo iya I? (b) Ni shani malaika wa maka alondolola imibele yawa ya Babiloni Mukalamba?

⁹ Ukuwa kwa Babiloni wa pa kale mu 539 B.C.E. kwali ukutendeka kwa kubotelela kwalepa uko kwapelelele mu kupomonwa kwakwe. Mu kupalako, ukutula pa nkondo ya calo ya kubalilapo, ukusonga kwa butotelo bwa cina Babiloni kwalibotelela apakalamba pa cipimo ca cibulungwa conse. Mu Russia, Bumwaluka bwa Bolshevik bwatwalilila ukutitikisha ukusonga kwe Calici ilya Orthodox lya ciRussia. Mu Japan, ukupepa kateka kwa Shinto kwalibindilwe ukukonka pa nkondo ya calo ya cibili. Mu China, kamfulumende wa cikomyunisiti alama ukusonta kwa butotelo konse ne mibombele. Muli Europe wa ku kapinda ka ku kuso wa ciProtestanti, ubwingi bwa bantu baba abashayangwako ku butotelo. Kabili Icalici lya ciRoma Katolika pali nomba line lyanashiwa ku malekano no kukansana kwa mu kati mu buteko bwa liko bwa cibulungwa conse.—Linganyako Marko 3:24-26.

¹⁰ Iyi milondo yonse ukwabulo kutwishika yaba ulubali lwa ‘kukama kwa mumana Yufrate’ mu kupekanishisha ukwisa kwa kusansa kwa fita pali Babiloni Mukalamba. Uku ‘kukama’ kwalangishiwa, na kabili, mu kubilisha kwa kwa papa ukwa October 1986 ukwa kuti icalici lilingile “na kabili ukusanguka ililombelesha”—pa mulandu wa kubulisha kwakulisha. (Ukusokolola 16:12) No kucilisha ukutula 1919 Babiloni Mukalamba aba alisansalikwa ku kutamba kwa cintubwingi nga icibolya ca ku mupashi, pamo fye nga fintu malaika wa maka abilisha pano ati: “Aisabo bwikalo bwa fiwa, icifungo ca [umupu, “NW”] onse uwakowela, icifungo ca cuni conse icakowela ne ca kulengo butolo.” (Ukusokolola 18:2b) Mu kwangufyanya akaba icibolya ca musango yo ica cine cine, ukupomonwa nge fitantala fya Babiloni mu Iraq wa mu mwanda wa myaka walenga 20.—Mona na kabili Yeremia 50:25-28.

11. Ni mu mano nshi Babiloni Mukalamba abelo “bwikalo bwa fiwa” ne ‘cifungo ca mupu ushasanguluka ne cuni conse icakowela’?

¹¹ Ishiwi “ifiwa” pano mu kupalishako kubelebesha kwe shiwi lya “ifiwa fyaba nge mbushi” (se‘i·rimʹ) ilisangwa mu bulondoloshi bwa kwa Esaya ubwa Babiloni wawa: “E ko kukayolola ifya mu matololo, na mayanda yabo yakesulamo ifiŋaŋa, kulya kukekala na bamwakatala, ne [fiwa fyaba nge mbushi fikacelebensa, NW] kulya.” (Esaya 13:21) Limbi te kuti liloshe ku fiwa fine fine lelo ukucila ku finama fya masense, fikala mu matololo ifyo ukumoneka kwa fiko kwalengele abalemonako ukutontonkanya ulwa fiwa. Mu fitantala fya Babiloni Mukalamba, ukwikalamo kwa mu mampalanya kwa finama fya musango yo, pamo pene no mwela wabulo kupunga, wabamo sumu (‘umupu uwakowela,’ NW) ne fyuni fishasanguluka, kulangisha imibele yakwe yafwa lwa ku mupashi. Tatambika cilolelo ca bumi ubuli bonse ku mutundu wa muntu.—Linganyako Abena Efese 2:1, 2.

12. Ni shani imibele ya Babiloni Mukalamba ilingana no busesemo bwa kwa Yeremia mu cipandwa 50?

¹² Imibele yakwe na kabili ilingana no busesemo bwa kwa Yeremia bwatile: “We lupanga, ube ku bena Kaldi, cisemo ca kwa Yehova, ube ku bekashi ba mu [Babiloni], na kuli bacilolo bakwe, na ba mano bakwe. . . . We lupanga, ube ku menshi yakwe, ukuti yakame. Pantu calo ca fimpashanya ifyabaswa, na mu tulubi twabo e mo batakishisha; e ico fikekalamo ifya ku matololo ne filila mu mapopa, bakekalamo bamwakatala; tawakekalwemo kabili umuyayaya, nangu kubamo umwikashi ku nkulo ne nkulo.” Ukupepe filubi no kwimba amapepo ya bwekeshiwabwekeshiwapo te kuti fipusushe Babiloni Mukalamba ku kukandwa kwapala ukuwisha kwa kwa Lesa kwa Sodomu na Gomora.—Yeremia 50:35-40.

Umwangashi Usonga Ukufwaisha

13. (a) Ni shani malaika wa maka eta ukusakamana ku cipimo casaalala ica bucilende bwa Babiloni Mukalamba? (b) Bucisenene nshi bwaseekele muli Babiloni wa pa kale ubusangwa muli Babiloni Mukalamba?

¹³ Malaika wa maka mu kukonkapo aita ukusakamana ku cipimo calunduluka ca bucilende bwa Babiloni Mukalamba, abilisha ati: “Ico abena fyalo fyonse nabanwako umwangashi wa cipyu ca bulalelale bwakwe;a ne shamfumu sha pe sonde nashicita nankwe ubulalelale, na ba makwebo [benda, “NW”] ba pe sonde nabanonke fyuma ku maka ya kuipakisha kwakwe kwa bucisenene.” (Ukusokolola 18:3) Asambilishe nko shonse isha mutundu wa muntu mu nshila shakwe sha butotelo bushasanguluka. Muli Babiloni wa pa kale, ukulingana na kalemba wa lyashi lya kale umu Greek Herodotus, umukashana umo na umo alefwaikwa ukupoosa bunacisungu bwakwe mu kupepa kwa mwi tempele. Ukubola kwa kwampana kwa bwamba kwabamo ukusanguka kwalangishiwa kuli buno bushiku mu fyabaswa fyaonaulwa ku nkondo fya ciBuddha pa Angkor Wat mu Kampuchea na mu matempele pa Khajuraho, India, ifilangisha lesa wa ciHindu Vishnu nashingulukwa ne fya kumoneka fya muselu fyabamo icitemwishi. Mu United States, ukusokololwa kwa bucisenene ukwatenseshe bakashimika ba mu calo ba pa TV mu 1987, na kabili mu 1988, pamo pene no kusokolola kwa cibelesho caanana ca kulalana kwa ba bwamba bumo bwine kuli baminisita ba butotelo, cilangisha ukuti nangu fye ni Kristendomu alatekelesha ukucishamo kwa kutulumusha ukwa bulalelale bwa cine cine. Lelo, inko shonse shapona ububamfi ku musango wacilapo ukukakala wa bulalelale muli uno mwanda wa myaka walenga 20.

14-16. (a) Kwampana nshi ukwabulwe funde ukwa ku mupashi kushasuminishiwa ukwa pa kati ka butotelo na mapolitiki kwalundulwike mu Fascist Italy? (b) Lintu Italy aingilile Abyssinia, kulandapo nshi kuntu bashikofu be Calici lya ciRoma Katolika bacitile?

¹⁴ Natupitulukamo kale kale mu kwampana ukwabulwe funde ukwa butotelo na mapolitiki uko kwatumbikishe Hitler mu maka mu Nazi Germany. Inko shimbi na sho shaculile pa mulandu wa kuyobeka kwa butotelo mu milandu ya calo. Ku ca kumwenako: Mu Fascist Italy, pa February 11, 1929, Icipangano ca Lateran casainwe kuli Mussolini na Kardinala Gasparri, ukupanga Umusumba wa Vatican ukuba ubuteko bwaibela. Papa Pius XI apingile ukuti “apeele Italy ukubwekela kuli Lesa, na Lesa ukubwekela ku Italy.” Bushe ico cali cine? Languluka icacitike imyaka mutanda pa numa. Pa October 3, 1935, Italy asanshile Abyssinia, ukutunga ati ali “calo ca batuutu icali cilebelesho ubusha.” Na ni, mu cine cine, wali umutuutu? Bushe Icalici lya ciKatolika lyalisenwike ubutuutu bwa kwa Mussolini? Ilintu papa afumishe ubulondoloshi bwa kufinsha, bashikofu bakwe bali abaumfwika mu kupaala ifita fya “calo cabo” ca Italy. Mu citabo The Vatican in the Age of the Dictators (Vatican mu Nkulo ya Badikiteta), Anthony Rhodes acitile lipoti ati:

¹⁵ “Muli Kalata wakwe uwa Bucemi uwa October 19 [1935], Shikofu wa ku Udine [Italy] alembele ati, ‘Tacili icalingana ne nshita nangu icalinga kuli ifwe ukubilisha pa kulungike filubo fya mulandu. Umulimo wesu nga bena Italy, kabili ukulundapo nga Bena Kristu kusangwila ku kutunguluka kwa fyanso fyesu.’ Shikofu wa ku Padua alembele pa October 21 ati, ‘Mu mawaala ayaafya ayo tulepitamo, tulemulomba ukukwate citetekelo muli ba shicalo besu ne fita.’ Pa October 24, Shikofu wa ku Cremona ashishishe impendwa ya mendela sha mpuka no kutila: ‘Ipaalo lya kwa Lesa libe pali aba bashilika abo, pa mushili wa ku Africa, bakacimfya ifyalo fipya kabili fyafunda ku kulamuka kwa Italy, muli fyo ukutwala kuli bene ukutumpuluka kwa ciRoma no buKristu. Shi Italy naeminine na kabili nga mpandamano wa Bwina Kristu ku calo conse.’”

¹⁶ Abyssinia asanshilwe, mu kuba ne paalo lya bashibutotelo ba ciRoma Katolika. Bushe uuli onse uwa aba kuti aitunga, mu mano ayali yonse, ukuti bali ngo mutumwa Paulo mu kuba uwa “kaele ku mulopa wa mwe bonse”?—Imilimo 20:26.

17. Ni shani Spain aculile pa mulandu bashibutotelo bakwe bafililwe ‘ukufula impanga shabo ukuba ifya kuliminako umushili.’?

¹⁷ Lunda kuli Germany, Italy, na Abyssinia uluko lumbi ulo lwapona ububamfi ku bulalelale bwa Babiloni Mukalamba—Spain. Inkondo ya Bana Calo iya 1936-39 muli cilya calo yabalamwinwe, mu lubali, ku kubuula intampulo kwa kamfulumende ya demokratiki isha kucefya amaka yakulisha aye Calici lya Roma Katolika. Lintu inkondo yalelwika, intungulushi ya Fascist ya ciKatolika ya fita fya bumwaluka, Franco, ailondolwele nga “Mushika wa buKristu wa Bakalwila ba Nkondo ya Mushilo,” ilumbo ilyo pa numa alekele. Abena Spain imyanda ya makana iingi bafwile mu kulwa. Pa mbali ya ici, ukulingana no kupima kwa kucefyako, Abatemwo luko ba kwa Franco baipeye ifilundwa fya Popular Front 40,000, lintu abo na bo baipeye bashibutotelo 8,000—abashimbe ba butotelo, bashimapepo, abashimbe banakashi aba butotelo, na bantu benekelwa ukuba abashimbe ba butotelo. Ico e cakutiinya na kayofi ka nkondo ya bana calo, ukulangilila amano ya kumfwila amashiwi ya kwa Yesu ayatila: “Bwekesho lupanga lobe umo lwikala, pantu bonse ababuulo lupanga bakafwa ku lupanga.” (Mateo 26:52) Ifyo caba ica kulengo butolo ukuti Kristendomu aibimba mu kusuumya kwa mulopa kwakulishe fyo! Bashibutotelo bakwe mu cine cine balifilwa umupwilapo ‘ukufule impanga shabo shibe ifya kuliminako umushili’!—Esaya 2:4.

Aba Makwebo Benda

18. Ni bani “aba makwebo [benda, NW] ba pe sonde”?

¹⁸ Ni bani “aba makwebo [benda, NW] ba pe sonde”? Ukwabulo kutwishika ilelo kuti twabeta abasulwishi, ifipokapoka fya makwebo, bakashitisha ba makwebo yakalamba. Ici tacili kusosa ukuti cibi ukwingila mu bukwebo bwasuminishiwa. Baibolo ipeelo kufunda kwabamo amano ku bantu ba makwebo, ukubasoka ukulwisho ukubulwo bufumacumi, ubufunushi, ne fyapalako. (Amapinda 11:1; Sekaria 7:9, 10; Yakobo 5:1-5) Ubunonshi bukalamba bwaba “bukapepa pamo no kuteko mutima.” (1 Timote 6:6, 17-19) Nangu cibe fyo, icalo ca kwa Satana tacikonka fishinte fyalungama. Ukubola kwaliseeka. Kuli no kusangwa mu butotelo, mu mapolitiki—na mu makwebo yakalamba. Ukufuma ku nshita ne nshita ifya kusabankanishishamo amalyashi fyasansalika ishiku, pamo nga ukubomfya bubi bubi indalama ukwa bamushika basumbuka aba kamfulumende no kushitisha ifyanso ukushabamo ifunde.

19. Cishinka nshi ukukuma ku fya ndalama fya calo citwaafwilisha ukulondolola umulandu abasulwishi ba pe sonde besa pe samba lya kulumbulwa kushabamo kusenaminwa mu Ukusokolola?

¹⁹ Ukushitishanya ifyanso kwa pa kati ka nko kulenina ukucila pali $1,000,000,000,000 umwaka umo na umo, ilintu imyeo ya mamilioni ya bantunse balapusulwa ifikabilwa fya mu bumi. Ico cintu cakumanina ukubipa. Lelo ifyanso fimoneka ukuba ishintililo lya citendekelo ilya fyuma fya calo. Pa April 11, 1987, icipande muli Spectator ya London cashimike aciti: “Ukupenda fye mu kulungatika ku fya maindastri, incito shimo 400,000 shabimbwamo mu U.S. na 750,000 mu Europe. Lelo ukufwaisha ukwishiba kwalinga, nge fyo ulubali lwa kwangalila capamo ne fya makwebo ya kupanga ifyanso lwakula, ubwipusho bwa cine cine ubwa nampo nga bakapanga balicingililwa bwino bwalishibantukila.” Ifibwesha fyakulisha fyalicitwa lintu amabomba ne fyanso fimbi fileshitishiwa kwi sonde lyonse, nangu fye kubengenekelwa ukuba abalwani. Bushiku bumo ayo mabomba yakabwela mu kwipayaula kwabamo umulilo ukonaula abo bayashitisha. Mwandi bwilika ndimi! Lunda kuli ici ukulundanya kwashinguluka indastri ya fyanso. Mu United States mweka, ukulingana na Spectator, “umwaka umo na umo Pentagon mu cishingalondololwa alufya ifyanso ne fibombelo fyalinga amamilioni $900.” Te ca kupapa ukuti aba makwebo ba pe sonde besako ku kulumbulwa kwabulwamo kusenamina mu Ukusokolola!

20. Ca kumwenako nshi cilangisha ukuibimba kwa butotelo mu fibelesho fya bunonshi bwabola?

²⁰ Nge fyo casobelwe kuli malaika wa bukata, ubutotelo bwalibimbwamo mu kushika mu fibelesho fya musango yo ifya makwebo yabola. Ku ca kumwenako, kwabako ukuibimbamo kwa Vatican mu kubongoloka kwa Banco Ambrosiano ya mu Italy mu 1982. Umulandu walishingashinga ukupulinkana ba 1980, ubwipusho bwabula ukwasukwa bwaba bwa kuti: Ni kwi indalama shaile? Mu February 1987 bakapingula ba Milan bapeele insambu sha kwikata bashibutotelo ba Vatican batatu, ukusanshako na shikofu mukalamba wa cina America, pa milandu ya kuti bali abakumwako ku kulufya kwa ndalama kwabamo ubucenjeshi, lelo Vatican yalikene no kufumyapo uko kulomba. Mu July 1987, mu kati ka mpokoma ya kukaanako, insambu shalifuutilwe ne Cilye casumbukisha ica Italy ica Apilu pa citendekelo ca cipangano ca kale pa kati ka Vatican na kamfulumende ya ku Italy.

21. Twaishiba shani ukuti Yesu takwete kwampana mu fibelesho fya makwebo yatwishikwa aya kasuba kakwe, lelo finshi tumona ilelo ku butotelo bwa cina Babiloni?

²¹ Bushe Yesu alikwete ukwikatana ne fibelesho fya makwebo yali mu kutwishikwa ifya kasuba kakwe? Iyo. Takwete fye nangu cifulo, pantu wene “takwete apa kusaisho mutwe.” Kateka mulumendo umukankaala afundilwe kuli Yesu ukuti: “Fyonse ifyo ukwete shitamo indalama no kwakanya ku babusu, e lyo ukaba ne fyuma mu mulu; e lyo wise unkonke.” Kulya kwali kukonkomesha kusuma, pantu nga kwafuminemo ukufumyapo amasakamika yonse aya milandu ya fya makwebo. (Luka 9:58; 18:22) Mu kucilana, ubutotelo bwa cina Babiloni ilingi bwakwata ukulundana kushasanguluka na makwebo yakalamba. Ku ca kumwenako, mu 1987 Albany Times Union yashimike ukuti kateka wa fya bunonshi uwa citungu cikalamba ca ciKatolika ca Miami, Florida, U.S.A., asumine kwi calici ukukwata ifipe mu makampani ayo yapanga ifyanso fya manyukiliya, ifikope fisela ifyalembwapo R, na fwaka.

“Fumenimo Muli Wene, Mwe Bantu Bandi”

22. (a) Cinshi ishiwi lyafuma mu mulu lisosa? (b) Cinshi catungulwile ku kusekelela ku lubali lwa bantu ba kwa Lesa mu 537 B.C.E. na mu 1919 C.E.?

²² Amashiwi yakonkapo aya kwa Yohane yasonta ku kufikilishiwa kwalundwapo ukwa cipasho ca busesemo ayati: “Kabili naumfwile ishiwi limbi lya mu mulu, lileti, Fumenimo muli wene, mwe bantu bandi, epali mwawilako mu membu shakwe, epali mwakumako ku [finkunka] fyakwe.” (Ukusokolola 18:4) Amasesemo ya kuwa kwa Babiloni wa pa kale mu Malembo ya ciHebere na kabili yasanshishemo ukufunda kwa kwa Yehova ku bantu bakwe ukwatile: “Fulumukeni mu kati ka [Babiloni].” (Yeremia 50:8, 13) Mu kupalako, mu cilola ca kupomonwa kuleisa kwa Babiloni Mukalamba, abantu ba kwa Lesa nomba bakonkomeshiwa ukufumamo. Mu 537 B.C.E. ishuko lya mu nshita lya kufuma mu Babiloni lyalengele ukusekelela ukwingi ku lubali lwa bena Israele ba citetekelo. Mu nshila imo ine, ukukakulwa kwa bantu ba kwa Lesa ukufuma ku bunkole bwa cina Babiloni mu 1919 kwatungulwile ku kusekelela ku lubali lwabo. (Ukusokolola 11:11, 12) Kabili ukutula iyo nshita amamilioni ya bambi balyumfwila ifunde lya kufulumuka.—Linganyako Mateo 24:15, 16.

23. Ni shani ishiwi ilyafuma mu mulu likomaila pa kupamfiwa kwa kufulumuka muli Babiloni Mukalamba?

²³ Bushe ce pamfya mu cine cine ukufulumuka ukufuma mu Babiloni Mukalamba, ukufuma kuli bucilundwa mu mabutotelo ya calo no kucito kupaatukako kwapwililika? E fyo, pantu tulekabilo kubuula imimwene ya kwa Lesa ya ici cabipisha icakokwesha ica butotelo, Babiloni Mukalamba. Tacefesheko amashiwi mu kumwita cilende mukalamba. E co nomba ishiwi lyafuma mu mulu lyaeba Yohane mu kulundapo ukukuma kuli uyu mucende ukuti: “Pantu imembu shakwe nashilundikana ukufika na mu mulu, na Lesa naibukishe fibi fyakwe. Bwesesheni kuli wene ifyo na o apeele, kabili fusheni imiku ibili ukumupeele ciyene ne milimo yakwe; mu lukombo umo asakanishe, musakanishishenimo imiku ibili. Umo aicindamikile [na maliila yabulwe nsoni, “NW”] kuba no kuipakisha kwa bucisenene, e mo mupeeleleni ukulunguluka no kuloosha: ico mu mutima wakwe atila, Ninjikala namfumu, nshili mukamfwilwa, no kuloosha nshakakumone nakalya. E ico fikesa mu bushiku bumo [ifinkunka] fyakwe, imfwa, no kuloosha, ne cipowe, mu mulilo e mo akalungulila; ico [Yehova, “NW”] Lesa uwamupingula alikosa.”—Ukusokolola 18:5-8.

24. (a) Abantu ba kwa Lesa balingile ukufulumuka ukufuma mu Babiloni Mukalamba mu kusengauka cinshi? (b) Abo bafilwa ukufulumuka ukufuma muli Babiloni Mukalamba bakana nankwe mu membu nshi?

²⁴ Mashiwi yakosa, ayo! E co imibombele ilefwaikwa. Yeremia akoseleshe Abena Israele mu kasuba kakwe ukubombapo, ati: “Fulumukeni mu kati ka [Babiloni], . . . pantu ino e nshita ya cilandushi ca kwa Yehova, e kulandula abwesesho kutuntulu kuli wene. Fumeni mu kati kakwe, mwe bantu bandi, ipususheni, mwe muntu no muntu, ku cifukushi ca bukali bwa kwa Yehova.” (Yeremia 51:6, 45) Mu nshila yapalako, ishiwi ukufuma mu mulu lisoka abantu ba kwa Lesa ilelo ukufulumuka ukufuma mu Babiloni Mukalamba mu kuti bepokelela lubali lwa finkunka fyakwe. Amapingushi ya kwa Yehova yapale finkunka pali ici calo, ukusanshako Babiloni Mukalamba, nomba yalebilishiwa. (Ukusokolola 8:1–9:21; 16:1-21) Abantu ba kwa Lesa bakabila ukuipaatula ukufuma ku butotelo bwa bufi nga bene tabalefwaya kucula ifi finkunka na mu kupelako ukufwa na wene. Pa mbali ya ico, ukutwalilila muli kulya kuteyanya kuti kwabalengo kwakana mu membu shakwe. Kuti baba aba mulandu nga fintu aba mu bucende bwa ku mupashi no kusuumya kwa mulopa “uwa bonse abaipaiwe pe sonde.”—Ukusokolola 18:24; linganyako Abena Efese 5:11; 1 Timote 5:22.

25. Ni mu nshila nshi umo abantu ba kwa Lesa bafulumukile ukufuma muli Babiloni wa pa kale?

²⁵ Ni shani, lyene, abantu ba kwa Lesa bafuma muli Babiloni Mukalamba? Mu mulandu wa Babiloni wa pa kale, abaYuda bali no kupanga ulwendo lwine lwine ukufuma mu musumba wa Babiloni inshila yonse ukubwekela ku Calo ca Bulayo. Lelo ifingi fyalibimbilwemo ukucila apo. Esaya mu kulingana no busesemo aebele abena Israele ati: “Kabiyeni, kabiyeni, fumeniko; icakowela mwiikatako. Fumeni mu kati ka uko, isangululeni, mwe basende fipe fya kwa Yehova.” (Esaya 52:11) Ee, bali no kuleka ifibelesho fyonse ifishasanguluka ifya butotelo bwa cina Babiloni ifyo fingakowesha ukupepa kwabo kuli Yehova.

26. Ni shani Abena Kristu ba ku Korinti baumfwilile amashiwi ya kuti, ‘Fumeni mu kati kabo kabili mwiikata ku cishasanguluka’?

²⁶ Umutumwa Paulo ayambwile amashiwi ya kwa Esaya muli kalata wakwe wa ku bena Korinti, atile: “Mwiba aba kwi koli limo na bashatetekela; pantu ubulungami no bupulumushi kuti fyayampana shani? napamo ulubuuto ne mfifi kuti fyakwate senge shani? . . . E ico fumeni mwi bumba lyabo, mupaatukeko, e fyo asosa [Yehova, NW], kabili mwiikatako ku cishasanguluka.” Abena Kristu ba ku Korinti tabali na kusha Korinti mu kuti bomfwile kulya kufunda. Balicitile, nangu cibe fyo, lwa ku mubili ukusengauka amatempele yashasanguluka aya butotelo bwa bufi, pamo pene no kuipaatula lwa ku mupashi ukufuma ku ncitilo shishasanguluka isha abo bakapepa ba filubi. Mu 1919 abantu ba kwa Lesa batendeke ukufulumuka ukufuma muli Babiloni Mukalamba muli iyi nshila, ukuisangulula abene beka ku fisambilisho fishasanguluka fyasheleko ne fibelesho. Muli fyo, bali na maka ya kumubombela nga bantu bakwe basangululwa.—2 Abena Korinti 6:14-17; 1 Yohane 3:3.

27. Kulingana nshi kwabako pa kati ka mapingushi ya Babiloni wa pa kale na ya Babiloni Mukalamba?

²⁷ Ukuwa kwa Babiloni wa pa kale no kupomonwa kwa mu kupelako kwali kukandilwa pa membu shakwe. “Pantu kwafika ku mulu ukupingulwa kwakwe.” (Yeremia 51:9) Mu kupalako, imembu sha kwa Babiloni Mukalamba “nashilundikana ukufika na mu mulu,” mu kuti shise ku kusakamana kwa kwa Yehova umwine. Aba no mulandu wa lufyengo, ukupepe filubi, bucisenene, ukutitikisha, ukwiba, no bukomi. Ukuwa kwa Babiloni wa pa kale kwali, mu lubali lumo, cilandushi ca fintu acitile kwi tempele lya kwa Yehova no kupepa kwakwe kwa cine. (Yeremia 50:8, 14; 51:11, 35, 36) Ukuwa kwa Babiloni Mukalamba no konaika kwakwe kwa kupelako mu kupalako fyaba kulumbulula kwa cilandushi pa fintu acita kuli bakapepa ba cine pa myanda ya myaka iingi. Mu cine cine, ukonaulwa kwakwe e kutendeka kwa “bushiku bwa cilandushi ca kwa Lesa wesu.”—Esaya 34:8-10; 61:2; Yeremia 50:28.

28. Cipimo nshi ica bulungami ico Yehova abomfya kuli Babiloni Mukalamba, kabili mulandu nshi?

²⁸ Pe samba lye Funde lya kwa Mose, nga umwina Israele aibile ukufuma ku banacalo banankwe, aali no kulipilako mu kucefyako imiku ibili mu kufuta. (Ukufuma 22:1, 4, 7, 9) Mu konaulwa kuleisa kwa Babiloni Mukalamba, Yehova akabomfya mu kulinganyako icipimo ca bulungi. Umwanakashi ali no kupokelela imiku ibili ubwingi bwa fintu apeele. Takwakabeko luse ukucefyako ubu bulungami pantu Babiloni Mukalamba talangisha uluse ku finakabupalu fyakwe. Alelishiwa fye na bantu na bantu ba pe sonde mu kuisunga umwine eka mu “maliila yabulwe nsoni.” (NW) Nomba akakumanya ukucula no kuloosha. Babiloni wa pa kale aiyumfwile ifyo ali mu cifulo ca mutelelwe utuntulu, ukuituntumuna ati: “Nshakabe mukamfwilwa, nshakeshibe ukufwilwa abana.” (Esaya 47:8, 9, 11) Babiloni Mukalamba na o ayumfwo mutelelwe. Lelo ukonaulwa kwakwe, ukwapingulwa kuli Yehova uwaba ‘uwakosa,’ kukacitika mu kwangufyanya, kwati ni “mu bushiku bumo”!

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 263]

‘Ishamfumu . . . Shacitile Ubulalelale Nankwe’

Mu kubangilila kwa ba 1800 abasulwishi ba mu Europe balefyushisha opium mu China. Mu March 1839 bamushika ba bena China baeseshe ukulesha amakwebo yashali ya mwi funde mu kwikata imbokoshi 20,000 sha miti ukufuma ku basulwishi ba ku Britain. Ici catungulwile ku kukansana pa kati ka Britain na China. Lintu ukwampana pa kati ka fyalo fibili kwabipileko, bamishonari ba ciProtestanti bamo bapatikishe Britain ukuya ku nkondo, mu kuba no kulanda pamo ngo kwakonkapo:

“Ifyo aya mafya yalengo kusekelela pa mutima wandi pantu ndetontonkanya kamfulumende wa ku Britain limbi kuti akalifiwa, na Lesa, mu maka Yakwe limbi kuti atobaula ificilikila ifikaanya ilandwe lya kwa Kristu ukwingila mu China.”—Henrietta Shuck, mishonari wa ku Southern Baptist.

Mu kupelako, inkondo yalimine—inkondo iyo ilelo yaishibikwa nga Inkondo ya Opium. Bamishonari no mutima onse bakoseleshe Britain no kulandapo pamo ngo ku:

“Ni nshinshibikwa ukulolesha ku numa pa mibele ilipo iya fintu te kucilapo nga opium nelyo imilandu ya ku Britain, nga aba mapange yakalamba ya Lishuko ukulengo bubifi bwa muntu ukunakila ku mifwaile Yakwe ya luse ukulosha kuli China mu kupulinkana mu cibumba cakwe ica kuipaatulako.”—Peter Parker, mishonari wa Congregationalist.

Na umbi mishonari wa Congregationalist, Samuel W. Williams, alundileko ati: “Ukuboko kwa kwa Lesa kuli ukwamoneka muli fyonse ifilecitikako mu musango wakulisha, kabili tatuletwishika ukuti Uyu uwatile Aishile ku kuleto lupanga pa kati ke sonde naisa kuno no kuti ku bonaushi bwa kwangufyanya ubwa balwani Bakwe no kwimikwa kwa bufumu Bwakwe umwine. Akawisha no kuwisha ukufikila Akemike Cilolo wa Mutende.”

Ukulola ku kwipayaulula kwakulisha ukwa bana calo ba China, mishonari J. Lewis Shuck alembele ati: “Ndemona ifya kucitika fya musango yo . . . nge fibombelo fya kulungatika ifya kwa Shikulu mu kukungula ifisoso ificilikila ukulunduluka kwa Cine ca Bulesa.”

Mishonari wa Congregationalist Elijah C. Bridgman alundilepo ati: “Lesa ilingi alabomfya ukuboko kwakosa ukwa maka ya cikaya ukupekanya inshila ya bufumu Bwakwe . . . Icibombelo muli utu tushita twakulisha muntunse; amaka yatungulula ya bulesa. Kafinala wasumbuka uwa nko shonse abomfeshe England ku kusalapula no kucenda China.”—Ukwambula kwafuma muli “Ends and Means,” 1974, umushikakulo wa kwa Stuart Creighton Miller uwalembelwe mu The Missionary Enterprise in China and America (isambililo lya ku Harvard ilyalembelwe kuli John K. Fairbank).

[Akabokoshi pe bula 264]

‘Aba Makwebo Benda . . . Nabanonke Fyuma’

“Pa kati ka 1929 no kwima kwa Nkondo ya Calo iya II, [Bernadino] Nogara [kateka wa fyuma fya Vatican] apeele ulubali ku musumba ukalamba wa Vatican ne fibombelo fya Vatican ku kubomba mu ncende shalekanalekana isha fyuma fya Italy—no kucilisha amaka ya malaiti, ukumfwana kwa mu malamya, ukukongwesha no kubika mu mabanki, inyanji shinono, no kupanga kwa fibombelo fya kuliminako, sementi, insalu shapikulwa. Ubwingi bwa ifi fyaliletele ubukumu.

“Nogara acandilile impendwa ya makampani ukusanshako La Società Italiana della Viscosa, La Supertessile, La Società Meridionale Industrie Tessili, na La Cisaraion. Ukuminkanya ifi ukuba kampani imo, iyo ainike CISA-Viscosa no kubika pe samba lya kutungulula kwa kwa Baron Francesco Maria Oddasso, umo uwa bantuuntu fye bacetekelwe apakalamba uwa Vatican, Nogara lyene ateulwile ukwingishamo kampani ipya ku bapikula insalu bakulisha ba Italy, SNIA-Viscosa. Mu kupelako ukusekelela kwa Vatican muli SNIA-Viscosa kwalikulileko no kutanunuka, kabili mu kupita kwa nshita Vatican abuulile ukulama—pamo nge nte icishinka ca kuti Baron Oddasso mu kukonkapo abele presidenti wa cibili.

“Muli fyo Nogara alingilile indastri ya kupikula insalu. Aingilile amaindustri yambi mu nshila shimbi, pantu Nogara akwete imicenjelo iingi. Uyu muntu ashingacetekelwa . . . napamo acitile ifyafula ukubiko bumi mu fya ndalama fya Italy ukucila ifyacitile shimakwebo uuli onse umo eka mu lyashi lya Italy . . . Benito Mussolini tabalile akwata amaka aya kupwilishisha ubuteko ubo alotele, lelo alengele Vatican na Bernadino Nogara ukupango buteko ubwa musango umbi.”—The Vatican Empire, kuli Nino Lo Bello, amabula 71-3.

Ici cili ca kumwenako fye cimo ica kubombela pamo kwapalamisha pa kati ka basulwishi ba pe sonde na Babiloni Mukalamba. Te kupapa aba basulwishi bakaloosha lintu umunabo wa mu makwebo takabepo na kabili!

[Icikope pe bula 259]

Ilyo abantunse basalangene pe sonde lyonse, basendele ubutotelo bwa cina Babiloni pamo na bene

[Ifikope pe bula 261]

Ibumba lya buYohane, ukupala kacefya, libilisha ukuti Babiloni nawa

[Icikope pe bula 266]

Ifitantala fya Babiloni wa pa kale filangisha ukwisa kwa kupomonwa kwa Babiloni Mukalamba