Ukupususho Bumi ku Mulopa—Shani?

“Saleni umweo . . . ku kuumfwa kwi shiwi [lya kwa Lesa] . . . pantu e mweo wenu kabili e kutantalila kwa nshiku shenu.”—AMALANGO 30:19, 20.

 1. Ni shani fintu Abena Kristu baba abaibela mu mucinshi wabo ku bumi?

ABANTU abengi basoso kuti balicindika ubumi, ukupeela pamo ngo bushininkisho imimwene yabo iya kukanda kwa mfwa, ukuponya ifumo, nelyo ukulunga. Nangu cibe fyo, kwalibako inshila yaibela intu Abena Kristu ba cine balangilamo umucinshi ku mulopa. Ilumbo 36:9 litila: “Kuli imwe [mwe Lesa] kwaba akamfukumfuku ka mweo.” Ubumi ukuba ica bupe ukufuma kuli Lesa, Abena Kristu bapokelela imimwene yakwe iya mulopa wa bumi.

2, 3. Mulandu nshi tulingile ukulanguluka Lesa ukukuma ku mulopa? (Imilimo 17:25, 28)

² Ubumi bwesu bwashintilila pa mulopa, uusenda oxygen ukupulinkana umubili wesu onse, ulafumya carbon dioxide, utulenga ukuiteulwila ku kwaluka kwa mibele ya kutalala no kukaba, kabili ulatwaafwa ukulwisha amalwele. Umo uwapayenye ubumi bwesu na kabili aelengenye no kupayanya umusango wa fyasongoloka uwa kusungusha, uwa kukosho bumi uwitwa umulopa. Ici cibelebesha ubuseko bwakwe ubwatwalilila mu kubaka ubumi bwa buntunse.—Ukutendeka 45:5; Amalango 28:66; 30:15, 16.

³ Bonse Abena Kristu na bantu mu cinkumbawile balingile ukuipusha abene beka ukuti: ‘Bushe umulopa kuti wapususha ubumi bwandi ukupitila fye mu mibombele ya uko iya cifyalilwa, nelyo bushe kuti pambi umulopa wapususha ubumi mu nshila yacilapo kutanunuka?’ Ilintu abantu abengi balishiba ukusuntinkana pa kati ka bumi ne mibombele ya lyonse iya mulopa, kwabako ifingi na fimbi ifyabimbwamo. Ifishinte fisuma ifya Bena Kristu, abaShilamu, na baYuda fyonse fitonta pali Kapeela wa Bumi uwailumbulwile umwine pa lwa bumi na pa lwa mulopa. Ee, Kabumba wesu alikwate fingi ifya kusosa pa lwa mulopa.

Ukwiminina Kwashangila Ukwa kwa Lesa pa Mulopa

 4. Mu kubangilila mu lyashi lya kale ilya buntunse, cinshi Lesa asosele pa lwa mulopa?

⁴ Umulopa walumbulwa ukucila pa miku 400 mu Cebo ca kwa Lesa, Baibolo. Pa kati ka fya kubalilapo paba icipope ca kwa Yehova ica kuti: “Conse icili no mweo kabili icenda cikabe ca kulya kuli imwe. . . . Lelo tamufwile ukulya umunofu umucili umulopa wa bumi bwa uko.” Alundileko kuti: “Pantu umulopa wa bumi bwenu mu kushininkisha nkapinda ukulubulula.” (Ukutendeka 9:3-5, New International Version) Yehova asosele ico kuli Noa, icikolwe ca lupwa lwa buntunse. E ico, abantunse bonse baishibishiwe ukuti Kabumba amona umulopa pamo ngo uleimininako ubumi. Uuli onse uutunga ukwishiba Lesa pamo nga Kapeela wa Bumi afwile muli ifyo ukwishiba ukuti Wene abuula icifulo cashangila pa lwa kubomfya umulopa wa bumi.

 5. Wali mulandu nshi uwacilile pali yonse untu abena Israele tabaali no kupokelela umulopa?

⁵ Lesa na kabili alumbwile umulopa lintu alepeela Israele umutande wakwe uwe Funde. Ubwina Lebi 17:10, 11, ukulingana no bupilibulo bwa Tanakh ya ciYuda, pabelengwa ukuti: “Nga ca kuti uuli onse uwa mu ba ŋanda ya kwa Israele nelyo uwa mu beni abalebela mu kati kabo alya umulopa uuli onse, nkaloshe cinso Candi pali uyo muntu uwalyo mulopa, kabili nkamusukula mu kati ka bantu bakwe. Pantu ubumi bwa mubili bwaba mu mulopa.” Lilye funde nga lyalikwete ubunonshi bwa butuntulu bwa bumi, lelo ifingi na fimbi fyalibimbilwemo. Pa kumona umulopa ngo waibela, abena Israele baali no kulanga ukushintilila kwabo pali Lesa ku bumi. (Amalango 30:19, 20) Ee, umulandu ukalamba untu baali no kusengaukila ukupokelela umulopa wali, te pa kuti tacali no kube cisuma ku butuntulu bwa bumi, lelo ni pa kuti umulopa walikwete ubupilibulo bwaibela kuli Lesa.

 6. Mulandu nshi twingabela abashininkisha ukuti Yesu asumbwile ukwiminina kwa kwa Lesa pa mulopa?

⁶ Ni kwi Ubwina Kristu bwaiminina pa kupususho bumi bwa buntunse ku mulopa? Yesu aishibe cintu Wishi asosele pa lwa kubomfya umulopa. Yesu “tacitile icalubana, [no] kufutika takwasangilwe pa milomo yakwe.” Ico cilepilibula ukuti asungile Ifunde mu kupwililika, ukusanshako ifunde pa lwa mulopa. (1 Petro 2:22, Knox) Muli ifyo aimikile abakonshi bakwe icipasho, ukusanshako icipasho ca mucinshi ku bumi no mulopa.

7, 8. Ni shani fintu cabele icaumfwika ukuti ifunde lya kwa Lesa pa mulopa libomba ku Bena Kristu?

⁷ Ilyashi lya kale litulanga icacitike pa numa lintu icilye ce bumba litungulula ilya Bwina Kristu capingwilepo nampo nga Abena Kristu baali no kusunga amafunde yonse aya kwa Israele. Pe samba lya kutungulula kwa bulesa, basosele ukuti Abena Kristu tabakakililwako ukusunga umutande wa kwa Mose lelo ukuti ‘cifwile ukucitwa’ “ukutalukako ku fyaipailwo tulubi, na ku kulyo mulopa, na ku fyatitilwa, na ku bulalelale.” (Imilimo 15:22-29) Muli ifyo bacilengele ukube caumfwika ukuti ukusengauka umulopa calibe cacindama mu mibele isuma pamo fye nge fyaba ukusengauka ukupepo tulubi na bucisenene bwabipisha.a

⁸ Abena Kristu ba mu kubangilila basumbwile cilya cibindo ca bulesa. Ukulanda pali ico, uwasambilila umwina Britain Joseph Benson alandilepo kuti: “Ici cibindo ca kulya umulopa, icapeelwe kuli Noa ne kwata lyakwe lyonse, kabili icabwekeshiwepo ku bena Israele . . . tacatala acifuutwa, lelo, mu kupusanako, calikoshiwa pe samba lya Cipingo Cipya, Imilimo xv.; kabili muli iyo nshila ukupangwa ica kukakililwako cibelelela.” Nalyo line, bushe cintu Baibolo isosa pa lwa mulopa kuti cafumyapo ukubomfiwa kwa muno nshiku ukwa fya cipatala, pamo ngo kukuushishamo mulopa, uko mu kulengama kushabomfiwe mu kasuba ka kwa Noa nelyo mu nshita ya batumwa?

Umulopa mu Nelyo Pamo ngo Muti wa fya Cipatala

 9. Ni shani fintu umulopa wabomfiwe mu fya cipatala mu nshita sha pa kale, mu kucilana na cifulo nshi ica Bwina Kristu?

⁹ Ukubomfiwa kwa fya miti ya cipatala ukwa mulopa takuli kwa muno nshiku. Icitabo Flesh and Blood, ica kwa Reay Tannahill, cisontako kuti mupepi ne myaka 2,000, mu Egupti no kuli konse kumbi, “umulopa wamwenwe ngo kundapa kwa kusungusha ku fibashi.” Abena Roma basumine ukuti ukufunta kwali no kuposhiwa ukupitila mu kupokelela umulopa wa buntunse. Tertullian alembele pa lwa uku kubomfya kwa fya “cipatala” ukwa mulopa ukuti: “Languluka abo abakwata icilaka ca kufunuka, pa bulangisho mu cibansa, babuula umulopa upya uwa fipondo fibifi . . . no kuusenda ku kundapa ukufunta kwabo.” Ici cali mu kucilana kwamonekesha na cintu Abena Kristu bacitile: “Tatukwata nelyo fye mulopa wa nama pa fya kulya fyesu . . . Pa kulubulushiwa kwa Bena Kristu wabatambika amasoseji yaisulamo umulopa. Uli uwashininwa, kwena, ukuti te ca mwi funde kuli bene.” Languluka ica kufumamo ca iyo ncitilo: Ukucila ukupokelela umulopa, uwaiminineko ubumi, Abena Kristu ba mu kubangilila bali abaitemenwa ukuitwala mu mfwa.—Linganyeniko 2 Samwele 23:15-17.

10, 11. Mulandu nshi cingapaashiwa ukuti icipimo ca kwa Lesa pa mulopa cilafumyapo ukupokelela umulopa wa kukuushishamo?

¹⁰ Kwena, ku numa kulya umulopa tawalekuushiwamo, pantu ukweshaesha kwa kukuushishamo mulopa kwatendeke mupepi fye no mwanda wa myaka walenga 16. Nalyo line, mu mwanda wa myaka walenga 17, profesa wa fya mubili pa University ya Copenhagen akene ati: ‘Abo abafundauka mu kubomfya kwa mulopa wa buntunse ku kundapa kwa lwa nkati ukwa malwele bamoneka ukuubomfya bubi bubi no kubembuka apakalamba. Abalya abantu balisenukwa. Mulandu nshi tatwapatisha abo abakantaika umukolomino wabo no mulopa wa buntunse? Icapalako cili kupokelela umulopa uweni ukufuma ku mushipa waputuka, atemwa ukupitila mu kanwa nelyo mu fibombelo fya kukuushishamo mulopa. Bakatendeka ba iyi mibombele bekatwa mu munsokwe kwi funde lya bulesa.’

¹¹ Ee, nelyo fye mu myanda ya myaka iyapita, abantu bamwene ukuti ifunde lya kwa Lesa lyalifumishepo fyonse fibili ukupokelela umulopa mu mishipa no kupokelela umulopa ukupitila mu kanwa. Ukumwensekesha ici kuti pambi caafwa abantu ilelo ukumfwikisha icifulo cintu Inte sha kwa Yehova babuula, ico icumfwana no kwiminina kwa kwa Lesa. Ilintu bakatamika ubumi mu kusumbuka no kutasha ukusakamana kwa fya cipatala, Abena Kristu ba cine bacindika ubumi pamo nge ca bupe ukufuma kuli Kabumba, e co tabesha ukutungilila ubumi ukupitila mu kupokelela umulopa.—1 Samwele 25:29.

Wa Kupususho Bumi mu fya Cipatala?

12. Abantu batontonkanya kuti pambi mu kupelulula balanguluka cinshi pa lwa kukuushishamo kwa mulopa?

¹² Pa myaka incenshi shalitunga ukuti umulopa ulapususho bumi. Badokota kuti pambi bashimika ukuti umuntu umo uwakwete ukulufya kwabipisha ukwa mulopa akushiwemo umulopa kabili abele bwino. E co abantu kuti pambi bapapa abati, ‘Kwaba shani ukwa mano nelyo ukwabula amano mu fya cipatala ukwiminina kwa Bwina Kristu?’ Pa ntanshi ya kulanguluka inshila iili yonse iyakakala iya fya cipatala, umuntu utontonkanya akapima fyonse fibili ubunonshi bwingacitikako na masanso ya kwenekela. Ni shani pa lwa kukushishamo kwa mulopa? Icine cili ca kuti ukukushishamo kwa mulopa kwaisulamo amasanso ayengi. Kuti yaba fye na ya kulenge mfwa.

13, 14. (a) Ni nshila nshi shimo umo ukukuushishamo kwa mulopa kwashininkisha ukubamo busanso? (b) Ni shani fintu ica kukumanya ca kwa papa calangilile amasanso ya butuntulu bwa bumi aya mulopa?

¹³ Mu nshita ya nomba line, Badokota L. T. Goodnough na J. M. Shuck bamwene ukuti: “Ubwikashi bwa fya cipatala bwaliba ubwaibukila pa nshita ntali ukuti ilintu ukupayanya kwa mulopa kwaliba ukwabulamo busanso ukulingana na fintu twaishiba ifya kupanga kwene, ukukushishamo kwa mulopa lyonse kwalisenda ubusanso. Ukupikana kwacilishapo ukuba ukwa libili libili ukwa kukushishamo kwa mulopa kutwalilila ukuba ubulwele bwa ku libu (hepatitis) ubwa non-A, non-B (NANBH); ukupikana kumbi ukwenekelwa kusanshamo ubulwele bwa ku libu ubwa B, alloimmunization, ukwankulako kwa kukuushishamo mulopa, ukunyantilila kwa kucingililwa kwa mubili ku malwele, no kufinininwa kwa fikosha amafupa.” Ukupima ‘mu kusakamanisha’ bumo fye ubwa ayo masanso yakakala, lipoti yalundileko ukuti: “Cileenekelwa ukuti mupepi na bantu 40,000 [mu United States mweka] bakakwata NANBH cila mwaka kabili ukuti ukufika kuli 10% ya aba bakakwata cirrhosis na/nelyo hepatoma [kansa ya ku libu].”—The American Journal of Surgery, June 1990.

¹⁴ Nga fintu ubusanso bwa kwambula ubulwele ukufuma ku mulopa wakuushiwamo bubele ubwaishibikwa ukucilapo mu kusaalala, abantu balelanguluka cipya cipya imimwene yabo iya kukuushishamo mulopa. Ku ca kumwenako, pa numa lintu papa apikilwe mfuti mu 1981, alyundepwe pa cipatala no kulekelwako. Pa numa aali no kubwelelamo pa myeshi ibili, kabili imibele yakwe yali iyabipisha nga nshi ica kuti camoneke kwati pambi aali no kuleka ukubomba pamo nge cilema. Mulandu nshi? Akwete ukwambula kwa bulwele bwa cytomegalovirus ukufuma ku mulopa apeelwe. Bamo pambi kuti bapapa, ‘Nga ca kuti umulopa wapeelwa nelyo fye kuli papa ulimo ubusanso, ni shani pa lwa kukuushishamo mulopa ukupeelwa kuli ifwe fwe bantuuntu fye?’

15, 16. Mulandu nshi ukukuushishamo kwa mulopa takwaba ukwabulamo ubusanso nelyo fye nga ca kuti umulopa walicetwa ku kusanga amalwele?

¹⁵ ‘Lelo bushe te kuti bacete umulopa wa malwele?’ e fyo pambi umuntu umo engepusha. Cisuma, pamo nge ca kumwenako ukuceta kwa bulwele bwa ku libu ukwa B. Patient Care (February 28, 1990) yasonteleko ukuti: “Ubwingi bwa kucitikako kwa kufimba kwa libu ukwa pa numa ya kukuushishamo mulopa kwalibwelele pa nshi ukukonka ukuceta kwa bonse ukwa mulopa pa mulandu wa [kwene], lelo 5-10% ya malwele ya ku libu aya pa numa ya kukuushishamo mulopa yacili yalelengwa na hepatitis B.”

¹⁶ Ukuluba kwa kupima kwa musango uyo na kabili kwamonwa no busanso bumbi ubwa mu mulopa—AIDS. Icikuko ca AIDS, mu kuba na maka yakalamba, cashibwishe abantu ku busanso bwa mulopa bwaambukilwa no bulwele. Ca cine, kuliko nomba ukupima kwa kuceta umulopa ku kushininkisha akashishi kasenda ubulwele. Nangu cibe fyo, umulopa taucetwa mu ncende shonse, kabili cimoneka kwati abantu pambi kuti basenda akashishi ka bulwele bwa AIDS mu mulopa pa myaka ukwabula ukusangwa kwa kako ku kupima kwa ndakai. E co abalwele kuti bakwata AIDS—balikwata AIDS—ukufuma ku mulopa uwacetelwe no kupeelwa!

17. Ni shani fintu ukukuushishamo kwa mulopa pambi kwingacita ukucena uko pambi ukushingamoneka mu kwangufyanya?

¹⁷ Badokota Goodnough na Shuck na kabili balumbwile “ukunyantililwa kwa kucingililwa kwa mubili ku malwele.” Ee, ubushininkisho bwingi ubwa kuti nelyo fye umulopa walinganishiwa mu kulinga kuti waonaula imibombele ya kucingilila umubili ku malwele iya mulwele, ukwisula umwinshi kuli kansa ne mfwa. Muli ifyo, ukufwailisha kwa ku Canada ukwa “abalwele bakwata kansa ya ku munwe na pa mukoshi kwalangile ukuti abo abapokelele ukukuushishamo kwa mulopa mu kati ka kufumishiwa kwa cimumena bakumenye ukubwelela pa nshi kukalamba mu mibele ya kucingililwa kwa ku mubili ku malwele pa numa.” (The Medical Post, July 10, 1990) Badokota pa University ya Southern California bacitile lipoti ukuti: “Icipimo ca kubwela na kabili ica makansa yonse aya cikolomino cali 14% kuli abo abashapokelele umulopa kabili 65% kuli abo abapokelele. Kuli kansa ya mu kati ka kanwa, iya pa mukoshi, iya mu mona nelyo mu kutwi, icipimo ca kubwela cali 31% ukwabula ukukuushishamo mulopa kabili 71% mu kuba no kukuushishamo mulopa.” (Annals of Otology, Rhinology & Laryngology, March 1989) Ukucingililwa kwa mubili ku malwele kumoneka na kabili ukukomaila pa cishinka ca kuti abo abapeelwa umulopa mu kati ka kulepula baliba abacilapo kupalako ukukwata ukwambukilwa kwa malwele.—Moneni umukululo, ibula 10.

Kwalibako Ifya Kupyanikapo Ifili Fyonse pa Mulopa?

18. (a) Amasanso ayabimbwamo mu kukuushishamo kwa mulopa yaleyalwila bashiŋanga ba fya cipatala kuli cinshi? (b) Fyebo nshi pa lwa fya kupyanikapo pambi wingakanako na shiŋanga obe uwa fya cipatala?

¹⁸ Bamo pambi kuti bayumfwa ukuti, ‘Ukukuushishamo kwa mulopa kwa busanso, lelo bushe kwalibako ifya kupyanikapo ifili fyonse?’ Mu cishinka tulafwaya ukusakamana kwa fya cipatala ukwa kufumamo cimo ukwa mibele yasumbuka, e co bushe kwalibako inshila shasuminishiwa kabili isha kufumamo cimo isha kubombelamo impika shakakala isha fya cipatala ukwabula ukubomfya umulopa? Mu nsansa, ee. The New England Journal of Medicine (June 7, 1990) yacitile lipoti ukuti: “Bashiŋanga ba fya cipatala, pa kuba abaibukila mu kwingilishako pa lwa masanso ya [AIDS] no kwambukila kumbi ukwa malwele ukupishiwa ukupitila mu kukuushishamo mulopa, balelanguluka cipya cipya amasanso no bunonshi ifya kukuushishamo mulopa kabili baleyalukila ku fya kupyanikapo, ukusanshako ifyo ifya kusengauka ukukuushishamo mulopa konse.”b

19. Ni shani fintu wingaba uwacetekela ifyo kuti wakaana umulopa kabili nalyo line ukundapwa mu fya cipatala mu kuba no kutunguluka?

¹⁹ Inte sha kwa Yehova balikaana ukukuushishamo kwa mulopa pa nshita ntali, te pa mulandu maka maka uwa masanso ya butuntulu bwa bumi, lelo pa mulandu wa cumfwila kwi funde lya kwa Lesa pa mulopa. (Imilimo 15:28, 29) Nalyo line, badokota balamuka balisakamana mu kutunguluka abalwele Inte ukwabula ukubomfya umulopa, mu kuba na masanso ya kuko ayendela pamo. Pamo nga fintu umo fye pa kati ka fya kumwenako ifingi ifyacitwa lipoti mu fitabo fya fya cipatala, Archives of Surgery (November 1990) alanshenye ukukuushiwa kwa mutima mu balwele Inte abo bakampingu babo babasuminishe inshila ya musango uyo ukwabula ukubomfiwa kwa mulopa. Lipoti yatile: “Ukucila pa myaka 25 iya kubelesha ukucita ukulepula kwa mutima pa Nte sha kwa Yehova kwalifika mu kukuushiwa kwa mutima ukwatunguluka ukwabula ukubomfya imisango ya mulopa . . . Takuli ukufwila mu cipatala ukwa pa ntanshi nelyo pa numa ya kulepula ukwacitike, kabili ukufwailisha kwa mu kubangilila ukwakukonkapo kwalango kuti aba balwele tababa abacilapo kunakila ku fipimo fyacilapo kusumbuka ifya kukaanwa kwa cilundwa cakuushiwa.”

Umulopa Wacilishapo Mutengo

20, 21. Mulandu nshi Abena Kristu balingile ukucenjela pa kuti tabalundulwile imibele ya kuti “Umulopa muti wa fya cipatala uwabipa”?

²⁰ Kuliko, nangu cibe fyo, icipusho ca kusapiko mweo ico umo umo uwa ifwe alekabila ukuipusha umwine. ‘Nga ca kuti nimpingulapo ukukanapokelela ukukuushishamo kwa mulopa, mulandu nshi? Mu kufumaluka, mulandu nshi uwandi uukalamba, uwacindamisha?’

²¹ Natulumbula ukuti kwalibako ifya kupyanikapo fya kufumamo cimo pa mulopa ifishisansalika umo ku masanso ayengi ayasuntinkanishiwa ku kukuushishamo mulopa. Amasanso pamo nga hepatitis nelyo AIDS yalisesha nelyo fye abengi ku kukaana umulopa pa milandu ishili ya butotelo. Bamo baliba abalandikisha nga nshi pa lwa ici, kwati nalimo baleenda mu milongo pe samba lya mucincisho wa kuti, “Umulopa Muti wa fya Cipatala Uwabipa.” Kuti cacitika ukuti Umwina Kristu kuti pambi akulilwa mu kwenda kwa musango uyo ukwa mu milongo. Lelo kuli kwenda kwa mu milongo ukwa nshila ya cimpelesha. Ni shani fyo?

22. Mimwene nshi iya kulingulula iya bumi ne mfwa tufwile ukubuula? (Lukala Milandu 7:2)

²² Abena Kristu ba cine bamwensekesha ukuti nelyo fye mu kuba no kusakamana kwa fya cipatala ukwawamisha mu fipatala fyacishapo kuwama, pa nshita imo abantu balafwa. Mu kuba nelyo mu kukanaba no kukuushiwamo kwa mulopa, abantu balafwa. Ukusose co tacili kukwata imfundo ye shamo. Cili kuba aba kulingulula. Imfwa ca cine cine ca bumi ilelo. Abantu abasuula ifunde lya kwa Lesa pa mulopa ilingi line bakumanya ukucenwa kwa ilyo line fye nelyo ukwa pa numa ukufuma ku mulopa. Bamo balafwa fye no kufwa ku mulopa wakuushiwamo. Nalyo line, nga fintu uuli onse uwa ifwe afwile ukumwensekesha, abo abapusunsuka ukukuushishamo mulopa tabalanonka ubumi bwa muyayaya, e co umulopa taushininkisha ukuba naupususha ubumi bwabo mu kubelelela. Pa lubali lumbi, abengi abakaana umulopa, pa milandu ya butotelo ne/nelyo iya fya cipatala, kabili bapokelela ukundapa kwa kupyanikapo balacita bwino nga nshi mu fya cipatala. Kuti pambi muli ifyo batanununa ubumi bwabo pa myaka iingi—lelo te mu kubule mpela.

23. Ni shani fintu amafunde ya kwa Lesa pa mulopa yaampana ku kuba kwesu ababembu kabili ababa mu kukabila kwa cilubula?

²³ Ukuti abantunse abali aba mweo ilelo bali abashapwililika kabili balefwa panono panono citutungulula ku cishinka cikalamba ica cintu Baibolo isosa pa lwa mulopa. Lesa aebele umutundu wa muntu onse ukukanalya umulopa. Mulandu nshi? Pantu wimininako ubumi. (Ukutendeka 9:3-6) Mu mutande we Funde, aimike amafunde ukulanda pa cishinka ca kuti abantunse bonse babembu. Lesa aebele abena Israele ukuti pa kupeela amalambo ya nama, baali na maka ya kulanga ukuti imembu shabo shakabile ukufimbwapo. (Ubwina Lebi 4:4-7, 13-18, 22-30) Nangu cingati ico te cintu atwipusha ilelo, nacikwata ubupilibulo nomba. Lesa afwaile ukupayanya ilambo ilyali na maka ya kukonsolwela mu kukumanina imembu sha basumina bonse—icilubula. (Mateo 20:28) Uyu e mulandu wine tukabila ukukwata imimwene ya kwa Lesa iya mulopa.

24. (a) Mulandu nshi cingabela icilubo ukumona amasanso ya butuntulu bwa bumi nge cishinka cikalamba ukulosha ku mulopa? (b) Cinshi mu cituntulu cilingile ukukomaila pa mimwene yesu iya kubomfya umulopa?

²⁴ Kuti caba cilubo ukupampamina ukucilisha pa masanso ya butuntulu bwa bumi aya mulopa, pantu ico tacali e ca kutontapo ca kwa Lesa. Abena Israele kuti pambi banonkele ukumwenamo kumo ukwa butuntulu bwa bumi ukupitila mu kukanapokelela umulopa, pamo fye nga fintu pambi bamwenenemo ukupitila mu kukanalya umunofu wa kapoli nelyo uwa finama filye fya fiko. (Amalango 12:15, 16; 14:7, 8, 11, 12) Ibukisha, nangu ni fyo, ukuti lintu Lesa asuminishe Noa insambu sha kulya inama, tabindile ukulya umunofu wa finama fya musango uyo. Lelo apeele icipope ca kuti abantunse tabafwile ukulya umulopa. Lesa taletonta ukucilisha pa masanso ya butuntulu bwa bumi ayengacitikako. Ico tacali cishinka cakatama ku cipope cakwe pa mulopa. Bakapepa bakwe baali no kukaana ukukosha ubumi bwabo ku mulopa, te pa mulandu maka maka wa kuti ukucite fyo kwali ukushalinga ku butuntulu bwa bumi, lelo pa mulandu wa kuti takwali ukwa mushilo. Bakene umulopa, te pa mulandu wa kuti walikoweshiwe, lelo pa mulandu wa kuti wali uwaumo mutengo. Kupitila fye mu mulopa we lambo e mo bali no kukwatila ukulekelelwa.

25. Ni shani fintu umulopa wingapususha ubumi mu kubelelela?

²⁵ Cili cimo cine kuli ifwe. Pa Abena Efese 1:7, umutumwa Paulo alondolwele ukuti: “Muli uyo [Kristu] twabela no kulubuka mu mulopa wakwe, ukulekelelwa kwa mampuulu yesu, umwabelo bucindami bwa kusenamina kwakwe.” Nga ca kuti Lesa alekelela imembu sha muntu umo no kumona uyo pamo ngo walungama, umuntu ninshi nakwata icilolelo ca bumi bwabule mpela. E co umulopa wa cilubula uwa kwa Yesu waliba na maka ya kupususha ubumi—mu kubelelela, na kuba, umuyayaya.

[Amafutunoti]

Bushe Kuti Walondolola?

◻ Mulandu nshi uukalamba untu Inte sha kwa Yehova bakaanina ukukuushishamo kwa mulopa?

◻ Bushininkisho nshi bukosha ukuti icifulo ca mu Baibolo pa mulopa tacili ca kukanapelulula mu fya cipatala?

◻ Ni shani fintu icilubula cakakilwa pamo ne funde lya Baibolo pa mulopa?

◻ Ni nshila nshi yeka fye intu umulopa wingapusushishamo ubumi mu kubelelela?

[Akabokoshi pe bula 10]

UKUKUUSHISHAMO UMULOPA NO KWAMBUKILA KWA MALWELE

Pa numa ya kupitulukamo kwasaalala ukwa nampo nga ukukuushishamo kwa mulopa kuti pambi kwalenga umulwele uwacilapo kunakila ku kwambula kwa malwele, Dr. Neil Blumberg asondwelele ukuti: “Pa kufwailisha kwa mu fipatala 12 [ukwa uyu mulandu], 10 kwasangile ukuti ukukuushishamo mulopa kwayampene apakalamba kabili mu kuibela no busanso bwaingilishiwako ubwa kwambukila kwa bacteria (akashishi ka bulwele) . . . Mu kulundako, ukukuushishamo mulopa pa nshita imo iya katalamukila pa ntanshi ya kulepula kuti pambi kwayambukila ukucincintila kwa mulwele ukwambula kwa bulwele nga ca kuti ukusonga kwa kucingililwa kwa mubili ku malwele ukwa kukuushishamo mulopa kwalikokola ukulingana na fintu ukufwailisha kumo kutubulula . . . Nga ca kuti ifi fyebo fya kubomfya fingatanununwa no kushininkishiwa, cilemoneka ukuti ukwambula kwabipisha ukwa malwele ukwa pa numa ya kubombelwa kuti kwaba e kupikana kweka ukwaseekesha ukukalamba ukwaampana no kukuushishamo mulopa waampana mu lupwa.”—Transfusion Medicine Reviews, October 1990.

[Icikope pe bula 9]

Insandensande shakashika isha mulopa. “‘Microliter’ imo imo iya mulopa yabamo insandensande shakashika isha mulopa ukufuma pa mamilioni 4 ukufika ku mamilioni 6.”—“The World Book Encyclopedia”

[Abatusuminishe]

Kunkel-CNRI/PHOTOTAKE NYC