“Tufwale ne Fyanso fya Lubuuto”
“Ubushiku nabulunduluka, na kasuba kapalama; e ico tufuule imilimo ya mfifi, tufwale ne fyanso fya lubuuto.”—ABENA ROMA 13:12.
1, 2. Ni shani fintu abaYuda abengi aba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo bayankwileko ku “lubuuto lwa cine,” kabili ici te mulandu na mashuko nshi?
YESU KRISTU e “lubuuto lwa cine, ulubalikilo muntu onse.” (Yohane 1:9) Lintu aishile pamo nga Mesia mu 29 C.E., aishile ku luko ulwali nalusalwa na Lesa ukuba inte Shakwe kabili ulwali, mwi shina fye mu kucefyako, ulwaipeela kuli Yehova. (Esaya 43:10) Abengi aba mu bena Israele balelolela Mesia, kabili abengi aba bene baishibe amasesemo yamo ayali no kwishibisha wene. Ukulundapo, Yesu ashimikile mu mbali shonse isha Palestine, ukucita ifishibilo mu menso ya bacinkupiti. Amabumba yakonkolokele ku kumfwa wene kabili baali abaebekeshiwa na cintu bamwene no kumfwa.—Mateo 4:23-25; 7:28, 29; 9:32-36; Yohane 7:31.
2 Mu kupelako, nangu ni fyo, icinabwingi ca baYuda bakene Yesu. Ilandwe lya kwa Yohane lisoso kuti: “Aishile ku mwabo, na ba ku mwabo tabamusekelele.” (Yohane 1:11) Mulandu nshi ici cabelele ifi? Icasuko kuli ico cipusho cikatwaafwa ukusengauka ukubwekeshapo icilubo cabo. Cikatwaafwa ‘ukufuule imilimo ya mfifi . . . no kufwale fyanso fya lubuuto,’ muli ifyo ukusengauka ubupingushi bwa kukanasenaminwa ukupala bulya ubwaculileko Israele wa mu mwanda wa myaka wa kubalilapo.—Abena Roma 13:12; Luka 19:43, 44.
Ukukaanya Ukufuma ku Mabulashi ya Butotelo
3. Ni mu nshila nshi intungulushi sha butotelo isha ciYuda shashininkishe ukube “ntungulushi mpofu”?
3 Muli Israele intungulushi sha butotelo shali pa ntanshi mu kukaana ulubuuto. Te mulandu no kuba bakasambilisha “wa mu Malango,” babikile pa bantu imibombele ya kukonkelele funde iya fipope ifyo ilingi line fyapilike Amalango ya kwa Lesa. (Luka 11:45, 46) Muli ifyo, ‘basangwile icebo ca kwa Lesa ica fye ku fya cishilano ico bashilene.’ (Marko 7:13; Mateo 23:16, 23, 24) Baali “ntungulushi mpofu,” ukucilikilo lubuuto ukubalika.—Mateo 15:14.
4, 5. (a) Ni shani fintu abaFarise bayankwileko lintu impendwa imo iya baYuda batendeke ukutwishika nampo nga ca kuti Yesu aali e Mesia? (b) Mibele nshi iya mutima iyabipa abaFarise bafisamwine?
4 Pa kashita kamo lintu abena Israele balepapa nampo nga ca kuti Yesu nakalimo aali e Kristu, abaFarise basakamikwa batumine abasole ku kumwikata. Abasole babwelele minwe nkutwa, ukusoso kuti: “Takwatala akuba untu alandile ngo yu muntu.” Ababulo kwaluka, abaFarise baipwishe abasole abati: “Bushe na imwe namulufiwa? Bushe bamo pali bakateka nalimo pa baFarise balimutetekela? Lelo ibumba ili ilishaishiba Amalango lyalitiipwa!” Nikodemo, icilundwa ca Sanhedrin, ailishenye ukuti tacali ca mwi funde ukupingula umuntu pa ntanshi tamulamumfwa. Misuula misuula, abaFarise bapilibukile kuli wene no kuti: “Bushe na iwe uli wa ku Galili? Fwaya, no kumona ukuti mu Galili tamwima kasesema.”—Yohane 7:46-52.
5 Mulandu nshi intungulushi sha butotelo mu luko ulwaipeele kuli Lesa babombele mu nshila ya musango uyo? Pantu baali nabalundulula imibele yabipa iya mutima. (Mateo 12:34) Imimwene yabo iya misuula iya bantuuntu fye yafisamwine ukuininikisha kwabo. Ukutunga kwabo ukwa kuti ‘nangu umo pali bakateka nalimo pa baFarise amutetekela’ kwapangile ukutunga kwa cilumba ukwa kuti Mesia aali no kuba uwa cine cine nga ca kuti fye bamusuminishe. Ukulundako, baali ababulo bufumacumi, ukwesha ukusuusha Yesu pa mulandu wa kuti afumine ku Galili, lintu ukufwailisha kwayanguka nga kwasokolwele ukuti mu cishinka afyalilwe mu Betlehemu, icifulo ca kufyalilwako icasesemwe ica kwa Mesia.—Mika 5:2; Mateo 2:1.
6, 7. (a) Ni shani fintu intungulushi sha butotelo shayankwileko ku kubuushiwa kwa kwa Lasaro? (b) Cinshi Yesu asosele ku kusansalika ukutemwa kwa ntungulushi sha butotelo ukwa mfifi?
6 Ukukaanya kwaansha ukwa ishi ntungulushi sha butotelo ku lubuuto kwalangilwe mu kushinina lintu Yesu abuushishe Lasaro. Ku muntu utiina Lesa, umulimo wa musango uyo nga wali bushinino bwa kuti Yesu alikwete ukutungilila kwa kwa Yehova. Intungulushi sha butotelo, nangu cibe fyo, shali na maka ya kumonako fye ukutiinya kwingacitikako ku cifulo cabo icasenaminwa. Batile: “Tulecita shani? pantu uyu muntu acitile fishibilo ifingi. Nga twamuleka ifyo, bonse bakamutetekela, na bena Roma bakesa no kupoke cifulo cesu no luko lwesu.” (Yohane 11:44, 47, 48) E co bapandene amano ukwipaya bonse babili Yesu na Lasaro, nakalimo ukusubila muli iyi nshila ukushimya ulubuuto.—Yohane 11:53, 54; 12:9, 10.
7 E ico, shilya ntungulushi sha butotelo isha luko lwa kwa Lesa shatamfiwe ukufuma ku lubuuto ku kuininikisha, icilumba, no kukanafumaluka kwa mucetekanya, no buseko bwa pa lwabo ubwa kutitikisha. Ukulola ku mpela ya butumikishi bwakwe, Yesu asansalike ukukwata kwabo umulandu, ukusoso kuti: “Kalanda kuli imwe, mwe bakalemba na baFarise, ba bumbimunda! pantu mwisalilo bufumu bwa mu mulu ku cinso ca bantu; pantu tamwingilamo mwe bene, nangu kuleka abaleingila bengile.”—Mateo 23:13.
Akaso ne Cilumba
8. Fya kuponako nshi mu Nasarete fyasansalike imibele ya mutima iyabipa iya bantu bamo kulya?
8 Mu cinkumbawile, abantu ba ciYuda aba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo bapashenye intungulushi shabo isha butotelo mu kukaana ulubuuto pa mulandu wa mibele yabipa iya mutima. Ku ca kumwenako, pa kashita kamo Yesu alalikwe ku kulanda mwi sunagoge mu Nasarete. Abelengele no kulondolola iciputulwa ukufuma muli Esaya, kabili pa kubalilapo, icilonganino calikutike kuli wene. Lelo lintu aleteleko ukulinganya kwa mu lyashi lya kale ukwasansalike akaso kabo no kubulwa icitetekelo, balikalifiwe kabili baeseshe ukumwipaya. (Luka 4:16-30) Icilumba, pa kati ka misango imbi iyabipa, cacilikile bene ku kwankula mu kulinga ku lubuuto.
9. Ni shani fintu ukukuntwa kwalubana ukwe bumba likalamba ilya bena Galili kwasansalikwe?
9 Pa kashita kambi, Yesu mu cipesha amano aliishishe ibumba likalamba pa mbali ya Bemba wa Galili. Inte sha ici cipesha mano shatile: “Cine cine uyu e kasesema batile aleisa pano isonde.” (Yohane 6:10-14) Lintu Yesu aile ku cifulo cimbi mu bwato, ibumba lyalimukonkele. Yesu aishibe, nangu cibe fyo, ukuti inkuntu ya bengi tayali kutemwa kwa lubuuto. Abebele ukuti: “Mulefwaya ine, te pantu mwamwene ifishibilo, lelo pantu mwaliilepo imikate no kwikuta.” (Yohane 6:26) Mu kwangufyanya ashininkishiwe ukulungika lintu impendwa iyalemukonka babwelele ku numa ku calo. (Yohane 6:66) Imibele ya kaso, iya “cinshi nkasangamo?” yacilikile ulubuuto.
10. Ni shani fintu icinabwingi ca Bena fyalo cayankwileko ku lubuuto?
10 Pa numa ya mfwa ya kwa Yesu no kubuuka, abaYuda basumine balitwalilile ukutwalo lubuuto kuli bambi aba ciYuda, lelo banono bayankwileko. E ico, umutumwa Paulo na bambi, abalebomba pamo nge “cengelo ku Bena fyalo,” baanenye imbila nsuma ku fyalo fimbi. (Imilimo 13:44-47) Abengi abashali baYuda balyankwileko, lelo ukwankulako kwa cinkumbawile kwaishileba pamo nga fintu Paulo alondolwele: “Tubilisha Kristu [uwapopelwe, NW], . . . [ubukombe ubo] ku bena [fyalo] buwelewele.” (1 Abena Korinti 1:22, 23) Abengi abashali baYuda bakeene ulubuuto pantu balipofwilwe ku kutiine mipashi kwa cisenshi nelyo ku mano ya buntunse aya ku calo.—Imilimo 14:8-13; 17:32; 19:23-28.
‘Abaitwa Ukufuma Mu Mfifi’
11, 12. Ni bani bayankwileko ku lubuuto mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, kabili ni bani bankulako ilelo?
11 Mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, te mulandu no kubulwa ukwankulako kwa cinkumbawile, abengi aba mitima yalungama ‘baitilwe ukufuma mu mfifi ukwingila mu lubuuto lwa kwa Lesa ulwapesha amano.’ (1 Petro 2:9) Ulwa aba umutumwa Yohane alembo kuti: “Abo bene abamusekelele [Kristu], abatetekele ishina lyakwe, abapeele amaka aya kuba abana ba kwa Lesa.” (Yohane 1:12) Ukutampa pa Pentekoste 33 C.E., aba bakatemwa ba lubuuto balibatishiwe no mupashi wa mushilo kabili babele abana baume ba kwa Lesa mu kuba ne subilo lya kuteka pamo na Yesu mu Bufumu bwakwe ubwa mu mulu.
12 Mu kasuba kesu aba kupelako aba muli abo abana basubwa aba kwa Lesa balilonganikwa, kabili balefikilisha ubusesemo bwa kwa Daniele, “[balabalika] ngo kubalika kwe ulu . . . ; [ukulenga] abengi ukulungama.” (Daniele 12:3) Balileka ulubuuto lwabo ukubalika ukufika ku cipimo ca kuti ukucila pa “mpaanga shimbi” amamilioni yane balicebushiwa ku cine kabili baipakisha ukwiminina kwalungama ku cinso ca kwa Lesa. (Yohane 10:16) Aba, mu kukonkapo, babelebesha ulubuuto ukushinguluka icalo, ica kuti pali nomba ulu lubuuto lulebalika ukucila na kale lyonse. Mu kasuba kesu, pamo nga fintu cali mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, “imfifi tayalunashishe [ulubuuto].”—Yohane 1:5.
‘Muli Lesa Tamwaba Mfifi’
13. Kusoka nshi umutumwa Yohane atupeele?
13 Tatulingile, nangu cibe fyo, ukwesho kulaba ukusoka kwa mutumwa Yohane ukuti: “Lesa lubuuto, na muli wene tamwaba mfifi nakalya. Nga tutila, Tuli ne senge nankwe, kabili twenda mu mfifi, ninshi tulabepa, tatucita cine iyo.” (1 Yohane 1:5, 6) Mu kulengama, kuti cacitika ku Bena Kristu ukuwila mu citeyo cimo cine nge fyacitile abaYuda kabili, ilintu bali inte sha mwi shina fye kuli Lesa, ukubomba imilimo ya mfifi.
14, 15. Milimo nshi iya mfifi yailangishe iine yeka mu cilonganino ca Bwina Kristu ica mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, kabili cinshi tusambilila ukufuma kuli ici?
14 Mu cine cine, ici calicitike mu mwanda wa myaka wa kubalilapo. Tubelenga ulwa malekano yakakala mu Korinti. (1 Abena Korinti 1:10-17) Umutumwa Yohane aali no kusoka Abena Kristu basubwa ukukanapatana, kabili Yakobo aali no kufunda bamo ukukanasenamina abakankaala ukucila abapiina. (Yakobo 2:2-4; 1 Yohane 2:9, 10; 3 Yohane 11, 12) Mu kulundako, lintu Yesu apempwile ifilonganino cinelubali ifya mu Asia Minor, pamo nga fintu cashimikwa mwi buku lya Ukusokolola, acitile lipoti ukwingilila kwa milimo ya mfifi, ukusanshako ubusangu, ukupepo tulubi, bucisenene, no kutemwe fimoneka. (Ukusokolola 2:4, 14, 15, 20-23; 3:1, 15-17) Muli shilya nshiku sha kubangilila isha cilonganino ca Bwina Kristu, abafulilako baali nabasha ulubuuto, bamo ukutamfiwa na bambi ukulasensenukila ku “mfifi ya ku nse.”—Mateo 25:30; Abena Filipi 3:18; AbaHebere 2:1; 2 Yohane 8-11.
15 Yonse aya malipoti ukufuma mu mwanda wa myaka wa kubalilapo yalanga inshila shapusanapusana shintu imfifi ya calo ca kwa Satana ingasokelela mu kutontonkanya kwa Bena Kristu umo umo nelyo fye ifilonganino fyonse. Tulingile ukupempwilako ukuti icintu ca musango uyo tacicitike kuli ifwe. Ni shani twingacite co?
Ubuntu Bupya
16. Kufunda nshi ukutuntulu Paulo apeele ku bena Efese?
16 Paulo acincishe abena Efese ukukanatwalilila mu “mfifi, pa kuba abanunuka ku mweo wa kwa Lesa.” Pa kukanashelemukila ku numa muli ilya mfifi, baali no kukusha imibele ya mutima iya lubuuto. Paulo atile: “Fuuleni ubuntu bwa kale, ubwa mibele ya ntanshi, ubuleonaika ku lunkumbwa lwa longolo; awe mulengwe abapya [mu maka yatuninkisha umuntontonkanya wenu, NW], no kufwalo buntu bupya, ubwalengelwe mu cipasho ca kwa Lesa mu kulungama no kushila kwa Cine.”—Abena Efese 4:18, 22-24.
17. Ni shani fintu ifwe ilelo twingasengauka ukushelemukila ku numa mu mfifi?
17 Paulo pano afunda, nga fintu cili, ukulepula kukalamba—ukuputulako icali kale ulubali lwesu, ubuntu bwesu ubwa kale, no kusuminisha ukulunduluka kwa mupashi onse uupya ‘ukutuninkisha imintontonkanya yesu.’ Kabili alelanda te ku bapya abalesekelela lelo ku Bena Kristu babatishiwa. Ukwalula ubuntu bwesu takupwila pa lubatisho. Mibombele yatwalilila. Nga ca kuti twaleka ukukusha ubuntu bupya, ubwa kale mu kupalako bukebuka cipya cipya, mu kuba ne cilumba ca buko, ukuininikisha, na kaso. (Ukutendeka 8:21; Abena Roma 7:21-25) Ici kuti catungulula ku kubwelela ku milimo ya mfifi.
“Mu Lubuuto Lwenu e mo Tumweno Lubuuto”
18, 19. Ni shani fintu Yesu na Paulo balondolwele inshila ya kwishibilamo “abana ba lubuuto”?
18 Ibukisha ukuti ukunonka kwesu ubumi bwa ciyayaya kwashintilila pa kupokelela kwesu ubupingushi bwa kusenaminwa ukufuma kuli Lesa, ubupingushi ubwashimpwa pa fintu twatemwa ulubuuto. Pa numa ya kulosha kuli ici cishinka calekeleshako, Yesu atile: “Onse uucite fya bubifi apato lubuuto, kabili tesa ku lubuuto, ukuti iseebana imilimo yakwe. Lelo uucite cine esa ku lubuuto mu kuti imilimo yakwe imoneke, pa kuti muli Lesa e mo ibombeelwe.”—Yohane 3:19-21.
19 Paulo alyafwilishe ili tontonkanyo lintu alembele ku bena Efese ukuti: “Endeni nga bana ba lubuuto (pantu ifisabo fya lubuuto busuma bonse no bulungami ne cine).” (Abena Efese 5:8, 9) E co imilimo yesu ilalanga nampo nga tuli bana ba lubuuto nelyo aba mfifi. Lelo imilimo yalungama kuti yatuntuka fye ukufuma ku mutima usuma. E mulandu wine tuli no kusakamanina umutima wesu, ukuba abapempwila ulwa kukabila kwa kutwalilila ukulenga cipya cipya ubuntu bwesu, ukusakamana pa lwa mupashi utuninkisha umuntontonkanya wesu.—Amapinda 4:23.
20, 21. (a) Kusonsomba nshi ukwaibela kulolenkana na bana abafyalilwa mu ndupwa sha Bwina Kristu? (b) Kusonsomba nshi kulolenkana na bana bonse aba bafyashi ba Bwina Kristu?
20 Mu milandu imo, ici cashininkisha ukuba kusonsomba kwaibela ku bana abafyalwa ku Nte shaipeela isha kwa Yehova. Mulandu nshi? Cisuma, pa lubali lumo, abana ba musango uyo balaipakisha ipaalo lya kusungusha. Ukwishiba icine ukufuma ku bwaice bwa mu kubangilila nga nshi kupilibula, kwena, ukuti umuntu takabila ukubelesha pa lwakwe ukuba mu mfifi ya calo ca kwa Satana. (2 Timote 3:14, 15) Pa lubali lumbi, abana bamo muli iyi mibele basende cine mu kabepekesho kabili tabatala basambilila mu cine cine ukutemwa ulubuuto. Iyi yali e mibele ya baYuda abengi aba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo. Bakulile mu luko lwaipeele kuli Yehova, kabili ku cipimo cimo balikwete ukwishiba kwa cine. Lelo tacali mu mitima yabo.—Mateo 15:8, 9.
21 Abafyashi ba Bwina Kristu baliba abashingamwa ku cinso ca kwa Lesa ukukusha abana babo mu lubuuto. (Amalango 6:4-9; Abena Efese 6:4) Mu kupelako, nangu ni fyo, umwana umwine wine afwile ukwisa ku kutemwisha ulubuuto ukucila imfifi. Afwile ukulenga ulubuuto lwa cine ukuba ulubali lwakwe. Ilyo alekula, imbali shimo isha calo ca kwa Satana kuti pambi shamoneka isha kucebusha. Imisango ya bumi iya mayendele nelyo iya kukanasakamana iya banankwe kuti pambi yamoneka iya kucincimusha. Imintelengu iisambilishiwa mu muputule we kalasi kuti pambi yaba iya kubeleleka. Lelo talingile ukwesha ukulaba ukuti ku nse ya lubuuto, ‘imfifi ifimba pano isonde.’ (Esaya 60:2) Mu kupita kwa nshita, ici calo cakupwa ne mfifi tacikwata icili conse icisuma ica kutambika.—1 Yohane 2:15-17.
22. Ni shani fintu Yehova nomba apaala abo abesa ku lubuuto, kabili ni shani fintu akapaala bene ku nshita ya ku ntanshi?
22 Imfumu Davidi yalembele ukuti: “Kuli imwe [Yehova] kwaba akamfukumfuku ka mweo, na mu lubuuto lwenu e mo tumweno lubuuto. Twalilileni uluse lwenu ku bamwishiba.” (Ilumbo 36:9, 10) Abo abatemwo lubuuto besa ku kwishiba Yehova, kabili ici kuti capilibula ubumi kuli bene. (Yohane 17:3) Mu cikuuku cakwe ica kutemwa, Yehova alabafwilisha nomba, kabili lintu ubucushi bukalamba bwabalamuka, akabapisha ukwingila mu calo cipya. Ici kuti caba ca kukumanya cesu nga ca kuti pali nomba twataluka imfifi ya calo ca kwa Satana. Mu calo cipya, umutundu wa muntu ukabweshiwa ku bumi bwapwililika muli Paradise. (Ukusokolola 21:3-5) Abo abapokelela ubupingushi bwa kusenaminwa lyene bakakwata icilolelo ca kukangabuka mu lubuuto lwa kwa Yehova ku nshita yonse iili no kwisa. Mwandi cilolelo ca bukata! Kabili mwandi ca kucincisha nomba “[ukufuula] imilimo ya mfifi, tufwale ne fyanso fya lubuuto”!—Abena Roma 13:12.
Bushe Uleibukisha?
◻ Mulandu nshi abaYuda abengi aba mu kasuba ka kwa Yesu bakaanine ulubuuto?
◻ Kufika ku cipimo nshi ulubuuto lwabalika mu nshita sha muno nshiku?
◻ Kusoka nshi ukukuma ku kaso ne cilumba ifya kumwenako fya mu mwanda wa myaka wa kubalilapo fipayanya?
◻ Cinshi cili icakatama nga ca kuti tuli no kutwalilila mu lubuuto?
◻ Mapaalo nshi yalolela bakatemwa ba lubuuto?
[Icikope pe bula 14]
Icinabwingi ca baYuda ba mu kasuba ka kwa Yesu tabayankwileko ku lubuuto
[Ifikope pe bula 17]
Ukucila pa makumi ya myaka inshila shalekanalekana shalibomfiwa ku kuleko lubuuto lubalike mu kupanga abasambi
[Icikope pe bula 18]
“Fuuleni ubuntu bwa kale . . . no kufwalo buntu bupya”