Ubutuntulu bwa Bumi ne Nsansa—Ni Shani Fintu Wingafisanga?

UMUNTU alishiba apalepa ukusuntinkana pa kati ka butuntulu bwa bumi ne nsansa. Hippocrates, uwalangulwikwe pamo nga “wishi wa muti wa cipatala,” alondolwele ukuti: “Umuntu wa mano alingile ukulanguluka ukuti ubutuntulu bwa bumi bwaba lipaalo lyakulisha ilya buntunse.” Uwaishiba amano ya buntunse umwina Germany Arthur Schopenhauer amwene ukuti: “Ubulwani bubili ubwa nsansa sha buntunse kukalipwa ne citendwe.”

Mu citabo Anatomy of an Illness as Perceived by the Patient, Norman Cousins ashimike icakukumanya cakwe mu kubomfya uluseko mu kucimfya ubulwele bwakwe ubwa maka ubwa kutiinya ubumi. Alangulwike ukupola kwakwe mu kucefyako ku nseko sha kufuma ku mutima isho aipakishe ilintu aletamba amafilimu ya mipuulwe. Badokota bacindikwa balitendeka ukubebeta ukumwenamo kwingacitikako ukwa miti yatumbinkanishiwa imo, iitwa ama endorphin, iyo ifuma mu mubili lintu twaseka. Muli ifyo kuti twamona bwino amano ye pinda lyapuutwamo aya kuti: “Umutima wa nsansa muti usuma.”—Amapinda 17:22.

Nalyo line, mu kupusanako, bakasapika balisanga ukuti ubutuntulu busuma ubwa bumi tabwebekesha insansa nge fyo, pantu abantu abengi aba butuntulu bwa bumi tababa aba nsansa. Ukusapika kwashimpwa pa kwankulako kwa mutande wa fipusho no kwipusha kwa bantu abacila pali 100,000 kwatungulwile Jonathan Freedman ku nsondwelelo yabula ukwenekela ukuti ukucila pa bantu 50 peresenti abashali aba nsansa no bumi bwabo mu kutendekelako bali aba butuntulu bwa bumi.

Ubutuntulu bwa Bumi ne Nsansa—Mu Kwipifya

Ni kwi, lyene, tuli no kulolesha ku kukumbinkanishiwa kwafyumfyuntuka ukwa butuntulu bwa bumi ne nsansa? Ukushilimuka kwa kusekesha kwalipeelwe imyanda ya myaka iyapitapo na Confucius ukuti: “Kamfulumende musuma ilatunguluka lintu abo abali mupepi balengwa ukuba aba nsansa, na abo abali ukutali bacebushiwa.” Mupepi ne nshita yesu, shicalo Thomas Jefferson abilishe ukuti ubuyo bweka fye ubwa kamfulumende bwaba “kucingilila icipimo cakulisha ica nsansa shingacitikako ku cinabwingi ca mu cinkumbawile ica abo ababishanya na yene.”

Na kuba, ukubebeta kwasakamanisha kusokolola ukuti icasuko ca kupelako ku kufwailisha kwa mutundu wa muntu ukwa butuntulu bwa bumi ne nsansa mu cine cine kusanikila pa cintu cimo—kamfulumende.

Ukupulinkana mu nkulo, abantunse balilolesha kulya—kuli kamfulumende—ku nsansa shabo. Ku ca kumwenako, Ukubilisha kwa Kulubuka Ukwa United States kwakwatamo aya mashiwi yalumbuka aya kuti: “Tumona ici cine ukuba icayeba, ica kuti abantu bonse babumbwa abalingana, ukuti balipeelwa na Kabumba wabo Insambu shimo ishishingapokololwa, ukuti pa kati ka ishi paba Ubumi, Ukulubuka no kusupila Insansa.” Mona ukuti kamfulumende ibikilwe mu cikope palya yalaile abekashi ba iko insambu fye sheka isha kusupila insansa. Ukulingana na fintu ubutuntulu bwa bumi bukuminweko, amakamfulumende ayengi mu kubamo kutasha yalitwala pa ntanshi amaprogramu ku kuwamyako ubutuntulu bwa bumi bwa bekashi babo. Nalyo line, ubutuntulu busuma ubwa bumi ubwa cinkumbawile ku cinabwingi bwashininkisha ubwa kufyumfyuntuka.

Nalyo line ni shani pa lwa kamfulumende iyo ilaya ukupayanya fye ne fyacilapo? Ni shani nga ca kuti yalaya te kusupila fye kwa nsansa lelo insansa ishine? Kabili ni shani nga ca kuti yalaya, te inshuwalansi ya butuntulu bwa bumi, lelo ubutuntulu busuma ubwa bumi ubwine? Bushe te kuti usekelele ukuti pano epaba ulufungulo lwa kupelako ku kufwailisha kwa mutundu wa muntu ubutuntulu bwa bumi ne nsansa?

Abengi ilelo kuti batontonkanya ifyo ici ciloto cishashininkishiwa, nalyo line kamfulumende ya musango uyo yalisobelwa no kulondololwa mu kulonsha kumo. Kuti twasanga ifyebo fyacindama muli Baibolo wa Mushilo, kabili iyo kamfulumende yaba Bufumu bwa kwa Lesa ubwa buMesia.

Ubufumu, Nelyo Kamfulumende, iya kwa Lesa

Baibolo ilanda ilingi line pa lwa “bufumu bwa kwa Lesa.” Cinshi cintu bwaba? Webster’s New World Dictionary of the American Language ilondolola “ubufumu” nga “kamfulumende nelyo icalo icitungululwa ku mfumu nelyo namfumu.” Ukucibika mu kwanguka, Ubufumu bwa kwa Lesa bwaba ni kamfulumende, kamfulumende ya cifumu iitungululwa ku Mwana wa kwa Lesa uwasubwa kabili Imfumu, Yesu Kristu. Ni shani fintu iyi kamfulumende yaba iyacindama mu mifwaile ya kwa Lesa? Lekeni amashiwi ya kwa Yesu yasuke: “Lelo mubale mufwaye ubufumu . . . Imbila nsuma iyi ya bufumu ikabilwa ku fyalo fyonse . . . Ndi no kubile mbila nsuma ya bufumu bwa kwa Lesa na mu mishi imbi, pa kuti e co natuminwa. . . . Ubufumu bwa kwa Lesa bulabilwa, no muntu onse uutemenwe aipatikishamo.”—Mateo 6:33; 24:14; Luka 4:43; 16:16.

Ishiwi “ubufumu” lyalibomfiwa ukucila pa miku umwanda umo mu bulondoloshi bwalembwa ubwe Landwe lya bumi bwa kwa Yesu, inshita shimo mu kulungatika ukulosha ku butuntulu bwa bumi ne nsansa. Mona Mateo 9:35: “Yesu aendawike mu mishi yonse iikalamba ne inono, alesambilisha mu masunagoge yabo, alebila ne mbila nsuma ya bufumu no kuposho bulwele bonse no kunakuka konse.” Nangu cingati Yesu asuntinkenye ukuleta ubutuntulu busuma ubwa bumi no kusambilisha kwakwe pa lwa Bufumu, tulingile ukumona ukuti ukuposha kwakwe amalwele kwali kwa cibili ku kushimikila kwakwe no kusambilisha. Aishibikwe nga “Kasambilisha,” te “Wa Kundapa.” (Mateo 26:18; Marko 14:14; Yohane 1:38) Tapeele fye ukusakamana ukucilisha ku kundapa abantu nelyo ukusakamana abalwele. Ukwangwako kwakwe kukalamba kwali lyonse Bufumu. Pa kusakamana amalwele ya bantu, alangile icililishi cakwe icikalamba no kulangisha ukuti alikwete ukutungililwa kwa bulesa.

Ukundapa kuli Yesu na kabili kwabombele nga ukumwena libela ukwa kubweshiwa kwa butuntulu bwa bumi ubwa buntunse uko akapwishishisha lintu Ubufumu bwa kwa Lesa bwalama isonde mu kukumanina. Ici calikoshiwa ne cimonwa ico calondololwa pa Ukusokolola 22:1, 2 ukuti: “Anangile umulonga wa menshi ya Mweo, ayabengeshima nga krustali, yalefuma mu cipuna ca bufumu ca kwa Lesa ne ca Mwana wa mpaanga, yalepita mu kati ka musebo wa Musumba; ubushilya buno bwa mulonga no bushilya bulya kwali umuti wa Mweo, uutwale fisabo fya misango ikumi na ibili, umweshi uyu umusango wa uko no mweshi uyu umusango wa uko; na mabuula ya muti yabela ku kuposhe nko.”

Lelo ni kwi kuntu cikacitika kuli ifwe ukuipakisha ici? Kuti pambi camoneka icawamisha ica kuti te kuti cenekelwe ukundapa kwa musango uyo ukwa kusungusha ukucitika pe sonde. Ibukisha, nangu cibe fyo, amashiwi ya kwa Yesu yantu iwe we mwine pambi walanda mwi pepo: “Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe pano nse nga mu mulu.”—Mateo 6:10.

Ni mu Bufumu bwa kwa Lesa ubwa buMesia, lyene, e mwaba isubilo lya cine, ilingashintililwapo, ilya butuntulu bwa bumi ne nsansa ku nshita ya ku ntanshi. Icipusho cileshala, nangula ni fyo.

Bushe Kuti Twaipakisha Ubutuntulu bwa Bumi ne Nsansa Nomba?

Nelyo fye ni nomba, ukukonka kwesu ifishinte fya Baibolo kuti pambi kwatulenga ukuipakisha icipimo cikalamba ica butuntulu bwa bumi, capamo ne nsansa shaingilishiwako. Nga fintu ilingi line casontwako mu mabula ya uyu magazini, abo ababomfya Baibolo mu bumi bwabo ubwa cila kasuba ilingi balacingililwa ukufuma ku mpika sha butuntulu ishifuma muli bucisenene bwa bwamba, ukupeepa fwaka, ukunwa kwacishamo, no kubomfya bubi bubi ukwa miti ikola. Na kabili balakumanya ukumwenamo kwa bumi bwa mutalalila no kwampana kwawaminako na bantu babo na bambi.

Natumona kale kale, nangula ni fyo, ukuti ukukwata ubutuntulu busuma ubwa bumi takufumamo fye mu kukabilwa insansa shibelelela. Cinshi cintu cingafwaya pa kuti iwe uipakishe icipimo cakulilako ica nsansa?

Mu kusapika kulumbwilwe mu kubangilila, Jonathan Freedman abebetele ico cipusho mu kushika. Aloleshe pa fya kusangwilako pamo nga “Ukutemwa no Kwampana kwa Bwamba,” “Umusepela ne Nkulo,” “Amalipilo na Masomo,” nangu fye “Itauni ne Mpanga ya mu Mushi.” Kuti pambi ca kusekesha ukwishiba ukuti asangile ukuti ifi fya kusangwilako fyakwete ica kufumamo cinono pa nsansa sha umo isha kutendekelako. Ku ca kumwenako, ukuloshako ku fya kumwenako fya bantu abakwete ifintu fya ku mubili ifingi lelo nalyo line baali ababula insansa, asondwelele ukuti: “Natumona ukuti, ica kupapusha mu nshila imo ca kuti, nangu fye malipilo nelyo amasomo tafimoneka ukubomba ulubali lukalamba mu nsansa.”

Ukusondwelela kwakwe kwabwekeshepo kalemba wa mano uwa Baibolo, umutumwa Paulo, uwasosele ukuti: “Ninsambilila, mu mibele iili yonse intu ndimo, ukuba uwaikushiwa.” (Abena Filipi 4:11, King James Version) Ibukisha, na kabili, amashiwi ya kwa Yesu: “Cenjeleni, muibake ku lunkumbwa lonse; ico umweo wa muntu tawaba mu kufula kwa fintu ifyo akwata.”—Luka 12:15.

Mu cine cine, Profesa Freedman asangile ici: “Inshita ne nshita, ilyo twalolesha pa bulondoloshi bwacitwa ku bantu bashaba ne nsansa abo bamoneka ukukwata conse, tusanga bene ukulandapo ukuti ubumi bwabo bulabulisha ubupilibulo no butungulushi.” Alundilepo ukuti: “Ndashimunuka ukulumbanya cene, lelo cimoneka ukuti ifyakatamikwa fya ku mupashi filasonga ukuyumfwa kwa umo pa lwa cintu ca cine cine, ilintu ukubulisha kwa fyene ku cipimo cimo kulacena nelyo ukupumbula ukufuma ku cili conse cimbi.”

Mu kasuba kesu tulamona ubushinino bwa cine ubwa iyi mimwene. Lolesha ukushinguluka. Bushe taulemona mupepi na bantu bonse—bamo mu kuba ne finono, bamo mu kuba ne fingi—ukukonkelela insansa lelo ukukanaipakisha shene? Ca cine, bamo balinenuka kabili bekala mu kupelelwa kwa mutalalila, nalyo line abengi bekala ubumi bwabo kwati ni pa ca kupuulilako, ukukonkelela, lelo ukukanasanga, cintu balesupila. Bamo balopa pa kunonka insansa, nelyo fye ilintu umwina mupalamano wabo aleleka umwina mwakwe pa mulandu umo wine. Bamo balafunshika abene beka mu kuba no mulimo, ilintu nalyo line bambi balasha incito ku kutuusha kwalepa kabili nakalimo ukwa mutengo. Bonse basupila ubuyo bumo bwine ubufyumfyuntuka, ukuba aba butuntulu bwa bumi na ba nsansa. Bushe balashisanga? Bushe walishisanga?

Ubutuntulu Bobe Ubwa Bumi, Insansa Shobe

Icishinka cili ca kuti, kuti wakwata icipimo cikalamba ica butuntulu bwa bumi ne nsansa nomba. Shani ifyo?

Mu cituntulu caliba ica mano ukwesha ukusakamana ubutuntulu bobe ubwa bumi mu nshila yashikatala, pamo nga ukubomfya ukufunda kubomba ukwa Baibolo. Na kabili cikakwafwa ukuba uwashininkisha. Ico cibimbamo ukwishiba ukuti ukulwala pambi kuti kwaisa ku mibili yesu iishapwililika, nalyo line tatwakanshiwe lintu ico cacitika. Ici kuti pambi cafwaya ukubombesha kwalundwako ku kusungilila imimwene ya kwenekela ifisuma ilyo tulesanikila pa bulayo bwa butuntulu bwapwililika mu calo cipya icili no kwisa.

Pa kumona nga ca kuti walikwata icipimo calinga ica nsansa nomba, ipushe ifi fipusho: 1. Bushe mu kukatama ndalama ubumi bwandi bwine? 2. Bushe mu kutendekelako naliba uwa mutende kuli ne mwine na kuli abo abanshinguluka? 3. Bushe mu cinkumbawile ndatemunwa ne fya kupwishishisha fya bumi bwandi nga fintu fipimwa mu lubuuto lwa Baibolo? 4. Bushe ulupwa lwandi na ine tulaipakisha ukuba na maka ya kubombela Lesa?

Ku cipimo cikalamba, ukusalapo kuli kwesu. Abengi aba ifwe kuti mu kutendekelako twalikwata ubutuntulu ubwa bumi, kabili natukwata ukusobolapo kwa kuba aba nsansa na ifwe bene. Lelo tufwile ukukwata amabuyo ya ku mupashi kabili lyene ukubombela pa kuyanonka. Ibukisha amashiwi ya kwa Yesu: “Ukuli icipao cobe, e kuli no mutima obe.” (Mateo 6:21) Kabili twalikwata umulandu washimpwa pali Baibolo uwa kulolesha ku ntanshi ku butuntulu bwa bumi ubwakulilako ne nsansa pe samba lya kuteka kwapwililika ukwa Bufumu bwa buMesia. Lyene ubutuntulu bwa bumi ubwakumanina ne nsansa kuti fyaba fyesu.

[Icikope pe bula 7]

Abantu ba nsansa baliba abasekelela ukwakana na bambi isubilo lyabo ilya butuntulu bwa bumi bwapwililika