Ifipusho Ukufuma ku Babelenga
Cinshi cintu Umwina Kristu alingile ukucita lintu aitwa ku kubomba umulimo wa bupingushi?
Mu fyalo fimo, iciputulwa ca fya bupingushi cibomfya abapingushi abasalwa ukufuma mu bekashi. Ukwaba iyi mitantikile, Umwina Kristu afwile ukupingulapo ifya kwankulako lintu bamwita ukubombako umulimo wa bupingushi. Abena Kristu abengi muli kampingu musuma balisondwelela ukuti ifishinte fya Baibolo tafibinda ukuyako, nga fintu Shadraki, Meshaki, na Abednego baumfwilile ubwite ukufuma ku buteko bwa Babele ubwa kuya ku nika ya Dura kabili nga fintu Yosefe na Maria baile ku Betlehemu ilyo ubuteko bwa bena Roma bwabetile. (Daniele 3:1-12; Luka 2:1-4) Nangu ni fyo, kwalibako ifintu fimo ifyo Abena Kristu bafumaluka bengalangulukapo.
Te konse fye babomfya abapingushi. Mu fyalo fimo, imilandu iinono ne ikalamba ine ipingulwa no mupingushi wabelesha nelyo ibumba lya bapingushi. Ku fifulo fimbi, kwaba icaishibikwa ukuti ifunde lya pa kanwa, e co abapingushi ba kusonta fye na bo balabomfiwa. Nalyo line, abantu abengi tabaishiba bwino bwino ifyo abapingushi basalwa na cintu bacita. E co ukulandapo mu tutwe mu tutwe kuti kwaba ukwa kwaafwa nampo nga kuti mwaitwa ukubombako umulimo wa bupingushi nelyo iyo.
Abantu ba kwa Lesa balishiba ukuti Yehova e Kapingula Wapulishamo. (Esaya 33:22) Muli Israele wa pa kale, abaume babelesha abaali abatambalala kabili ababula akapaatulula babombele pamo nga abapingushi ku kukalulula ukukansana no kupingula pa fipusho fyakumine kwi funde. (Ukufuma 18:13-22; Ubwina Lebi 19:15; Amalango 21:18-21) Ukufika pa nshita Yesu aali pe sonde, umulimo wa kupingula walebombwa na Sanhedrin, icilye casumbuka ica ciYuda. (Marko 15:1; Imilimo 5:27-34) Takwaliko ukupayanya kwa kuti umuYuda fye uuli onse alebako umupingushi.
Ifyalo fimbi fyalebomfya abapingushi ukufuma mu bekashi. Socrates aalubulwishiwe ku bapingushi 501. Mu Buteko bwa ciRoma na mo mwalebako ukulubulushiwa ku bapingushi, nangu ca kuti ici calishilepwa mu mitekele ya bashamfumu. Pa numa, King Henry 3 uwa ku England akambishe ukuti uukwete umulandu alelubulwishiwa na bena mupalamano bakwe. Catontonkanishiwe ukuti apantu balishibe uwali no mulandu, ubupingushi bwabo bwali no kubamo ubulungi ukucila ukukonka inshila umo uwa mulandu aaleesha ukulondolola bukaele bwakwe ukupitila mu kutulukusha nelyo ukupita mu kulungulusha. Mu kuya kwa nshita, imibombele ya bupingushi yalyalwike ukuba imitantikile umo ibumba lya bekashi balekutika ku mulandu no kupingulapo ukushimpa pa bushininkisho. Umupingushi wabelesha alebatungulula ukumfwikisha ubupingushi.
Abapingushi balaba abapusanapusana, e fiba ne mpendwa, ne fyabimbwamo mu kupishapo ubupingushi. Ku ca kumwenako, mu United States, ibumba litwa grand jury ilya bantu ukufuma pali 12 ukufika ku 23 lilapimununa nampo nga kuliko ubushininkisho bwakumanina ubwa kuti umuntu alubulwishiwe pali buntala misoka bwakwe; ili ibumba talipimununa nga ca kuti umuntu nasumina umulandu nelyo iyo. Mu kupalako, ibumba lya batifitifi (abapingushi bepushaipusha), lilapituluka mu bushininkisho pa kupingulapo nampo nga kuliko umusoka uwacitilwe.
Lintu abantu abengi batontonkanya ulwe bumba lya bapingushi, iciisa ku mano libumba lya bekashi 12 abalekutika ilubululo—napamo umulandu unono uwa mu bwikashi nelyo uukalamba—ilikutika ku bushininkisho pa kupingulapo nga ca kuti umuntu ali no mulandu nelyo iyo. Ili ibumba lilacepako, ukupusanako ne bumba likalamba ilya grand jury. Ilingi line, icilye cilatuma ifishibisho ku bantu abasalilwe ukufuma pa mitande ya baya mu kuvota, banamutekenya ba mwi funde, nelyo abapalako ukubeta ku mulimo wa bupingushi. Bamo cilamoneka fye ukuti te ti babombeko, pamo nga abacitapo imilandu na balwala umuntontonkanya. Ukushintilila pe funde lyabako, bambi—pamo nga badokota, bashimapepo, baloya, nelyo abakwata amakwebo yanono—kuti balomba ukukanalabetako. (Bamo kuti bafumishiwako pa mulandu wa kuti kampingu wabo nabakaanya apakalamba nga nshi, ukubomba umulimo wa bupingushi. Nangu cibe fyo, abalashi bele balekaana abalelomba ukufumishiwako ica kuti bonse bali abakakililwako ukuya ku mulimo wa bupingushi, napamo libili libili pa myaka yafulilako.
Te bonse abetaba ku mulimo wa bupingushi babombako nga abapingushi mu kulubulwisha. Ukufuma pa bantu abengi abaitwa ku mulimo wa bupingushi, bamo balasalwa pa kusontwa fye ukuti babombele pa mulandu umo nga abapingushi. Lyene kapingula alalondolola ababimbilwemo na baloya babo no kutuula umulandu onse. Wene capamo na baloya balabebeta uuli no kubomba ngo mupingushi umo na umo. Iyi iba e nshita ya kulanda nga ca kuti kuliko umo uukwete umulandu wa kampingu uwa kukanabombelako ukulingana ne fili umulandu.
Ibumba lilakabilwa ukucefiwako ukufika fye ku mpendwa ya bali no kukutika umulandu onse ukuufisha ku kashongotwelo. Kapingula ali no kutamfya uuli onse uulemoneka uwa kapaatulula pa mulandu wa kukuntunkilwa. Na kabili, baloya ukufuma ku mbali shonse shibili balikwata insambu sha kutamfyako abapingushi bamo. Abali bonse abatamfiwa mwi bumba limo ilya bapingushi balabwelela kwi bumba lya pa kubala uko bapembelela ukubasala ukubombela pa milandu imbi. Abena Kristu bamo mu mibele ya musango yu balibomfya iyi nshita ku kushimikila ubunte bwa mu lyashi. Pa numa ya nshiku shafulilako, umulimo wa muntu ngo mupingushi ulapwa, nampo nga alilubulwishapo mu cine cine nelyo iyo.
Abena Kristu balabombesha ‘ukutukute fyabo,’ ukukanaba ‘aba mulomo.’ (1 Abena Tesalonika 4:11; 1 Petro 4:15) Lintu umuYuda aipwishe Yesu ukuti amupinguleko pa lwa bupyani bwa fipe, Yesu ayaswike ukuti: “We muntu we, nani andaashile kapingula atemwa kaakanya pali imwe?” (Luka 12:13, 14) Yesu aishile mu kubilisha imbila nsuma iya Bufumu, te mu kulubulwisha imilandu. (Luka 4:18, 43) Ukwasuka kwa kwa Yesu pambi kwalengele uyu mwaume ukukonka inshila ya kukalulwilamo ifikansa iyalondolwelwe mu Malango ya kwa Lesa. (Amalango 1:16, 17) Nangu ca kuti ifi fishinka fya cine, ukwitaba ku kuyabomba umulimo wa bupingushi nakupusanako no kucito mulomo. Kwapala nga nshi ku mibele yalimo abanankwe batatu aba kwa Daniele. Ubuteko bwa Babele bwabakambishe ukuya ku nika ya Dura, kabili ukuya kwabo kulya takwatobele Ifunde lya kwa Lesa. Ico bacitile pa numa calipuseneko, nga fintu Baibolo ilangilila.—Daniele 3:16-18.
Pa numa lintu ababomfi ba kwa Lesa balekele ukuba pe samba lye Funde lya kwa Mose, baalebomba ne filye mu fyalo fyalekanalekana. Umutumwa Paulo acincishe “aba mushilo” mu Korinti ukulaputule milandu yalecitikako mu cilonganino mwine. Ilintu aloseshe ku babomba nga abapingushi mu filye fya ku calo ukuti baba “abashalungama,” Paulo takeene ukuti ifilye fya musango yo filabombako ulubali mu kuputule milandu ya ku calo. (1 Abena Korinti 6:1) Aliipokolweleko umwine mu cilye ca ciRoma, ukuyashina fye na kuli Kaisare. Te kutila ifilye fya ku calo fyalilubilila fye.—Imilimo 24:10; 25:10, 11.
Ifilye fya ku calo fyaba fibombelo fya “bakateka abacilamo.” Aba bakateka “batekwapo kuli Lesa,” e co balapanga amafunde no kushininkisha ukuti yakonkwa. Paulo alembele ukuti: “Wene ni kapyunga wa kwa Lesa kuli iwe ku kulola ku busuma. Lelo nga wacite cibi, tiina; pantu kateka tasendela lupanga apa fye iyo, pantu wene ni kapyunga wa kwa Lesa, wa kucito bukali bwakwe kuli kacita wa fibi.” Abena Kristu ‘tabakaanya bakateka’ ilyo balebomba imilimo ya mwi funde iya musango yu, pantu tabafwaya ‘ukukaanya bene’ no kuiletelo kusekwa.—Abena Roma 13:1-4; Tito 3:1.
Mu kushikatala, Abena Kristu balingile ukulanguluka nampo nga kuti banakila kuli fimo ififwaya Kaisare. Paulo afundile ukuti: “Peeleni bonse [bakateka bacilamo] ifyo bafwile ukupeelwa: umutuulo peeleni ku ufwile umutuulo; umusangulo ku ufwile umusangulo; ukutiina ku ufwile ukutiinwa; umucinshi ku ufwile umucinshi.” (Abena Roma 13:7) Ifyo fyebo fili ifyaumfwika ukuti filelosha ku musonko wa ndalama. (Mateo 22:17-21) Nga ca kuti Kaisare atila abekashi bafwile ukupeelako inshita na maka ku kuwamya imisebo nelyo ukubombako umulimo umbi uo Kaisare abomba, Umwina Kristu umo umo afwile ukupingulapo nga kuti abombako.—Mateo 5:41.
Abena Kristu bamo balimona ukuti umulimo wa bupingushi waba kupeela kuli Kaisare ifya kwa Kaisare. (Luka 20:25) Mu mulimo wa bupingushi umulimo waba wa kukutika ku bushininkisho no kupeelako imitubululo ya bufumacumi pa fishinka nelyo ifunde. Ku ca kumwenako, abapingushi ba mu grand jury, balapingula nampo nga ubushininkisho bulekabila ukuti umuntu alubulwishiwe; te bapingula ukuti umuntu ali no mulandu. Ni shani pa lwa kulubulwisha imilandu inono? Mu mulandu unono, abapingushi kuti balipilisha icishinka mukofu nelyo icifuta mulandu. Mu mulandu ukalamba, bali no kupingulapo nampo nga ubushininkisho bulelangilila ukuti umuntu ali no mulandu. Inshita shimo shimo balatubulula ukukanda kwalondololwa mwi funde ukulingile ukubomba. Lyene ubuteko bulabomfya amaka bwakwata ku “kucito bukali . . . kuli kacita wa fibi,” nelyo “ukukanda abacito bubi.”—1 Petro 2:14.
Ni shani nga ca kuti Umwina Kristu aleyumfwa ukuti kampingu wakwe talemusuminisha ukubomba mu bupingushi bumo? Baibolo tayalumbulapo umulimo wa bupingushi, e co te kuti asose ukuti, ‘Cilepusana ne mipepele yandi ukubomba mu bupingushi.’ Ukushintilila pa mulandu, kuti pambi alondolola ukuti ukubomba mu bupingushi muli uyo mulandu kulepusana na kampingu wakwe. Nalimo kuti cabe fyo nga ca kuti umulandu ubimbilemo bucisenene bwa bwamba, ukuponye fumo, ukwipaya umuntu, nelyo umulandu umbi uo aishibapo fimo ukufuma mu Baibolo, te funde fye ilya ku calo. Mu cishinka, nangu ni fyo, limo kulabako imilandu asalilwemo ukubomba iishibimbamo ifintu fya musango yo.
Umwina Kristu wakosoka ali no kutontonkanyapo na kabili nampo nga alingile ukushingamwako ukukanda ukuli konse uko abapingushi bapingulapo. (Linganyeniko Ukutendeka 39:17-20; 1 Timote 5:22.) Nga ca kuti ubupingushi bwa kuti umuntu ali no mulandu bulimo icilubo kabili bamupingwilo kufwa, bushe Umwina Kristu uwali mwi bumba lya bapingushi akakwatako umulandu wa mulopa? (Ukufuma 22:2; Amalango 21:8; 22:8; Yeremia 2:34; Mateo 23:35; Imilimo 18:6) Ilyo Yesu alelubulushiwa, Pilato alefwaya ukuba “uwa kaele ku mulopa wa muntu uyu.” Bwangu bwangu abaYuda batile: “Umulopa wakwe ube pali ifwe, na pa bana besu.”—Mateo 27:24, 25.
Nga ca kuti Umwina Kristu aitaba ku mulimo wa bupingushi, uo ubuteko bumwebele ukubomba, lelo pa mulandu wa kampingu wakwe umwine akaana ukubomba mu mulandu umo te mulandu no kupatikisha kwa kwa kapingula, Umwina Kristu alingile ukuipekanya ukulolenkana ne fya kufumamo—nampo nga kumulipilisha nelyo ukumupoosa mu cifungo.—1 Petro 2:19.
Mu kulekelesha, Umwina Kristu umo na umo uwalolenkana no mulimo wa bupingushi afwile ukupimununa ifya kucita, ukushimpwa pa fyo aumfwikisha Baibolo na kampingu wakwe umwine. Abena Kristu bamo baliitaba no kuyabomba mu bupingushi kabili balibombako mu bupingushi bumo bumo. Bambi balipatikishiwa ukukaana nangu ca kuti balolenkana no kukandwa. Umwina Kristu umo umo afwile ukupingulapo umwine ica kucita, kabili bambi tabalingile ukulengulula ukupingulapo kwakwe.—Abena Galatia 6:5.