Umutende wa Cine—Ni Kwi Ukafuma?
“[Yehova] aputulo bulwi ukufika ku mpela ya calo.”—ILUMBO 46:9.
1. Bulayo nshi ubwawamisha pa lwa mutende tusanga mu busesemo bwa kwa Esaya?
“UMULIMO wa bulungami ukabo mutende, ne cifuma mu bulungami, ukuba tondolo no kusuubikila umuyayaya; na bantu bandi bakekala mu bwikalo bwa mutende, mu mekalo ya mutelelwe, mu fya kutushamo fya cibote.” (Esaya 32:17, 18) We bulayo ulawamisha! Bulayo bwa mutende wa cine uukaletwa na Lesa.
2, 3. Londololeni umutende wa cine.
2 Nangu ni fyo, bushe umutende wa cine cinshi? Bushe ni lintu fye kushili nkondo? Nelyo bushe ni nshita fye lintu ifyalo fileipekanya ukulwa inkondo na imbi? Bushe umutende wa cine caba ciloto fye? Ifyo fipusho ifilekabila ifyasuko fyashintililwapo. Ica ntanshi, umutende wa cine cintu cacila sana pa kuba fye iciloto. Umutende walaya Lesa walicila nga nshi icili conse ico cino calo cingelenganya. (Esaya 64:4) Te mutende wa myaka fye inono atemwa amakumi ya myaka ayanono. Untu wikalilila pe! Kabili te mutende wa bashuka abanono fye—usanshamo imyulu ne sonde, bamalaika na bantunse. Utanunukila na ku bantu ba nko shonse, amabumba ya mikowa, aba ndimi, ne mishobo. Taucilikilwa ku mipaka, ifipindami, no kufilwa taufilwa.—Ilumbo 72:7, 8; Esaya 48:18.
3 Umutende wa cine cipilibula umutende cila bushiku. Cipilibula ukuti nga mwashibuka ulucelo lumo na lumo takuli ukutontonkanyapo pa lwa nkondo, ukusakamikwa pa lwa fya ku ntanshi, pa fyo cikaba ku bana benu, nelyo fye ku beshikulu benu. Cipilibula umutende wakumanina uwa muntontonkanya. (Abena Kolose 3:15) Cipilibula ukuti takwakabe kabili imisoka, takwakabe kabili ulukaakala, takwakabe kabili indupwa ishabongoloka, takwakabe kabili ababulwa amayanda, takwakabe kabili abantu ukufwa ku nsala nelyo ukufwa ku mpepo, takwakabe kabili ukupelelwa no kufulunganishiwa. Na cimbi icawamisha ca kuti, umutende wa kwa Lesa cipilibula icalo umwabula ukulwala, ukukalipwa, ubulanda, nelyo imfwa. (Ukusokolola 21:4) Mwandi lisubilo lyawamisha twakwata ilya kuipakisha umutende wa cine kuli pe na pe! Bushe uyu te musango wa mutende ne nsansa bonse ifwe tufuluka? Bushe uyu te musango wa mutende tulingile ukupepela no kubombela?
Amatukuto ya Muntunse
4. Kubombesha nshi inko shaibikilishako ku kufwaya umutende, kabili finshi fyafumamo?
4 Pa myanda ya myaka iingi abantu ne fyalo balilanda pa lwa mutende, balilanshanya pa lwa mutende, balisaina imyanda ne myanda iya fipangano fya mutende. Cinshi cafumamo? Mu myaka yapitapo 80, takwaba akashita kapitapo fye ukwabula icalo cimo nelyo ibumba ukulwa inkondo. Cili icamonekesha ukuti, umutende walifyumfyuntuka abantunse. E co icipusho ni ci, Mulandu nshi ukubombesha konse ukwa muntunse ukwa kuleta umutende mu fyalo fyonse kwafililwa, kabili mulandu nshi umuntu ashingaletela umutende wa cine uukabelelela?
5. Mulandu nshi ukubombesha kwa bantu ku kufwaya umutende kwafililwa lyonse?
5 Icasuko cayanguka cili ca kuti pa kufwaya umutende wa cine umuntunse taya ku ntulo yalungama. Pa kusongwa na Satana Kaseebanya, abantu balipanga amateyanyo ayo yacula ku mabunake no bubifi bwa bantu bene—ubufunushi no kuibililika no kufwaisha kwabo amaka no kulumbuka. Baliya ku masukulu ya masomo ya pa muulu no kupanga amateyanyo no tubungwe tutontonkanya pa lwa kupwisha amafya, lelo utwatontonkanya fye inshila shafulilako isha kutitikishishamo no konaula. Ni kwi uko abantunse batungululwa? Ni kwi balolesha?
6, 7. (a) Bushe League of Nations yabombele shani? (b) Bushe United Nations yabomba shani?
6 Ku numa mu 1919 ifyalo fyatetekele League of Nations ku kuletako umutende ubelelela. Lilye subilo lyalibongolweke mu 1935 lintu imilalo ya kwa Mussolini yasanshile Ethiopia na lintu inkondo ya bana calo yabuukile mu Spain mu 1936. Mu 1939 League yalifwile lintu Inkondo ya Calo iya 2 yatendeke. Ico abene baleita abati umutende tacapwile fye ne myaka 20.
7 Ni shani pa lwa United Nations? Bushe yalipeela isubilo line line ilili lyonse ilya mutende ubelelela isonde lyonse? Nakalya. Inkondo ukucila pali 150 no kukansana kwa kubomfye fyanso fyalilwikwa ukutula apo yapangilwa mu 1945! E mulandu wine kanshi Gwynne Dyer, umusambi wa ku Canada uusambilila ifya nkondo na kuntu itula, alondolwele UN ukuti “kabungwe ka bakepaya ba nama abasanguka bakasunga ba nama, te kabungwe ka bantu ba bulumba,” kabili atile “kabungwe kashaba na maka umo balandauka fye.”—Linganyeniko Yeremia 6:14; 8:15.
8. Te mulandu no kulanda pa lwa mutende, cinshi inko shicita lyonse ili? (Esaya 59:8)
8 Te mulandu no kulanda kwabo pa lwa mutende, ifyalo fitwalilila ukwelenganya no kupanga ifyanso. Ifyalo ifyo fitungilila ukukumana kwa kulanshanya pa lwa mutende ilingi line e fyaba na pa ntanshi mu kupanga ifyanso. Indalama shishaifulila ishisangwa mu kushitisha ifyanso e shibatuninkisha ukupanga ifyanso fipaya, ukusanshako utupata twabipisha uto twipaya no kulemanika abekala mushi abakalamba na baice mupepi na 26,000 cila mwaka. Ubufunushi no kubotelela e fituninkisha sana. Ukubosha na mafisakanwa fyaba lubali lwa kushishanya ifyanso ukwa pa kati ka fyalo. Bapolitishani bamo balasangilamo icuma muli iyi nshila.
9, 10. Finshi incenshi sha ku calo shalandapo pa lwa nkondo na matukuto ya muntunse?
9 Mu December 1995, uwasambilila ifya fiziks umwina Poland kabili uwapeelwe icilambu ca mutende ica Nobel Joseph Rotblat aipwishe ifyalo ukuleka ukucimfyanya mu kukwate fyanso. Atile: “Inshila fye yeka iya kucilikila [ukucimfyanya mu kukwate fyanso na kumbi] ili kubinda inkondo ukubindila umuku wa limo.” Bushe muletontonkanye fyo ici kuti cacitika? Ukufuma mu 1928 ukuya na ku ntanshi, ifyalo 62 fyalisuminisheko ku cipangano ca Kellogg-Briand umo basuushishe ukuti inkondo te nshila ya kupwishishamo ifikansa. Inkondo ya Calo iya 2 yalangilile fye apabuuta tuutu ukuti icipangano cali ica cabe cabe ica kuti ne pepala calembelwepo lyacindamapo.
10 Te kuti tukaane ukuti, inkondo lyonse shaba fya kuipununako mu nshila ya mutundu wa muntu ukutula na kale lyonse. Kwati ni fintu Gwynne Dyer alembele ukuti, “inkondo e cintu cakulisha mu kutumpuluka kwa buntunse, kabili yalingana fye no muntunse ubukokole.” Ee, abantunse ni cikanga bonse fye abaikalako pa nshita iili yonse no buteko ubuli bonse bwalikwatapo impalume shacindikwa isha bushilika, imilalo ya bashilika, imbuli balwapo ishalumbuka, amasukulu ya bashilika ayamonwa ayashila, ne minshinda ya fyanso. Nangu cibe fyo, umwanda wesu uwa myaka waishibikilwa ku nkondo ishacishamo ukonaula no kusende myeo ukucila pa mwanda wa myaka uuli onse umbi.
11. Cintu nshi ica kutendekelako icasuula intungulushi sha mu calo mu kufwaya kwabo umutende?
11 Cili icashininkishiwa ukuti intungulushi sha mu calo shalisuula amano ya kutendekelako aya pali Yeremia 10:23 apatila: “Mwe Yehova, ninjishibo kuti te kwa muntunse ukwenda kwakwe; te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe.” Nga twasuulako kuli Lesa, te kuti kube umutende wa cine. Bushe ici conse kanshi, cilepilibulo kuti ubwikashi bwatumpuluka te kuti busengauke inkondo? Bushe cilepilibule fyo umutende—e kuti umutende wa cine—ciloto fye icishingacitika?
Ukufika pe Shinte
12, 13. (a) Cinshi Baibolo isokolola pa lwa cintu ca kutendekelako icilenga inkondo icishimoneka? (b) Ni shani fintu Satana ayalula umuntunse ukukanapoosa amano ku kupikulula kwa cine ukwa mafya ya mu calo?
12 Pa kwasuke fyo fipusho, tulingile ukumfwikisha icalenga inkondo. Baibolo ilondolola mu kumfwika ati malaika cipondoka Satana e “nkomi” ine ine kabili “wa bufi” no kuti “pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.” (Yohane 8:44; 1 Yohane 5:19) Finshi aacita ku kutwala pa ntanshi amapange yakwe? Pali 2 Abena Korinti 4:3, 4 tubelengapo ukuti: “Awe ne mbila nsuma yesu nga yafimbwa, ni ku baleonaika e ko yafimbwapo; muli abo umulungu wa nshita ino wapofwishe imitima ya bashitetekela, ku kulesho kuca kuli bene ulubuuto lwa mbila nsuma ya bukata bwa kwa Kristu, uuli cipasho ca kwa Lesa.” Satana alesha ukufika apo engapesha ku kwalula abantunse pa kuti baleke ukupoosa amano ku Bufumu bwa kwa Lesa ukuti e bwingapwisha amafya ya mu calo. Alapofwisha abantu no kubapumbula mu kuba ne milandu ya mu bwikashi, iya bupolitiki, ne ya fya mipepele iileta amalekano, pa kuti iyi ilemoneka ukuba iyakatamisha ukucila pa kuteka kwa kwa Lesa. Ica kumwenapo cimo ica nomba line fye cili kubuukana kwa mu calo conse ukwa kupupo luko.
13 Satana Kaseebanya alasumbula ukupupo luko no kupupo mukowa, e kuti icisumino ca kuti uluko lumo, umushobo, nelyo umukowa walicila pali shimbi. Impatila ishashikama mu bantu isho shashimaishiwa pa myanda ya myaka iingi nomba shilebukululwa ku kuluminisha inkondo shafulilako no kukansana. Federico Mayor, umukalamba wa UNESCO, asokele pa lwa uku kukongama, ilyo atile: “Nelyo fye ni uko ukuilumbulwila kwali ukwayanana, ukwaluka kwa kulemenena ku kutiina abafuma ku nse ya calo kulecililako ukumonekesha, kabili imilandile ilangisha umucisha cinani nelyo iilangisha akapaatulula ka mishobo iyo catontonkanishiwe ukuti yalipwile nomba ileumfwikwa ilingi line.” Cinshi cafumamo? Ukwipayana kwa bukatu mu yali kale Yugoslavia no kwipayana kwa mikowa mu Rwanda fyaba fye fibili ifyafumamo ifyaishibikwa icalo conse.
14. Ni shani fintu Ukusokolola 6:4 kulondolola inkondo na fintu icita mu nshita shesu?
14 Baibolo yasobele ukuti mu nshiku sha ku mpela ya ino micitile ya fintu, kabalwe wakashika, ukwimininako inkondo, aali no kubutauka ukupita pe sonde lyonse. Tubelenga pa Ukusokolola 6:4 ati: “Kwafumine kabalwe umbi, uwakashika; na ku waikelepo kwapeelwe ukusendo mutende pe sonde, no kuleka abantu bepayane; wene apeelwe ulupanga lukalamba.” Ukutula mu 1914 twalimona uyu watentema pali kabalwe wa mampalanya uko ‘asendo mutende,’ ne fyalo fyalitwalilila fye ukulwa no kubalamuna inkondo.
15, 16. (a) Finshi imipepele yacitako mu nkondo no kwipaya? (b) Bushe Yehova amona shani fintu imipepele yaacita?
15 Icishifwile ukusuulwako cintu imipepele yacitako muli ishi nkondo no kwipayana. Icalenga maka maka ukuti umutundu wa muntu usuumye umulopa wafule fi ku numa uku twafuma caba kusonga kwa kulufya ukwa mipepele ya bufi. Uwasambilila ifya mipepele uwa ciKatolika Hans Küng alembele ukuti: “Takwaba ukukaanako ukuti [imipepele] na yo e yasonga kabili icili ilesonga abantunse apakalamba mu nshila shabipisha, isha konaula. Ukushomboka ukwingi, ukukansana kwabamo ukwipayana, mu kushininkisha ne ‘nkondo sha mipepele’ shonse shalengwa ne mipepele ya bufi; . . . e yalengele kube ne nkondo sha calo conse shibili.”
16 Ni shani fintu Yehova Lesa acimona ifi imipepele ya bufi yabimbwamo mu kwipaya na mu nkondo? Umulandu Lesa apeela imipepele ya bufi, uwalembwa pa Ukusokolola 18:5, ulondolola ati: “Imembu shakwe nashilundikana ukufika na mu muulu, na Lesa naibukishe fibi fyakwe.” Ukubombela pamo ukwa mipepele ya bufi na bakateka ba bupolitiki aba mu calo kwafumamo ukusuumya umulopa ukwingi, ukulundikana kwa membu ishingi, ica kuti Lesa te kuti alekepo fye. Nomba line fye ali no kufumyapo ici ca kuipununako ilyo alebombelapo ku kuleto mutende.—Ukusokolola 18:21.
Inshila ya Kuya ku Mutende
17, 18. (a) Mulandu nshi cishabela ciloto cishingacitika ukusumina ukuti umutende wa cine kuti wabako? (b) Cinshi Yehova kale kale aacita ku kushininkisha ukuti umutende wa cine ukesa?
17 Nga ca kuti abantu, ukupitila mu tubungwe pamo nga United Nations, te kuti balete umutende wa cine uubelelela, ni kwi uko umutende wa cine ukafuma, kabili ukesa shani? Bushe ukusumina ukuti umutende wa muyayaya kuti wabako caba fye ciloto cishingacitika? Te kuti cibe fyo nga ca kuti twafwaya umutende ku ntulo yalungama. Kabili ni ani uyo? Ilumbo 46:9 lilasuka ukupitila mu kutwebo kuti Yehova “aputulo bulwi ukufika ku mpela ya calo; ubuta abufuna, afuna ne fumo, amaceleta ayoca mu mulilo.” Kabili Yehova kale kale alitendeka umulimo wa kupwisha inkondo no kuleta umutende wa cine. Mu nshila nshi? Ukupitila mu kubika Kristu Yesu pa cipuna cakwe ica Bufumu icamulinga mu 1914, na kabili ukupitila mu kutwala pa ntanshi lulu wakulisha uwa kusambilisha umutende uushatala aumonwapo. Amashiwi ya mu busesemo aya kwa Esaya 54:13 yatwebekesha ukuti: “Bakakuula bobe bonse bakaba abasambilishiwa kuli Yehova, kabili umutende wa bana bobe abaume ukafula.”
18 Ubu busesemo bulangilila icishinte ca kuti ku cili conse kwaliba icilenga ne cifumamo—uko e kuti, icili conse icicitika calikwata icilenga. Muli ubu busesemo, isambilisho lya kwa Yehova—e kuti icilenga—lilasangula abantu ba lubuli ukuba abantu batemwo mutende ababa mu mutende na Lesa. Icifumamo caba kwaluka kwa mutima ukulenga abantu ukutemwa umutende. Ili sambilisho ilyalula imitima ya bantu ne mintontonkanya nelyo fye ni ino ine nshita lilesalangana ukuya icalo conse ilyo amamilioni ya bantu balekonka ica kumwenapo ca kwa “Cilolo wa mutende,” Yesu Kristu.—Esaya 9:6.
19. Cinshi Yesu asambilishe pa lwa mutende wa cine?
19 E lyo cinshi cintu Yesu asambilishe pa lwa mutende wa cine? Talandile fye pa lwa mutende pa kati ka fyalo, lelo alandile na pa mutende pa kati ka bantu abene na bene na pa mutende wa lwa nkati uwisa pa mulandu wa kukwata kampingu musuma. Pali Yohane 14:27, tubelengapo amashiwi Yesu alandile ku bakonshi bakwe aya kuti: “Ndemushilo mutende, umutende wandi ndemupeela; ine nshilemupeela filya aba pano isonde baupeela. Imitima yenu iisakamikwa, nangu kuba no mwenso.” Ni mu nshila nshi umo umutende wa kwa Yesu wapusanineko no wa ba pano isonde?
20. Ni mu nshila nshi Yesu akaletelamo umutende wa cine?
20 Ica kubalilapo, umutende wa kwa Yesu walilundene sana sana no bukombe bwakwe ubwa Bufumu. Alishibe ukuti ubuteko bwalungama ubwa ku muulu, ubwapangwa na Yesu na bakateka banankwe 144,000, bwali no kupwisha inkondo na bakaluminisha ba nkondo. (Ukusokolola 14:1, 3) Alishibe ukuti wali no kuleta imibele ya cibote iya paradise iyo atambike ku ncitatubi uwafwilile ku mbali yakwe. Yesu tamutambike icifulo cimo mu Bufumu bwa mu muulu, lelo atile: “Icine cine ndekweba ilelo nati, Uli no kuba na ine mu Paradaise.”—Luka 23:43, NW.
21, 22. (a) Lisubilo nshi ilyawamisha ilitungilila ilyo umutende wa cine wakwatamo? (b) Cinshi tufwile ukucita pa kwisamonako ilyo paalo?
21 Yesu na kabili alishibe ukuti Ubufumu bwakwe bwali no kuleta icisansamushi kuli bonse abaleloosha abatetekela wene. Umutende wakwe usanshamo isubilo lyawamisha ilitutungilila ilya kubuuka. Ibukisheni amashiwi yakwe aya kukoselesha ayasangwa pali Yohane 5:28, 29 ayatila: “Mwisunguka pali ici; pantu inshita ileisa, iyo bonse aba mu nshishi bakomfwamo ishiwi lyakwe, no kufumamo; abalecite fisuma bakabuukila ku mweo, na balebombe fibi bakabuukila ku bupingushi.”
22 Bushe mulapembelela iyo nshita mu kuswatuka? Bushe mwalilufyapo abo mwatemwa mu mfwa? Bushe mulafuluka ukwisabamona na kabili? Lyene sumineni ukupokelela umutende untu Yesu atambika. Kwateni icitetekelo nga cilya icakwete Marita, nkashi kwa Lasaro, uwasosele kuli Yesu ati: “Ninjishibo kuti akabuuka mu kubuuka kwa mu bushiku bwa kupelelekesha.” Lelo moneni ukwasuka kwa kwa Yesu kuli Marita ukwa kusansamusha: “Ni ne kubuuka kabili umweo: uuntetekela, nangu afwa, akaba no mweo; na onse uuli no mweo kabili antetekela, takafwe umuyayaya. Bushe watetekela ici?”—Yohane 11:24-27.
23. Mulandu nshi ukwishiba kwalungikwa ukwa Cebo ca kwa Lesa kufwaikilwa nga tuli no kunonka umutende wa cine?
23 Na imwe bene kuti mwasumina muli ubu bulayo no kunonkelamo. Mu nshila nshi? Ukupitila mu kunonka ukwishiba kwalungikwa ukwa Cebo ca kwa Lesa. Moneni ifyo umutumwa Paulo akomaile pa bucindami bwa kwishiba kwalungikwa ati: “Tatwaleka kumupepela, no kulombo kuti mwisulemo ukwishibo [kwalungikwa ukwa, NW] kufwaya kwakwe mu mano yonse no mucetekanya ifya bumupashi, ku kuleka mwende umwawamina Shikulu ku kutemuna konse. Mu mulimo onse usuma mube abatwale fisabo, kabili abalekula mu kwishiba Lesa [ukwalungikwa, NW].” (Abena Kolose 1:9, 10) Uku kwishiba kwalungikwa kukamushinina ukuti Yehova Lesa e ntulo ya mutende wa cine. Na kabili kukamweba ico mufwile ukucita nomba pa kuti mwingasosa na kemba wa malumbo ati: “Ndesendamo mutende, na kabili ndelaalo tulo; pantu imwe, mwe Yehova, nelyo ndi neka munengo kwikalo mutelelwe.”—Ilumbo 4:8.
Bushe Kuti Mwalondolola?
Mulandu nshi ukubombesha kwa bantunse ukwa kufwaya umutende kwafililwa lyonse?
Bushe ishinte lilenga inkondo cinshi?
Mulandu nshi umutende ubelelela ushabela ciloto cishingacitika?
Ni kwi kukafuma umutende wa cine?
[Icikope pe bula 8]
Umutende wa cine te ciloto. Bulayo bwa kwa Lesa
[Icikope pe bula 10]
Ukutula 1914 uwanina pali kabalwe uwa mampalanya uwakashika alisenda umutende pe sonde
[Icikope pe bula 11]
Bushe imipepele na United Nations kuti fyaleta umutende?
[Abatusuminishe]
Icikope ca UN