Bushe Mukaba aba Busumino Ukupala Eliya?
“Nkatuma kuli imwe Eliya kasesema ku kutangililo kwisa kwa bushiku bwa kwa Yehova, ubukulu kabili ubwa kutiinya.”—MALAKI 4:5.
1. Kayofi nshi kacitika pa numa Israele abe naikala mu Calo Calaiwe imyaka mupepi na 500?
“ICALO icilefumfumune shiba no buci.” (Ukufuma 3:7, 8) E calo Yehova Lesa apeele abena Israele pa numa ya kubalubula mu busha bwa mu Egupti mu mwanda wa myaka uwalenga 16 B.C.E. Lelo moneni! Napapita imyaka 500, kabili nomba ubufumu bwa mikowa 10 ubwa kwa Israele bulolenkene ne cipowe cabipisha. Umulemfwe te wa kumona. Ifitekwa filefwa, kabili ukutula apo imfula yalokele napapita imyaka itatu na hafu. (1 Ishamfumu 18:5; Luka 4:25) Cinshi cilengele aka akayofi?
2. Cinshi cilengele Israele ukuba na ka kayofi?
2 Ubusangu e bulengele ubu bwafya. Ukutoba Ifunde lya kwa Lesa, Imfumu Ahabu alyupa umwana wa mfumu umwina Kanaani Yesebele kabili alimuleka ukuleta ukupepa kwa kwa Baali mu Israele. Icacilanapo kubipa, Ahabu alikuulila uyu lesa wa bufi itempele mu Samaria, umusumba wa bwangalishi. Na kuba, abena Israele balitumpikwa ukusumino kuti ukupepa Baali kuli no kubaletela ifilimwa ifingi! Nangu cibe fyo, nga fintu Yehova aabasoka, nomba bali mu busanso bwa ‘kuloba pa calo cisuma.’—Amalango 7:3, 4; 11:16, 17; 1 Ishamfumu 16:30-33.
Ukwishiba Uwali Lesa wa Cine mu Nshila Yaibela
3. Ni shani fintu kasesema Eliya apoosa amano ku bwafya bwine bwine ubuli na Israele?
3 Lintu icipowe catendeka, kasesema wa kwa Lesa uwa busumino Eliya aeba Imfumu Ahabu ukuti: “Umweo wa kwa Yehova Lesa wa kwa Israele, uo njiminina ku cinso cakwe, takwakabe ino myaka umume nangu ni mfula, kano pa cebo ca kanwa kandi.” (1 Ishamfumu 17:1) Pa numa lintu aya mashiwi yafikilishiwe, imfumu yapeela Eliya umulandu wa kuleta ukufulunganya pali Israele. Lelo Eliya atila ni Ahabu na ba ng’anda yakwe e bashingemwe pa mulandu wa busangu bwabo ubwa kupepa Baali. Pa kuputule fikansa, kasesema wa kwa Yehova acincisha Imfumu Ahabu ukulonganika Israele onse ku lupili lwa Karmele pamo na bakasesema ba kwa Baali 450 na bakasesema ba kwa Astarte 400. Ahabu na batekwa bakwe balongana kulya, napamo ukusubila ukuti aka kashita kalapwisha icilala. Lelo Eliya apoosa amano ku mulandu wacilapo kucindama. Aipusho kuti: “Bushe ukufika pa nshita nshi mukaba abasunta ba mitima ibili? Nga Yehova e Lesa, mukonkeni; nga ni Baali, mukonkeni.” Abena Israele tabeshibe ca kusosa.—1 Ishamfumu 18:18-21.
4. Pa kwishiba uwali Lesa wa cine, cinshi cintu Eliya atubulula?
4 Pa myaka iingi abena Israele balyesha ukusaakanya ukupepa kwa kwa Yehova no kwa kwa Baali. Pa kwishiba uwali Lesa wa cine, Eliya nomba atubulula ukuti kubeko ukucimfyanya. Alateyanya ing’ombe ilume imo iya kuninika ilambo, e lyo imbi bakasesema ba kwa Baali balateyanya. E lyo Eliya atila: “Imwe mulilile kwi shina lya mulungu wenu, na ine ndelila kwi shina lya kwa Yehova: nomba, umulungu uwayasukila ku mulilo, wene e Lesa.” (1 Ishamfumu 18:23, 24) Elenganyeni umulilo ukufuma ku muulu ku kwasuka ipepo!
5. Ni shani fintu bucafye bwa kupepa Baali bwasansalikwa?
5 Eliya alomba bakasesema ba kwa Baali ukutampako. Bateyanya ing’ombe nge ca kuninika no kuibika pa ciipailo. E lyo balasunta ukushinguluke ciipailo, ninshi balepepa abati: “Mwe Baali, twasukeni.” Bakonkanyapo fye ukucite ci “ukufuma ku lucelo ukufika na pa kasuba pa kati ka mutwe.” Eliya abakonya ati, “Lilileni ishiwi likalamba.” Baali afwile napamfiwa, nelyo “napamo ali mu tulo alashibuka.” Inshita fye inono bakasesema ba kwa Baali baba nga bapenene. Moneni! Batendeka ukuitetaula ku mpoko, no mulopa walasasata pa filonda fyabo. Kabili mwandi congo bakafya ilyo bonse pamo 450 bakuuta mwi shiwi likalamba! Lelo takuli wa kwasuka.—1 Ishamfumu 18:26-29.
6. Kuteyanya nshi kuntu Eliya ateyanya ku kwesha kwa kwishiba uuli Lesa wa cine?
6 Nomba yafika inshita ya kwa Eliya. Akuula cipya cipya iciipailo ca kwa Yehova, aimba umukolwa ukushingulushe ciipailo, kabili ateyanye lambo. E lyo abuula amenshi no kwitila pa nkuni na pa ca kuninika. Baitila amenshi pa ciipailo ukubomfya imitondo iikalamba 12 ukufikila umukolwa onse waisula. Elenganyeni umutalalila wabako ilyo Eliya apepa ukuti: “Mwe Yehova, Lesa wa kwa Abrahamu na Isaki na Israele, buno bushiku ciishibwe ukuti ni mwe Lesa muli Israele, no kuti ine ndi mubomfi wenu, no kuti ni pa cebo cenu e po ncitile ifi fintu fyonse. Njasukeni, mwe Yehova, njasukeni, no kuleka aba bantu beshibe ukuti imwe, mwe Yehova, ni mwe Lesa, kabili ni mwe mwayalwile mitima yabo ukumukonka.”—1 Ishamfumu 18:30-37.
7, 8. (a) Ni shani fintu Yehova ayasuka ipepo lya kwa Eliya? (b) Cinshi ifyacitika pa lupili lwa Karmele fyapwishishisha?
7 Ku kwasuke pepo lya kwa Eliya, ‘umulilo wa kwa Yehova wapona ukufuma ku muulu no koca ica kuninika cakwe, inkuni, amabwe, no lukungu, no kumyanga amenshi aya mu mukolwa.’ Abantu bawa ubukupeme no kutila: “Yehova e Lesa, Yehova e Lesa.” (1 Ishamfumu 18:38, 39) Eliya nomba acitako icintu cimo. Akambisha ukuti: “Ikateni bakasesema ba kwa Baali; pepusukapo muntu.” Pa numa ya kubepaila mu mumana wa mukuku uwa Kishone, ikumbi lyafitula lyafimbe iulu. Kwi pelepele, imfula ikalamba yapwisha icilala!—1 Ishamfumu 18:40-45; linganyeniko Amalango 13:1-5.
8 We bushiku ulakula! Yehova acimfya muli uku kwesha kwa kufwaya ukwishiba Lesa wa cine. Ukulundapo, ifi fya kuponako fyalenga imitima ya bena Israele abengi ukubwelela kuli Lesa. Muli iyi nshila na mu nshila shimbi, Eliya atwalilila ukuba uwa busumino nga kasesema, kabili umwine wine emininako cimo mu busesemo.
Bushe Kwali no Kubako “Eliya Kasesema” Umbi?
9. Cinshi casobelwe pali Malaki 4:5, 6?
9 Pa numa, ukupitila muli Malaki, Lesa asobele ukuti: “Moneni, nkatuma kuli imwe Eliya kasesema ku kutangililo kwisa kwa bushiku bwa kwa Yehova, ubukulu kabili ubwa kutiinya; na o akabweseshe mitima ya bashibo pa bana, ne mitima ya bana pali bashibo, epali naisaume calo ku citiipu.” (Malaki 4:5, 6) Eliya aikeleko imyaka mupepi na 500 ilyo ayo mashiwi yashilalandwa. Apantu ubu bwali busesemo, abaYuda ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E. balepembelela ukwisa kwa kwa Eliya ku kufikilisha bwene.—Mateo 17:10.
10. Eliya wasobelwe aali nani, kabili twaishiba shani?
10 Nani, kanshi uyu Eliya aaleisa? Aishileishibikwa lintu Yesu Kristu asosele ukuti: “Ukufuma pa nshiku sha kwa Yohane Kabatisha ukufika pali nomba, ubufumu bwa mu muulu bwapatikishiwa, aba mupatikisha babupoka ku maka. Pantu bakasesema bonse na Malango fyabusesemene ukufika pali Yohane; kabili, nga mulefwayo kucumfwa, wene e Eliya uo batile akesa.” Ee, Yohane Kabatisha e Eliya wasobelwe. (Mateo 11:12-14; Marko 9:11-13) Malaika aebele wishi kwa Yohane, Sekaria, ukuti Yohane aali no kuba no “mupashi na maka ifya kwa Eliya” kabili aali no “kupekanishisha Shikulu abantu abateyanishiwa.” (Luka 1:17) Ulubatisho ulo Yohane alebatisha lwali cilangililo ca pabuuta ica kulapilila kwa muntu pa membu shakwe pa kutoba Amalango, ayali no kufisha abaYuda kuli Kristu. (Luka 3:3-6; Abena Galatia 3:24) Muli fyo umulimo wa kwa Yohane ‘wapekanishishe [Yehova] abantu abateyanishiwa.’
11. Pa Pentekoste, cinshi cintu Petro asosele pa lwa “bushiku bwa kwa Shikulu,” kabili ni lilali bwaishile?
11 Umulimo wa kwa Yohane Kabatisha pamo nga “Eliya” walangile ukuti “ubushiku bwa kwa Yehova” bwalipaleme. Ukupalama kwa bulya bushiku lintu Lesa aali no kukanda abalwani bakwe no kubaka abantu bakwe kwalilandilwepo na ku mutumwa Petro. Alondolwele ukuti ifyacitike mu cipesha amano pa Pentekoste 33 C.E. fyalefikilisha ubusesemo bwa kwa Yoele pa lwa kupongololwa kwa mupashi wa kwa Lesa. Petro atile ici cali no kucitika ilyo tabulaiso “bushiku bwa kwa Shikulu ubukalamba kabili ubwamonekesha.” (Imilimo 2:16-21; Yoele 2:28-32) Cali mu 70 C.E. e lintu Yehova afikilishe Icebo cakwe ukupitila mu kulenga ifita fya ciRoma ukupisha ubupingushi bwa bulesa pa luko ulwakeene Umwana wakwe.—Daniele 9:24-27; Yohane 19:15.
12. (a) Cinshi cintu Paulo na Petro basosele pa lwa “bushiku bwa kwa Shikulu” ubwaleisa? (b) Mulandu nshi icintu cimo cali fye no kucitikila nga fintu caimininweko no mulimo wa kwa Eliya?
12 Nangu cibe fyo, kwali na fimbi ifyali no kwisa pa numa ya 70 C.E. Umutumwa Paulo asuntinkenye “ubushiku bwa kwa Shikulu” ubwaleisa ku kubapo kwa kwa Yesu Kristu. Ukulundapo, umutumwa Petro alandile ulwa bulya bushiku mu kulundana ne “myulu ipya ne calo cipya” ifyali ficili ku ntanshi. (2 Abena Tesalonika 2:1, 2; 2 Petro 3:10-13) Ibukisheni ukuti Yohane Kabatisha abombele umulimo wapalile ku wa kwa Eliya ilyo “ubushiku bwa kwa Yehova” bushilaisa mu 70 C.E. Ifi fyonse fyalangilile bwino bwino ukuti icintu calundwapo cali no kucitika icaleimininwako no mulimo untu Eliya abombele. Cintu nshi ico?
Baba no Mupashi wa kwa Eliya
13, 14. (a) Kulingana nshi kwabako pa kati ka mibombele ya kwa Eliya ne ya Bena Kristu basubwa aba mu kasuba kesu? (b) Cinshi cintu abasangu ba mu Kristendomu baacita?
13 Umulimo wa kwa Eliya walipalile nga nshi ku mibombele ya kwa Yohane Kabatisha ukusanshako fye ne ya Bena Kristu basubwa muli shino nshita shayafya ishikatufisha ku “bushiku bwa kwa Yehova.” (2 Timote 3:1-5) Pa kuba no mupashi na maka ifya kwa Eliya, balatungilila ukupepa kwa cine muli bucishinka. Kabili fintu ici cakabilwa! Pa numa ya mfwa ya batumwa ba kwa Kristu, kwaliko ubusangu ukufuma ku buKristu bwa cine, nga fintu fye ukupepa Baali kwayanene muli Israele wa mu kasuba ka kwa Eliya. (2 Petro 2:1) Abena Kristu baleitunga batendeke ukusakaanya ubuKristu ne fifundisho ne ncitilo ifya mipepele ya bufi. Ku ca kumwenako, bapokelele icisambilisho ca cisenshi kabili icishili ca mu malembo ica kuti umuntu aliba no mweo uushifwa. (Lukala Milandu 9:5, 10; Esekiele 18:4) Abasangu ba mu Kristendomu balileka ukubomfya ishina lya kwa Lesa wa cine, Yehova. Mu cifulo ca ico, bapepa Balesa Batatu. Na kabili balipokelela imipepele yapala iya kwa Baali iya kukontamina ku fipasho fya kwa Yesu na nyina, Maria. (Abena Roma 1:23; 1 Yohane 5:21) Lelo tacapelela apo pene.
14 Ukufuma mu mwanda wa myaka uwalenga 19 ukuya ku ntanshi, intungulushi sha macalici ya Kristendomu shatendeke ukutwishika imbali ishingi isha mu Baibolo. Ku ca kumwenako, balikeene ubulondoloshi bwalembwa mu Ukutendeka pa lwa bubumbo no kupokelela imfundo ya kusanguka, iyo baleita ati ni “sayansi.” Ici mu kulungatika fye capinkene no kusambilisha kwa kwa Yesu Kristu no kwa batumwa bakwe. (Mateo 19:4, 5; 1 Abena Korinti 15:47) Nangu cibe fyo, ukupala Yesu na bakonshi bakwe aba mu kubangilila, Abena Kristu basubwa no mupashi ilelo basumina mu bulondoloshi bwa mu Baibolo ubwa bubumbo.—Ukutendeka 1:27.
15, 16. Mu kupusanako na Kristendomu, ni bani bapokelela ica kulya ca ku mupashi lyonse, kabili ukupitila muli cinshi?
15 Ilyo icalo caingile mu “nshita ya ku mpela,” icipowe ca ku mupashi catebelele Kristendomu. (Daniele 12:4; Amose 8:11, 12) Lelo akalibumba kanono aka Bena Kristu basubwa katwalilile ukupayanishiwilwa ica kulya ca ku mupashi ukufuma kuli Lesa “mu nshita iyene,” nga fintu fye Yehova ashininkishe ukuti Eliya nalishiiwa ilyo kwali icipowe mu kasuba kakwe. (Mateo 24:45; 1 Ishamfumu 17:6, 13-16) Pa nshita imo abaishibikwe nga Abasambi ba Baibolo aba mu Fyalo Ifingi, aba babomfi ba kwa Lesa aba busumino pa numa bapokelele ishina lya mu Malembo ilya kuti Inte sha kwa Yehova.—Esaya 43:10.
16 Eliya abombele umwabelele ishina lyakwe, ilyalola mu kuti “Lesa Wandi ni Yehova.” Ulupungu lwa kwa Kalinda, magazini mukalamba uwa babomfi ba kwa Yehova aba pe sonde, lwalibomfya ishina lya kwa Lesa lyonse. Na kuba, magazini walenga bubili (August 1879) aali uwashininkisha ukuti aaletungililwa na Yehova. Uno magazini ne mpapulo shimbi isha Watch Tower Society filasansalika ifisambilisho fishili fya mu malembo ifya Kristendomu ne fya mu Babele Mukalamba onse, ubuteko bwa calo ubwa kupepa kwa bufi, ilintu filesumbula bucine bwa Cebo ca kwa Lesa, Baibolo.—2 Timote 3:16, 17; Ukusokolola 18:1-5.
Aba Busumino Ilyo Baleeshiwa
17, 18. Ni shani fintu Yesebele ayankwile ku kwipayaulwa kwa bakasesema ba kwa Baali, lelo ni shani fintu Eliya ayafwiwe?
17 Ukwankulako kwa bashimapepo ku kusansalikwa kwalipalile ku fyayankwileko Yesebele ilyo aumfwile ukuti Eliya naipaya bakasesema ba kwa Baali. Atumine ubukombe kuli kasesema wa busumino uwa kwa Yehova, ukumwebekesho kuti aali no kwipaiwa. Ici tacali cintiinya fye, pantu kale kale Yesebele aali naipaya bakasesema ba kwa Lesa abengi. Pa mulandu wa mwenso, Eliya alifulumukile lwa pa kati ka kapinda ka ku kulyo na masamba ukulola ku Beere-sheba. Ashile kalume wakwe kulya, no kutwalilila ukuya mu kati, mu matololo, ukupepela imfwa. Lelo Yehova tashile kasesema wakwe. Malaika alimoneke kuli Eliya ukumupekanishisha ulwendo lwa kuya ku lupili lwa Horebu. Muli fyo apeelwe ica kulya ca pa lwendo lwa nshiku 40 ulwalepele bakilomita ukucila pali 300. Pa Horebu, Lesa alandile kuli wene pa numa ya kulangisha amaka ya kutiinya mu nkuuka ikalamba, icinkukuma, no mulilo. Yehova taali muli ifi fintu. Fyalelangisha umupashi wakwe uwa mushilo, nelyo amaka yabomba. E lyo Yehova alandile kuli kasesema wakwe. Elenganyeni fintu ici cintu cakoseshe Eliya. (1 Ishamfumu 19:1-12) Ukupala Eliya, cinshi tulingile ukucita nga twatiinishiwa ku balwani ba kupepa kwa cine? Ico apitilemo cilingile ukutwaafwa ukwiluko kuti Yehova tasha abantu bakwe.—1 Samwele 12:22.
18 Lesa alilondolwele bwino bwino ukuti Eliya aali acili nakwata umulimo wa kubomba nga kasesema. Ukulundapo, nangu cingati Eliya atontonkenye ifyo e wali fye kapepa wa cine uwa kwa Lesa mu Israele, Yehova amwebele ukuti kwaliko abantu 7,000 abashafukamine Baali. Lyene Lesa aebele Eliya ukubwelela ku mulimo wakwe. (1 Ishamfumu 19:13-18) Ukupala Eliya, abalwani ba kupepa kwa cine kuti batusupila. Kuti twapakaswa icabipisha, nga fintu Yesu asobele. (Yohane 15:17-20) Limo limo, kuti twaba no munsokwe. Nangu cibe fyo, kuti twapala Eliya, uo baebekeshe kuli Lesa na pa numa uwakonkenyepo ukubombela Yehova mu busumino.
19. Cinshi cintu Abena Kristu basubwa bapitilemo mu nshita ya Nkondo ya Calo iya 1?
19 Pa mulandu wa kupakasa kwabipisha mu Nkondo ya Calo iya 1, Abena Kristu basubwa bamo balicimfiwe ku mwenso no kuleka ukushimikila. Balilubile ukutontonkanya ukuti umulimo wabo pe sonde walipwile. Lelo Lesa tabakeene. Mu cifulo ca ico, alibatungilile mu nkumbu, nga fintu apayanishishe Eliya ifya kulya. Ukupala Eliya, abasubwa aba busumino balipokelele ukulungika kwa bulesa no kutendeka ukubomba kabili. Amenso yabo yalimwene ishuko lyakulisha ilya kushimikila ubukombe bwa Bufumu.
20. Ilelo, lishuko nshi lyapeelwa ku ba busumino ukupala Eliya?
20 Mu busesemo bwakwe pa lwa kubapo kwakwe, Yesu alilondolwele umulimo wa mwi sonde lyonse uwali no kupwishishiwa ilyo impela ya iyi nshita ibifi ishilaisa. (Mateo 24:14) Ilelo, uyu mulimo ulebombwa na Bena Kristu basubwa na banabo abali mu mamilioni abenekela ukwisaikala aba mweo mwi sonde lya paradise. Ukubomba umulimo wa kushimikila pa lwa Bufumu ukufikila wapwishishiwa lyaba lishuko ilyapeelwa fye ku ba busumino ukupala Eliya.
Beni aba Busumino Ukupala Eliya
21, 22. (a) Mulimo nshi Abena Kristu basubwa baletungulula ilelo? (b) Umulimo wa kushimikila ulebombwa ukupitila mu kwaafwa nshi, kabili mulandu nshi kulekabilwa?
21 Abashalapo banono pa Bena Kristu bene bene abasubwa balibomba umulimo wabo uwa kusakamana ifya pe sonde ifya Mfumu yabikwa pa cipuna, Yesu Kristu mu kuba no kupimpa ngo kwa kwa Eliya. (Mateo 24:47) Kabili pa myaka ukucila pali 60 nomba, Lesa alibomfya aba basubwa ukutungulula umulimo wa kulenga abantu ukuba abasambi abo apeela isubilo lishaiwamina ilya bumi bwa muyayaya pe sonde lya paradise. (Mateo 28:19, 20) Fintu aya mamilioni bengaba aba kutasha ukuti abashalapo basubwa abali fye abanono balesakamana ifishingamo fyabo mu kupimpa kabili mu busumino!
22 Uyu mulimo wa kushimikila pa lwa Bufumu walibombwa na bantunse bashapwililika kabili caba fye pa mulandu wa bukose ubo Yehova apeela abashintilila pali wene ukupitila mwi pepo. Lintu umusambi Yakobo alelanda pa ca kumwenako ca kwa kasesema Eliya ica kupepa ku kulanga amaka ye pepo lya mulungami asosele ukuti, “Eliya ali muntu wa myumfwile imo iine nga ifwe.” (Yakobo 5:16-18) Eliya taikalile fye ukusesema no kucite fipesha amano. Aali uwa myumfwile ya buntunse na mabunake fimo fine nga fintu tuyumfwako, lelo abombele Lesa mu busumino. Apantu na ifwe tulaafwiwa na Lesa kabili alatukosha, kuti twaba aba busumino ukupala Eliya.
23. Mulandu nshi twakwatila umulandu usuma uwa kubela aba busumino kabili abacetekela?
23 Twalikwata umulandu usuma uwa kubela aba busumino kabili abacetekela. Ibukisheni ukuti Yohane Kabatisha abombele umulimo wapalile ku mulimo wa kwa Eliya ilyo “ubushiku bwa kwa Yehova” bushilapama mu 70 C.E. Mu kuba no mupashi na maka ifya kwa Eliya, Abena Kristu basubwa balibomba umulimo wapalako uo Lesa abapeela ukubomba mwi sonde lyonse. Ici cileshininkisha ukwabula no kutwishika ukuti “ubushiku bwa kwa Yehova” ubukulu nabupalama.
Kuti Mwayasuka Shani?
Ni shani fintu cashininkishiwe ukuti Yehova e Lesa wa cine pa lupili lwa Karmele?
Nani wali ‘Eliya aaleisa,’ kabili cinshi aacitile?
Ni shani fintu Abena Kristu basubwa aba pali lelo balanga ukuti baba no mupashi wa kwa Eliya?
Mulandu nshi na ifwe bene twingabela aba busumino ukupala Eliya?
[Akabokoshi pe bula 15]
Myulu Nshi Eliya Aninine?
“NOMBA bene [Eliya na Elisha] baleya balelanda, e lyo, moneni, iceleta lya mulilo, na bakafwalo ba mulilo, fyapaatukenye abo babili; na Eliya aninikilwe mu nkuuka mu muulu.”—2 Ishamfumu 2:11.
Bushe ishiwi lya kuti “umuulu” pano lyalola mwi? Limo limo ili ishiwi lilosha ku bwikalo bwa ku mupashi ubwa kwa Lesa na bana bakwe abaume aba bumalaika. (Mateo 6:9; 18:10) Na kabili “umuulu” kuti wapilibula iulu ili tumona. (Amalango 4:19) Kabili Baibolo ibomfya ili shiwi ukulosha ku lwelele ulwapalamina ne sonde, umupupuka ifyuni kabili umupuupa umwela.—Ilumbo 78:26; Mateo 6:26.
Muulu nshi pali iyi yalondololwa kasesema Eliya aninine? Cimoneke fyo, alikuushiwe ukupitila mu lwelele lwa pe sonde no kutwalwa ku ciputulwa cimbi ice sonde. Eliya alitwalilile ukuba pe sonde imyaka iingi pa numa, pantu alembele kalata ku Mfumu Yehoramu iyaleteka Yuda. (2 Imilandu 21:1, 12-15) Icishinka ca kuti Eliya taninine ukuya ku bwikalo bwa ku mupashi ubwa kwa Yehova Lesa calishininkishiwe pa numa kuli Yesu Kristu, uwatile: “Takuli muntu uwanina aya mu muulu, kano uwaikile mu muulu, Umwana wa muntu,” e kutila, Yesu wine. (Yohane 3:13) Abantunse bashapwililika baiswililwe inshila ya kuya ku bumi bwa ku muulu pa muku wa kubalilapo pa numa ya mfwa ya kwa Yesu, ukubuushiwa, no kunina kwakwe ukuya ku muulu.—Yohane 14:2, 3; AbaHebere 9:24; 10:19, 20.