Konstantino Mukalamba—Bushe Aali ni Kaafwa wa BuKristu?

Konstantino Kateka wa ciRoma aaba pa bantu abancepela fye abo ilyashi lya kale lyapuulamika amashina yabo kwi lumbo ilya kuti “Mukalamba.” Kwi shina lyakwe, Kristendomu alilundako amalumbo aya kuti “umutakatifu,” “umutumwa uwalenga 13,” “uwashila uwalingana na batumwa,” kabili ‘uwasalilwe no Butungulushi bwa kwa Lesa ku kupwishishisha ukwaluka kukalamba mwi sonde lyonse.’ Lubali lumbi, bamo balondolola ukuti Konstantino aali muntu “uwakantaikwa umulopa, uwacitile ifya nsoni ifishaifulila nga nshi kabili uwaiswilemo ukufutika, . . . kateka umukalushi uwa fya makankamike, uwa milandu yabipisha.”

ABENGI abaitunga Ubwina Kristu balisambilishiwa ukuti Konstantino Mukalamba aali ni umo uwa bakaafwa ba buKristu abacilishapo. Basosa ukuti e walubwile Abena Kristu ku bucushi bwa kupakaswa ku bena Roma kabili e wabapeele ubuntungwa bwa kupepa. Ukulundapo, abengi batila aali mukonshi wa busumino uwa kwa Yesu Kristu uwapampamine pa kutwala pa ntanshi umulimo wa Bwina Kristu. Icalici lya Eastern Orthodox ne Calici lya Coptic fyalibilisha ukuti bonse babili Konstantino na nyina, Helena, “batakatifu.” Basefya umutebeto wabo pa June 3, nelyo pa May 21, ukulingana na kalenda we calici babomfya.

Bushe, Konstantino Mukalamba, mu cine cine aali ni nani? Mulimo nshi abombele mu kulunduluka kwa buKristu bwa pa numa ya batumwa? Kuti twaishiba ifingi nga twalekelako ilyashi lya kale na basoma fintu fyasuka ifi fipusho.

Konstantino uwa mu Lyashi lya Kale

Konstantino, mwana Constantius Chlorus, afyalilwe mu Naissus mu Serbia mupepi no mwaka wa 275 C.E. Mu 293 C.E., lintu wishi aishileba kateka wa fitungu fya ku masamba ifya Roma, Konstantino aali ku nkondo ku mumana wa Danube kuntu atuminwe kuli Kateka Galerius. Mu 306 C.E. Konstantino abwelele ku Britain mu kuyamona wishi uwalefwa. Pa numa fye wishi afwile, umulalo wabikile Konstantino pa cipuna ca bukateka.

Pali yo nshita, kwaali abantu basano abaleitunga ukuba bakateka. Inshita ya pa kati ka 306 C.E. na 324 C.E., pa numa lintu Konstantino aishileba kateka umo mpo, yaali ni nshita ya nkondo ya bana calo iya mutatakuya. Imbuli shibili isho acimfishe shalengele ukuti alumbuke mu lyashi lya kale ilya bena Roma kabili shalengele no kuti abe kateka umo mpo uwa Buteko bwa ciRoma.

Mu 312 C.E., Konstantino aacimfishe umulwani wakwe Maxentius mu bulwi bwa pa bulalo bwa Milvian Bridge ku nse ya Roma. Bandubulwila ba BuKristu batunga ukuti muli bulya bulwi, pe samba lya kasuba kwamoneke umusalaba uwa lubingu na mashiwi aya mu ciLatin ayaleti In hoc signo vinces, ayapilibula ukuti, “Cimfisha kuli ici cishibilo.” Na kabili bamo bashimika ukuti mu ciloto, Konstantino aebelwe ukulemba ifilembo fibili ifya kubalilapo ifye shina lya kwa Kristu mu ciGriki pa nkwela sha fita fyakwe. Nangu cibe fyo, muli ili lyashi mwaliba ifilubo ifingi. Icitabo ca A History of Christianity (Ilyashi lya Kale Ilya BuKristu) cilando kuti: “Ubulondoloshi pa lwa nshita ya cine cine, icifulo ne fishinka ifya ici cimonwa filaipilika.” Pa kusengela Konstantino mu Roma, Icilye cikalamba ica cisenshi camupeele icifulo ca buAugustus mukalamba ne ca buPontifex Maximus, e kutila, shimapepo mukalamba uwa mipepele ya busenshi iya buteko.

Mu 313 C.E., Konstantino ateyenye icipangano na Kateka Licinius, uwaleteka ifitungu fya ku kabanga. Ukupitila mu Cipope ca ku Milan, bonse capamo balipeele ubuntungwa bwa kupepa ne nsambu sha mulinganya ku mabumba yonse aya mipepele. Nangu cibe fyo, bakalemba ba lyashi lya kale abengi tabacindamika ici cipope, basoso kuti caali fye ni kalata wa lyonse kabili tacali cipope ca buteko icacindama icalangilile ukuteuluka kwa mafunde ukulosha ku buKristu.

Mu myaka 10 iyakonkelepo, Konstantino acimfishe Licinius, umulwani wakwe uwa kulekelesha, kabili aishileba kateka wa calo conse ica bena Roma. Mu 325 C.E., ninshi aali talabatishiwa, atekeeshe icilye cikalamba ica kubalilapo ica kukumbinkanya ifisumino ice calici lya “Bwina Kristu,” icasenwike ifisumino fya buArius no kupekanya ifyebo fya fisumino ifyapulamo ifitwa Icisumino ca Nicaea.

Mu mwaka wa 337 C.E., Konstantino alilwele ubwa kufwa. Pali ako kashita ka kufwa, alibatishiwe, kabili lyene alifwile. Pa numa ya mfwa yakwe, Icilye cikalamba camubikile pa kati ka milungu ya ciRoma.

Ifyo Konstantino Abomfeshe Imipepele

Ukulosha ku mibele intu ilingi line bakateka ba ciRoma aba mu mwanda wa myaka uwalenga itatu no walenga ine balelanga ku mipepele, icitabo Istoria tou Ellinikou Ethnous (Ilyashi lya Kale Ilya Luko lwa Greece) citila: “Nangu cingati bakateka tabapooseleko amano ku fya mipepele, pa kusekesha abantu aba mu nkulo yabo, bacisangile ukube calinga ukupeela imipepele icifulo casumbuka mu mapange yabo aya mapolitiki, pa kuti mu ncitilo shabo mubemo ifya mipepele.”

Mu cine cine, Konstantino aalishibe inkulo yakwe bwino bwino. Ilyo atendeke ukuteka, alefwaya ubutungulushi bumo ubwa “bulesa,” ubushalepayanishiwa ne milungu ya ciRoma iishalumbwike. Ubuteko, ukubikako fye ne mipepele ya buko ne fyakaniko fimbi, bwalibongolweke, kabili icintu icapusanako kabili icali no kukosha e lyo no kwikatanya ubuteko calekabilwa. Icitabo ca encyclopedia Hidria cisoso kuti: “Konstantino alitemenwe ubuKristu pa mulandu wa kuti bwalitungilile ukucimfya kwakwe ukubikako fye no kuteyanya cipya cipya ukwa buteko bwakwe. Amacalici ya Bwina Kristu ayasalangene mpanga yonse yatendeke ukumutungilila mu fya mapolitiki. . . . Ashingulwikwe na bashikofu abalumbwike nga nshi . . . , kabili abalombele ukuti batwalilile ukwikatana.”

Konstantino amwene ukuti imipepele ya “Bwina Kristu”—iyali iisangu kabili iyakowela nga nshi—kuti yabomfiwa bwino ukuba ica kukosha no kwikatanya ipange lyakwe ilya kuteka. Pa kusuminisha ifishinte fya buKristu bwa busangu pa kuti engatungililwa mu mabuyo yakwe aya mapolitiki, apingwilepo ukwikatanya abantu pe samba lya mipepele imo iya “cikatolika,” nelyo iya calo conse. Imyata no kusefya kwa cisenshi fyainikwe amashina ya “Bwina Kristu.” Kabili bashimapepo ba “Bwina Kristu” balipeelwe ififulo fya pa muulu, amalipilo, na maka ifyakwete bashimapepo ba cisenshi.

Konstantino alefwaya kube ukumfwana mu mipepele pa mulandu wa mapolitiki, e ico mu kwangufyanya alicimfishe bonse abakwete imimwene yapusanako, te ku fifundisho fya cine abacimfishe lelo aacitile fyo ukupitila mu kusuminisha kwa cinabwingi. Ukupusana kukalamba ukwa mfundo mwi calici lya “Bwina Kristu” ilyakwete amalekano yakalamba kwalengele ukuti anyantukilemo pamo nga kawikishanya “uwatumwa na Lesa.” Ukupitila mu kubomba na bena Donatus mu Afrika wa ku kapinda ka ku kuso e lyo na bakonshi ba kwa Arius mu citungu ca ku kabanga ica calo aleteka, mu kwangufyanya asangile ukuti ukunashanasha abantu mu kwine kweka takwakumanine ku kulenga imipepele ukukosa no kwikatana.a Pa kweshako ukukalulula ifikansa fya buArius, alonganike icilye ca kubalilapo ica kukumbinkanya ifisumino mu lyashi lya kale ilye calici.—Moneni umukululo “Konstantino ne Cilye ca Nicaea.”

Ukulosha kuli Konstantino, Paul Johnson, kalemba wa lyashi lya kale alando kuti: “Umo uwa milandu ikalamba iyalengele ukuti atekeleshe ubuKristu nakalimo wali wa kuti bwapeele kuli wene na ku Buteko ishuko ilya kulama ifipope fye Calici pa lwa fifundisho.”

Bushe Atalile Abapo Umwina Kristu?

Johnson alando kuti: “Konstantino talekele ukupepa akasuba kabili tafumishepo icipasho ca kasuba pa ndalama shakwe.” Icitabo ca Catholic Encyclopedia cilando kuti: “Konstantino acitile umulinganya ku mipepele yonse. Pamo nga pontifex maximus alesakamana imipepele ya basenshi no kucingilila insambu shabo.” Icitabo ca encyclopedia Hidria cilando kuti: “Konstantino tatalile abapo Umwina Kristu.” Mu kulundapo citila: “Eusebius uwa ku Kaisarea, uwalembele ilyashi lya kwa Konstantino, asoso kuti aishileba Umwina Kristu ku mpela ya bumi bwakwe. Ici tacingaba ica cine, apantu ubushiku ilyo talabatishiwa, [Konstantino] apeele ilambo kuli Zeus pa mulandu wa kuti e wakwete ilumbo ilya Pontifex Maximus.”

Ukufika fye na ku mfwa yakwe mu 337 C.E., Konstantino aalikwete ilumbo lya cisenshi ilya Pontifex Maximus, umukalamba uwalesakamana imilandu ya mipepele. Ukukuma ku lubatisho lwakwe, cili ica mano ukwipusha ukuti, Bushe intanshi, aalilapile mu cine cine e lyo no kupilibuka, nga fintu Amalembo yafwaya? (Imilimo 2:38, 40, 41) Bushe lwali lubatisho lwa kwibishiwa mu menshi ukulangisha ukuipeela kwa kwa Konstantino kuli Yehova Lesa?—Linganyeniko Imilimo 8:36-39.

Bushe Aali “Mutakatifu”?

Icitabo ca Encyclopædia Britannica cilando kuti: “Konstantino ainikwe ilumbo lya Mukalamba pa mulandu wa mibombele yakwe, te pa mulandu ne mibele yakwe. Nga ca kuti imibele yakwe yalingululwa, mu cine cine, aaba uwacepeshapo pali bonse abainikwe lumbo ilya kuti [Mukalamba] mu nshita sha kale nelyo isha nomba.” Kabili icitabo ca A History of Christianity citweba ukuti: “Mu kubangilila caumfwike ukuti aalikwete umutima uwabipa no kuti aali umukalushi nga afulwa. . . . Tacindike ubumi bwa bantunse . . . Mu bukote aishilekwata imibele ya bukatu.”

Mu kushininkisha Konstantino aalikwete umutima uubi. Kasapika wa lyashi lya kale alanda ukuti “ukukuntukilwa kwakwe ilingi line kwalelenga ukuti alecita imilandu iyabipa.” (Moneni umukululo “Imisoka mu Lupwa lwa Cifumu.”) H. Fisher, kalemba wa lyashi lya kale mu citabo cakwe ica History of Europe (Ilyashi lya Kale Ilya Bulaya) alanda ukuti Konstantino takwete “imibele ya Bwina Kristu.” Ifishinka filangilila ukuti taali Mwina Kristu wa cine uwafwele “ubuntu bupya” kabili uwakwete ifisabo fya mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa—ukutemwa, ukusekelela, umutende, ukutekanya, icongwe, ubusuma, icishinka, ukunakilila, no kuteko mutima.—Abena Kolose 3:9, 10; Abena Galatia 5:22, 23.

Ifyafumine mu Ncitilo Shakwe

Pamo nga Pontifex Maximus wa cisenshi—kabili uwali umukalamba wa mipepele iya Buteko bwa ciRoma—Konstantino alyeseshe ukusembeleka bashikofu be calici ilisangu. Abapeele ififulo fya bulashi, ifya lulumbi, ne fya bukankaala pa kuti babe abalashi ba mipepele ya Buteko bwa ciRoma. Icitabo ca Catholic Encyclopedia cisumino kuti: “Bashikofu bamo, balipofwishiwe ku kupulama kwa ng’anda ya buteko, ica kuti bafikile na ku cipimo ca kutatakula kateka nga malaika wa kwa Lesa, ngo muntu washila, kabili baliseseme ukuti aali no kuteka mu muulu, ukupala Umwana wa kwa Lesa.”

Ilintu ubuKristu bwa busangu bwatendeke ukutungilila ubuteko bwa bupolitiki, bwaishilesanguka ulubali lwa pano isonde, nelyo ulubali lwa micitile ya bantu abashipepa, kabili bwalisensenwinwe ku fisambilisho fya kwa Yesu Kristu. (Yohane 15:19; 17:14, 16; Ukusokolola 17:1, 2) Pali uyu mulandu, ififundisho ne fibelesho fya bufi fyalisakeene no “buKristu”—baLesa Batatu, bumunshifwa bwa mweo, helo wabamo umulilo, umutwala, ukupepela abafwa, ukubomfya bakolona, utulubi, ifipasho, ne fyapalako.—Linganyeniko 2 Abena Korinti 6:14-18.

Icalici lyapyene icibelesho ca kuumyo lupaka ukufuma kuli Konstantino. Abasoma babili, Henderson na Buck basosa ukuti: “Ilandwe ilyayanguka lyalikoweshiwe, impupo no kusefya ifya mataki fyalitendeke, umucinshi na malipilo ifya ku calo fyalipeelwe kuli bakafundisha ba buKristu, kabili Ubufumu bwa kwa Kristu bwalyalwike apakalamba ukusanguka ubufumu bwa pano isonde.”

Ni Kwi Kwingasangwa UbuKristu bwa Cine?

Ifishinka ifya mu lyashi lya kale fisokolola icine icaba mu “bukalamba” bwa kwa Konstantino. Ukucila ukupangwa na Yesu Kristu, Umutwe wa cilonganino ca Bwina Kristu ica cine, Kristendomu lubali lumo aishilebako pa mulandu wa mitukuto ya bupolitiki na ku micenjelo ya kwa kateka umusenshi. Mu kulungatika nga nshi, Paul Johnson kalemba wa lyashi lya kale epusho kuti: “Bushe ubuteko bwalicimbile ku buKristu, atemwa bushe ubuKristu bwalicitile ubucende no buteko?”

Ilelo, abo bonse abalefwaya ukukakatila ku buKristu bwasanguluka kuti baafwiwa ukwishiba icilonganino ca cine ica Bwina Kristu no kubishanya na cene. Inte sha kwa Yehova mwi sonde lyonse balefwaisha ukwaafwa abantu aba mitima ya bufumacumi ukwishiba ubuKristu bwa cine e lyo no kupepa Lesa mu nshila iyo apokelela.—Yohane 4:23, 24.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 28]

Konstantino Ne Cilye Ca Nicaea

Mulimo nshi wabombelwe na Konstantino, Kateka uushabatishiwa ku Cilye ca Nicaea? Icitabo ca Encyclopædia Britannica cilando kuti: “Konstantino e watekeeshe, mu kucincila alitungulwile ukulanshanya . . . Pa mulandu wa kutiina uyu kateka, bashikofu bonse, ukufumyako fye babili, balisaine icipangano, nangu cingati abengi aba bene tabafwaile ukusaina.”

Pa numa ya myeshi ibili iya kukansana kwabipisha ukwa mipepele, uyu politishani umusenshi alinyantukilamo no kusuminisha abalandile ukuti Yesu ni Lesa. Lelo mulandu nshi aacitile fyo? Icitabo ca A Short History of Christian Doctrine (Ilyashi lya Kale Ilipi Ilya Fifundisho fya BuKristu) cisoso kuti: “Konstantino taishibepo nangu cimo pa fipusho ifyaipushiwe pa lwa fisambilisho fya mipepele ifya ciGriki.” Ico aishibepo fye ca kuti amalekano mu mipepele yaali no kuletako icintiinya ku buteko bwakwe, e ico apampamine pa kukosha ubuteko bwakwe.

Ukukuma kuli kalata wa kulekelesha uwalembelwe mu Nicaea pe samba lya kwa Konstantino, icitabo ca Istoria tou Ellinikou Ethnous cisosa ukuti: “Ulya kalata alangilila ifyo [Konstantino] tayangilweko ku fifundisho, . . . na fintu aalebomfya ulunkonena pa kweshako ukwikatanya icalici ukwabula ukusakamana ne fyali no kufumamo, kabili mu kulekelesha wene pamo nga ‘shikofu wa ba ku nse ye calici’ aleputula imilandu yonse iya fya mipepele.” Bushe mu cine cine mupashi wa kwa Lesa watungulwile ifyapingwilwe pali cilya cilye?—Linganyeniko Imilimo 15:28, 29.

[Akabokoshi pe bula 29]

Imisoka mu Lupwa lwa Cifumu

Pe samba lya uyu mutwe, icitabo ca Istoria tou Ellinikou Ethnous cilondolola pa fyo ciita “imilandu ishaibipila iyo Konstantino acitile kuli balupwa lwakwe.” Pa numa fye ya kupanga ulupwa lwa cifumu, taishibe ifyo engaipakisha ulubanda lwakwe kabili calengele ukuti abe uwaibukila ku masanso aya mushingulwike. Pa kuba uwa mutunganya, kabili nakalimo ukutunkwa ku nkwakwa, intanshi atungenye umwipwa wakwe Licinianus—umwana wa kwa Kateka munankwe uo kale kale aipeye—pamo ngo mulwani uwali no kumwimina. Pa numa ya kwipaiwa kwa mwipwa wakwe, Crispus, ibeli lya kwa Konstantino, e waishileipaiwa kuli Fausta nyina umuleshi pantu camoneke kwati alecilikila abana bakwe ukwisapyana ubufumu.

Iyi ncitilo ya kwa Fausta mu kupelako yalengele ukuti na o wine epaiwe mu nshila ya kupapusha. Cilemoneka kwati Augusta Helena, uwakwete amaka pa mwana wakwe Konstantino ukufika na ku mpela, alibimbilwemo muli uyu musoka. Ilingi line ukukuntukilwa kwa kwa Konstantino e kwalengele ukuti epaye abanankwe na bantu abo alebishanya na bo. Icitabo ca History of the Middle Ages cilando kuti: “Ukwipaya umwana wakwe umwaume no mukashi wakwe, e lyo ne misoka imbi filangilila ukuti tayambukilwe ne mibele ya buKristu.”

[Icikope pe bula 30]

Ici caimikwa icaba mu Roma calibomfiwa ku kukatamika Konstantino

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 26]

Musée du Louvre, Paris