Cinshi Baibolo Isosa pa lwa Bumi pa Numa ya Mfwa?

“Uli lukungu, kabili ku kulungu e ko ukabwelela.”—UKUTENDEKA 3:19.

1, 2. (a) Ni mfundo nshi shalekanalekana ishabako pa lwa bumi pa numa ya mfwa? (b) Cinshi tulekabila ukubebeta pa kuti twingeshiba ifyo Baibolo isambilisha pa lwa mweo?

NIKHILANANDA umuHindu uwa mano ya buntunse alandile ukuti: “Icifundisho ca kucululuka kwa pe calipusana ne cisumino ca kuti Lesa alitemwa ifibumbwa fyakwe. . . . Ukusumina mu kukandwa kwa mweo ukwa ciyayaya pa filubo ifyacitilwe pa myaka fye inono, ukwabula no kuupeele shuko lya kulungike cilubo, tamwaba mano nangu panono.”

² Ukupala Nikhilananda, abengi ilelo balatwishike cisambilisho ca kulunguluka kwa pe. Bambi na bo calibakosela ukumfwikishe mfundo iilanda pa fyo umo engafika kuli Nirvana no kuyalundana ne cifyalilwa. Na batila ifisumino fyabo fyashimpwa pali Baibolo, na bo bene balikwata imfundo shalekanalekana pa lwa mweo ne ficitika nga twafwa. Lelo cinshi Baibolo isambilisha pa lwa mweo? Pa kusanga amasuko, tulekabila ukubebeta umwalola amashiwi ya ciHebere ne ciGriki ayapilibulwa “umweo” muli Baibolo.

Umweo Ukulingana na Baibolo

 3. (a) Lishiwi nshi lyapilibulwa “umweo” mu Amalembo ya ciHebere, kabili cinshi lipilibula? (b) Ukutendeka 2:7 kushininkisha shani ukuti ishiwi “umweo” kuti lyalosha ku muntu umutuntulu?

³ Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa “umweo” ni neʹphesh, kabili limoneka imiku 754 mu Malembo ya ciHebere. Cinshi ishiwi neʹphesh lipilibula? Ukulingana na The Dictionary of Bible and Religion, “ilingi line lilosha ku cibumbwa icumi, ku muntu umutuntulu.” Ici cilangililwa bwino ku fyo Baibolo ilondolola umweo pa Ukutendeka 2:7 ukuti: “Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mushili, na mu myona yakwe apuutilemo umupu wa mweo; no yo muntu [abele umweo uumi, NW].” Moneni ukuti umuntu wa ntanshi “abele” umweo. E kutila, Adamu taakwete umweo; wene aali e mweo—nga fintu umuntu uusanguka dokota aba dokota. Ishiwi “umweo,” kanshi, pano lilelosha ku muntu umutuntulu.

 4. Lishiwi nshi lyapilibulwa “umweo” mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki, kabili lipilibula cinshi?

⁴ Mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki ishiwi ilyapilibulwa “umweo” (psy·kheʹ) limonekamo ukucila pa miku 100. Ili shiwi, ukupala neʹphesh, ilingi line lilosha ku muntu umutuntulu. Ku ca kumwenako, moneni aya mashiwi: “[Umweo, NW] wandi wasakamikwa.” (Yohane 12:27) “Umwenso waponene umuntu [“umweo,” NW] onse.” (Imilimo 2:43) “Umweo onse unakile abalashi bacilamo.” (Abena Roma 13:1, NW) “Kosheni imyeo yapopomenwa.” (1 Abena Tesalonika 5:14, NW) “Aba mweo banono, e kutila cinekonsekonse, bapuswike ku menshi.” (1 Petro 3:20) Cine cine, ukupala neʹphesh, ishiwi psy·kheʹ, lilosha ku muntu umutuntulu. Ukulingana no kulanda kwa wasoma, Nigel Turner, ili shiwi “lilangilila icakwatamo ubuntu, umwine wine, umubili wa munofu uwapuutilwemo rûaḥ [umupashi] wa kwa Lesa. . . . Apo tulekomaila ni pa muntu umwine.”

 5. Bushe inama myeo? Londololeni.

⁵ Lelo ishiwi “umweo” muli Baibolo lilabomfiwa na ku nama te ku bantunse fye kweka. Ku ca kumwenako, pa kulondololo kulengwa kwa fibumbwa fya muli bemba, Ukutendeka 1:20 kutila Lesa akambishe ukuti: “Mu menshi namusenye ukusenya kwa fibumbwa fya mweo.” Kabili pa bushiku bwa kubumba ubwakonkelepo, Lesa atile: “Pe sonde napafumye ifibumbwa fya mweo mu misango ya fiko, ifitekwa, ne fikulika, ne nama sha mpanga mu misango ya fiko.”—Ukutendeka 1:24; linganyeniko Impendwa 31:28, NW.

 6. Cinshi cingasoswa pa fyo Baibolo ibomfye shiwi “umweo”?

⁶ Kanshi ishiwi “umweo” nga fintu lyabomfiwa mu Baibolo lilosha ku muntu nelyo inama nelyo ku bumi bwa muntu nelyo ubwa nama. (Moneni umukululo pa muulu.) Ukulondolola kwa Baibolo pa lwa mweo kwaba ukwayanguka, ukushalukaaluka, ukushashindailwamo amano ya buntunse ayapikana no kutiine mipashi ukwa bantu. Nga ni fyo, ubwipusho bwakakala tufwile ukwipusha bwa kuti: Ukulingana na Baibolo, cinshi cicitika ku mweo umuntu nga afwa?

Abafwa Tabaishiba Nangu Kamo

7, 8. (a) Cinshi Amalembo yasokolola pa lwa mibele ya bafwa? (b) Peeleni ifya kumwenako ukufuma mu Baibolo ifilangililo kuti umweo kuti wafwa.

⁷ Lukala Milandu 9:5, 10, Moffat alilondolola bwino imibele ya bafwa ukuti: “Abafwa tabaishibapo kantu . . . Takwaba ico babomba, takwabe pange, takwabo kwishiba nelyo mucetekanya, mu nshishi.” Imfwa kanshi mibele ya kukaanabako. Kemba wa malumbo alembele ukuti umuntu nga afwa, “abwelela ku mushili wakwe, ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe.” (Ilumbo 146:4) Abafwa tabaishiba nangu kamo, tabengacite cili conse.

⁸ Pa kupingula Adamu, Lesa atile: “Uli lukungu, kabili ku lukungu e ko ukabwelela.” (Ukutendeka 3:19) Ilyo Lesa talapanga Adamu ku lukungu lwa mushili no kumupeelo bumi, Adamu taaliko. Lintu afwile, Adamu abwelele ku kukaanabako. Ukukandwa kwakwe kwali ni mfwa—te kuselela ku bwikashi bumbi iyo. Cinshi, lyene cacitike ku mweo wakwe? Apantu mu Baibolo ishiwi “umweo” ilingi line lilosha fye ku muntu, nga twatila Adamu alifwile, ninshi tuleti umweo uwaleitwa Adamu walifwile. Ici kuti caumfwika iceni ku muntu uwasumina mu kuti umweo taufwa. Nangu cibe fyo, Baibolo itila: “Umuntu [“umweo,” NW] uubembuka e ukafwa.” (Esekiele 18:4) Ubwina Lebi 21:1 muli New World Translation, bulanda ulwa “mweo uufwile” (“icitumbi,” The Jerusalem Bible). Kabili abaNasiri baebelwe ukukanapalama ku “mweo onse uufwile,” (NW) (“umubili wa mufwe,” Lamsa).—Impendwa 6:6.

 9. Cinshi Baibolo ipilibula lintu yasoso kuti Rakele ‘umweo wa kwa Rakele walifuminemo’?

⁹ Bushe kanshi yalola mwi amashiwi ya pa Ukutendeka 35:18 pa lwa mfwa yabipisha intu Rakele afwileko pa kupaapa umwana wakwe uwa cibili? Palya tubelengo kuti: “Pa kufumamo umweo wakwe (pantu alifwile), e lyo ainike ishina lyakwe Benoni: lelo wishi amwinike Benyamini.” Bushe aya mashiwi yalolele mu kuti Rakele aali no buntu bwa mu kati ubwafuminemo ilyo afwile? Awe iyo. Ibukisheni ukuti ishiwi “umweo” kuti na kabili lyalosha ku bumi ubo umuntu akwata. E co muli ili lembo “umweo” wa kwa Rakele ulelosha fye ku “bumi” bwakwe. E mulandu wine baBaibolo bambi, pa kupilibula aya mashiwi ya kuti “pa kufumamo umweo wakwe” bena batila “ubumi bwakwe bwaletotobela” (Knox), “apeemene uwa kupelako” (JB), na “ubumi bwakwe bwalifumine muli wene” (Bible in Basic English). Takwabako icilangililo kuti kwaliko icintu cimo icishimoneka icafumine muli Rakele ilyo afwile.

10. Ni mu nshila nshi umweo wa mwana wa kwa mukamfwilwa ‘wabwelelemo muli wene’?

¹⁰ Calipalako na ku kubuuka kwa mwana wa kwa mukamfwilwa, ukwalembwa pali 1 Ishamfumu icipandwa 17. Pa cikomo 22, tubelengapo kuti ilyo Eliya apepele pa mwana, “Yehova aumfwile ishiwi lya kwa Eliya; umweo wa mwana wabwelelemo, na o apuupuutuka.” Apa na po, ishiwi “umweo” lipilibula “ubumi.” E co New American Standard Bible yena itila: “Ubumi bwa mwana bwalibwelele kuli wene kabili alipuupuutwike.” Ee, cali bumi, e bwabwelele ku mwana, te cintu cimo icabe cinshingwa fye. Ici cilomfwana na cintu Eliya aebele nyina kwa mwana ukuti: “Mona umwana obe [umuntu umutuntulu] ali no mweo.”—1 Ishamfumu 17:23.

Bushe Kanshi Umupashi Cinshi?

11. Mulandu nshi ishiwi “umupashi” talingalosha ku cintu icishifwa icifumamo mu muntu?

¹¹ Baibolo isoso kuti umuntu nga afwa, “wafumo mupu [“umupashi,” NW] wakwe, abwelela ku mushili wakwe.” (Ilumbo 146:4) Bushe ici cilolele mu kuti umupashi ulafuma mu mubili icine cine fye no kutwalilila ukubako pa numa ya mfwa ya muntu? Te kuti cibe fyo, pantu kemba wa malumbo akonkeshapo ukusoso kuti: “Ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe” (“ukutontonkanya kwakwe konse kwapwa,” The New English Bible). Kanshi umupashi cinshi, kabili ni shani fintu ‘ufuma’ mu muntu nga afwa?

12. Yalola mwi amashiwi ya ciHebere ne ciGriki ayapilibulwa “umupashi” muli Baibolo?

¹² Muli Baibolo, amashiwi ayapilibulwa “umupashi” (iciHebere, ruʹach; iciGriki, pneuʹma) maka maka yapilibula “umupu.” E mulandu wine ubupilibulo bwa Cibemba mu cifulo ca kuti “wafumo mupashi wakwe,” bwena bubomfya amashiwi ya kuti “wafumo mupu wakwe.” (Ilumbo 146:4) Lelo ishiwi “umupashi” lilosha ku fyacila fye na pa kupeema. Ku ca kumwenako, pa kulondolola ukonaulwa kwa bumi bwa bantu no bwa nama pa Lyeshi lya calo conse, Ukutendeka 7:22 kutila: “Conse icali no mupu [nelyo umupashi; iciHebere ruʹach] wa mweo mu myona ya ciko, conse icali pa mulundu, califwile.” E co “umupashi” kuti walosha ku maka ya bumi ayatungililwa ku kupeema ayabomba mu fibumbwa fyonse ifyumi, abantunse ne nama.

13. Umupashi ubwelela shani kuli Lesa lintu umuntu afwa?

¹³ Cipilibula cinshi, lyene lintu Lukala Milandu atila umuntu nga afwa, “umupashi wabwelela kuli Lesa uwaupeele”? Bushe cilepilibulo kuti umupashi icine cine ulapita mu lwelele ukuya ukwaikala Lesa? Te mo cilolele. Apantu umupashi maka ya bumi, ukuti ‘ubwelela kuli Lesa’ cipilibulo kuti isubilo ilili lyonse fye ilya bumi bwa ku ntanshi ilya uyo muntu nomba lishala fye kuli Lesa. Ni Lesa fye e wingabweseshamo umupashi, nelyo amaka ya bumi, ukulenga umuntu ukubwelela ku bumi. (Ilumbo 104:30) Lelo bushe Lesa alafwaya ukubwesesha abantu ku bumi?

“Akabuuka”

14. Cinshi Yesu asosele no kucita pa kwilululako no kusansamushako bankashi kwa Lasaro ilyo ndume yabo afwile?

¹⁴ Mwi tauni linono ilya Betani, nalimo bakilomita batatu ku kabanga ka Yerusalemu, Maria na Marita baleloosha ndume yabo Lasaro uwafwile imfwa iyabula ukwenekela. Yesu alooseshe pamo na bo, pantu alitemenwe Lasaro ne nkashi shakwe. Ni shani Yesu ali no kusansamusha inkashi sha kwa Lasaro? Tabashimikile ilyashi ilyashokoloka, lelo abashimikile icine. Yesu asosele fye ati: “Indume yobe ilebuuka kabili.” Yesu lyene aile ku nshishi, kabili alibuushishe Lasaro—ukubwesesho bumi ku muntu uwafwile pa nshiku shine!—Yohane 11:18-23, 38-44.

15. Bushe Marita ayankwileko shani ku fyo Yesu asosele no kucita?

¹⁵ Bushe Marita alipapile lintu Yesu alandile ukuti Lasaro ali no ‘kubuuka’? Afwile tapapile, pantu ayaswike ati: “Ninjishibo kuti akabuuka mu kubuuka kwa mu bushiku bwa kupelelekesha.” Na kale fye alitetekele ubulayo bwa kubuuka. Yesu lyene amwebele ati: “Ni ne kubuuka kabili umweo: uuntetekela, nangu afwa, akaba no mweo.” (Yohane 11:23-25) Icipesha amano ca kubwesesha Lasaro ku bumi calikoseshe icitetekelo ca kwa Marita no kulenga bambi ukutetekela. (Yohane 11:45) Lelo mu kulungatika cinshi ishiwi “ukubuuka” lipilibula?

16. Ishiwi “ukubuuka” lipilibula cinshi?

¹⁶ Ishiwi “ukubuuka” lyapilibulwa ukufuma kwi shiwi lya ciGriki a·naʹsta·sis, ilyo mu kulikonka fye lipilibula “ukwiminina na kabili.” Abalepilibula iciGriki ukufumya mu ciHebere bapilibwile a·naʹsta·sis ukubomfya amashiwi ya ciHebere techi·yathʹ ham·me·thimʹ, ayalola mu kuti “ukubuusha abafwa.”a E ico ukubuusha kubimbamo ukwimyo muntu ukufuma ku mibele yabulo bumi iya mfwa—ukubwesha no kupuupuutula icipasho ca bumi bwa muntu.

17. (a) Mulandu nshi tacingakosela Yehova Lesa na Yesu Kristu ukubuusha umuntu umo umo? (b) Bulayo nshi Yesu alaile ababa mu nshishi sha cibukisho?

¹⁷ Yehova Lesa pa kuba uwa mano yashipelela ne cibukisho cakumanina, kuti abuusha umuntu ukwabulo bwafya. Tacingamukosela ukwibukisha ifyali ubumi bwa bafwile—ifyali umusango wabo uwa buntu, ifyo bacitile, ne fyebo fyonse ifya kubeshibilako. (Yobo 12:13; linganyeniko Esaya 40:26.) Ukulundapo, nga fintu calangililwa ku cacitike kuli Lasaro, Yesu Kristu alafwaya kabili aliba na maka ya kubuusha abafwa. (Linganyeniko Luka 7:11-17; 8:40-56.) Na kuba, Yesu Kristu atile: “Inshita ileisa, iyo bonse aba mu nshishi [isha cibukisho, NW] bakomfwamo ishiwi lyakwe [ilya kwa Yesu], no kufumamo.” (Yohane 5:28, 29) Ee, Yesu Kristu alaile ukuti bonse abo Yehova ebukisha bakabuushiwa. Ukwabulo kutwishika, Baibolo itila umweo ulafwa, kabili ukubuuka e kwingafumyapo imfwa. Lelo, iminshipendwa ya bantu balikalako abomi kabili balifwa. Pali aba bene, ni bani Lesa ebukisha, kabili abalepembelela ukubuuka?

18. Ni bani bakabuushiwa?

¹⁸ Abacitile ubulungami pamo nga ababomfi ba kwa Yehova bakabuushiwa. Lelo iminshipendwa ya bantu bambi balifwa ukwabula ukulangisha nampo nga kuti bakonka ifipimo fya kwa Lesa ifyalungama. Tabaishibe fintu Yehova afwaya nelyo tabakwete inshita yakumanina pa kuti bengaaluka. Aba bambi na bo Lesa alabebukisha na muli fyo bakabuushiwa, pantu Baibolo ilayo kuti: “Kukabo kwima ku bafwa kwa balungama na bashalungama.”—Imilimo 24:15.

19. (a) Cimonwa nshi umutumwa Yohane amwene pa lwa kubuuka? (b) Cinshi ‘capooselwe muli bemba wa mulilo,’ kabili cinshi aya mashiwi yapilibula?

¹⁹ Umutumwa Yohane amwene icimonwa ca kucilimusha ica bantu babuushiwe nabeminina ku cinso ca cipuna ca bufumu ica kwa Lesa. Pa kulondolole cimonwa atile: “Bemba alekelemo abafwa abalimo, ne Mfwa na ku Mbo fyalekelemo abafwa abali muli fyene; na bo bapingwilwe umo umo umwalole milimo yakwe. E lyo Imfwa na ku Mbo fyapooselwe muli bemba wa mulilo . . . iyi ni mfwa ya cibili, bemba wa mulilo.” (Ukusokolola 20:12-15) Tontonkanyeni umo ico cilolele! Abafwa bonse ababa mu cibukisho ca kwa Lesa bakalubulwa ku Hades, nelyo ku Sheol, inshishi uko abantu bonse baya. (Ilumbo 16:10; Imilimo 2:31) Lyene “Imfwa na ku Mbo” fikapooswa mu ciitwa “bemba wa mulimo,” icimininako ukonaulwa umupwilapo. Inshishi ukuya abantu bonse tayakabeko.

Isubilo Lyawamisha!

20. Iminshipendwa ya bafwa bakabuushiwilwa ku mibele ya musango nshi?

²⁰ Lintu iminshipendwa ya bantu bakabuuka, tabakabwelele pe sonde ilyabulapo akantu. (Esaya 45:18) Bakabuukila mu bwikashi bwawaminako kabili bakasango kuti umwa kwikala, ifya kufwala, ne fya kulya ifingi nafipekanishiwa. (Ilumbo 67:6; 72:16; Esaya 65:21, 22) Ni bani bakateyanye fi fyonse? Ukwabulo kutwishika kukabako abantu abomi mu calo cipya ilyo ukubuuka kwa pe sonde kushilatendeka. Nomba ni bani abo bene?

21, 22. Lisubilo nshi lyawamisha abantu abaleikala mu “nshiku sha kulekelesha” bapembelela?

²¹ Ukufikilishiwa kwa busesemo bwa Baibolo kulango kuti tuleikala mu “nshiku sha kulekelesha” isha ino micitile ya fintu.b (2 Timote 3:1) Mu kwangufyanya fye, Yehova Lesa ali no kucilima imilandu ya bantu no kufumya ububifi pano isonde. (Ilumbo 37:10, 11; Amapinda 2:21, 22) Pali iyo nshita, cinshi cikacitika ku balebombela Lesa mu busumino?

²² Yehova takonawile abalungami kumo na babifi. (Ilumbo 145:20) Tatala acitapo icintu ca musango yo, kabili takacite fyo lintu akawamye sonde ukufumyapo ububi. (Linganyeniko Ukutendeka 18:22, 23, 26.) Na kuba, ibuuku lya mu Baibolo ilya kulekelesha lilanda ulwe “bumba likalamba ilishingapendwa ku muntu nangu umo, abafuma ku luko lonse ne mikowa ne misango ya bantu na bantu na ba ndimi,” balefuma mu “Bucushi bukalamba.” (Ukusokolola 7:9-14) Ee, cinkupiti mukalamba akapusuka ubucushi bukalamba ubukafumyapo icalo ca bubifi ica ndakai, kabili akengila mu calo cipya ica kwa Lesa. Mulya e mo abantunse ba cumfwila bakamwenamo mu kukumanina mu kupayanya kwa kusungusha ukwa kwa Lesa ukwa kulubula abantu ku lubembu ne mfwa. (Ukusokolola 22:1, 2) Muli fyo, “ibumba likalamba” talyakafwepo. Mwandi ilyo lisubilo lishaiwamina!

Ubumi Ukwabulo Kufwa

23, 24. Cinshi mufwile ukucita nga mulafwayo kuipakisha ubumi ukwabulo kufwa muli Paradise pano isonde?

²³ Bushe kuti twacetekela ili subilo lya kupapusha? Ee! Yesu Kristu umwine alangilile fyo kwali no kubako inshita lintu abantu bakaba no mweo ukwabulo kufwa. Ilyo fye talabuusha cibusa wakwe Lasaro, Yesu aebele Marita ati: “Onse uuli no mweo kabili antetekela, takafwe umuyayaya.”—Yohane 11:26.

²⁴ Bushe mulafwayo kwikala kuli pe na pe muli Paradise pano isonde? Bushe mulafuluko kumona abatemwikwa benu na kabili? Umutumwa Yohane asosele ukuti: “Pano isonde paleya, no lunkumbwa lwa pako; lelo uucito kufwaya kwa kwa Lesa ekalilila umuyayaya.” (1 Yohane 2:17) Ino e nshita ya kusambilila ukufwaya kwa kwa Lesa no kupingulapo ukulakonka kwene. Lyene imwe, capamo ne minshipendwa ya bambi abo kale kale balecito kufwaya kwa kwa Lesa, kuti mwaikala kuli pe na pe muli Paradise pe sonde.

[Amafutunoti]

Bushe Muleibukisha?

◻ Cinshi amashiwi ya kutendekelako ayapilibulwa “umweo” yapilibula?

◻ Cinshi cicitika ku mweo umuntu nga afwa?

◻ Ukulingana na Baibolo, cinshi cingafumyapo imfwa?

◻ Lisubilo nshi lyawamisha lipembelela aba busumino ilelo?

[Akabokoshi pe bula 15]

“Umweo” Pamo ngo Bumi bwa Cibumbwa

Limo limo, ishiwi “umweo” lilosha na ku bumi bwa muntu nelyo ubwa nama. Ici tacilealula ubulondoloshi bwa Baibolo ubutila umuntu ne nama myeo. Natulangilile: Tutila umuntu ali umumi, ukupilibulo kuti umuntu ali umutuntulu. Kuti na kabili twatila nakwato bumi. Mu nshila imo ine, umuntu umutuntulu aba mweo. Lelo ilintu ali umumi, “umweo” kuti wasoswa kwati cintu cimo ico akwata.

Ku ca kumwenako, Lesa aebele Mose ati: “Nabafwa abantu bonse abafwaile umweo obe.” Ukwabulo kutwishika abalwani ba kwa Mose balefwaya ukumwipaya. (Ukufuma 4:19; linganyeniko Yoshua 9:24; Amapinda 12:10.) Yesu abomfeshe ili shiwi mu nshila yapalako lintu atile: ‘Umwana wa muntu aishile ku kupeelo mweo wakwe icilubula ca pa bengi.’ (Mateo 20:28; linganyeniko Mateo 10:28.) Muli aya malembo, ishiwi “umweo” lilepilibula “ubumi bwa cibumbwa.”

[Ifikope pe bula 15]

Fyonse myeo

[Abatusuminishe]

Kasosa: U.S. Fish and Wildlife Service, Washington, D.C./Dean Biggins

[Icikope pe bula 17]

Yesu alangilile ukuti ukubuuka e kwingafumyapo imfwa

[Icikope pe bula 18]

“Onse uuli no mweo kabili antetekela, takafwe umuyayaya.”—Yohane 11:26