Kalenga Kuti Alundako Ubupilibulo ku Bumi Bwenu

“Lekeni fitashe ishina lya kwa Yehova; pantu wene alisosele, na fyo fyalilengelwe.”—AMALUMBO 148:5.

1, 2. (a) Cipusho nshi tulingile ukubebeta? (b) Ububumbo bubimbilwemo shani mu cipusho ca kwa Esaya?

“BUSHE tawaishiba?” Ico cipusho cileumfwika kwati kuti calenga abengi ukwankulako ati, ‘Ukwishiba cinshi?’ Lelo ici cipusho cintu cakakala. Kabili kuti twatesekesha bwino icasuko ukupitila mu kubebete cishinka cilelandwapo mu cipandwa 40 ica mwi buuku lya Baibolo ilya Esaya. Ili buuku lyalembelwe no muHebere wa pa kale, Esaya, kanshi ici cipusho ca kale. Nalyo line, ici cipusho ca muno nshiku sana, pantu cibimbilemo ubucindami bwine bwine ubwa bumi bwenu.

² Apantu cili icacindamishe fyo, tulingile ukwangwako sana kuli ici cipusho ca pali Esaya 40:28 icitila: “Bushe tawaishiba, napamo tawaumfwa, ukuti, Yehova ni Lesa wa muyayaya, Kalenga wa mpela sha pano isonde?” Kanshi ‘ukwishiba’ kwalebimbamo Kalenga wa pano isonde, kabili amashiwi yashingulukako yalango kuti te sonde fye libimbilwemo. Mu fikomo fibili ifibangilileko Esaya alembele pa lwa ntanda ati: “Inwineni amenso yenu mu muulu, moneni; nani uwalengele intanda ishi? Untu afumya umulalo wa shiko mu mpendwa, . . . Pa kuti afulisho kukosa na maka ayengi, takubulapo nangu lumo.”

 3. Nangu fye mwalishibapo ifingi pa lwa kwa Kalenga, mulandu nshi mulingile ukwishibilapo fimbi?

³ Ca cine, icipusho icitila “Bushe tawaishiba?” cilanda pa lwa kwa Kalenga wa bubumbo bwesu. Nalimo mwalishininwa ukuti Yehova Lesa ni “Kalenga wa mpela sha pano isonde.” Na kabili nalimo mwalishibapo ifingi pa lwa mibele yakwe ne nshila shakwe. Lelo ni shani nga mwakumanya umwaume nelyo umwanakashi uutwishika ukuti kwaliba Kalenga kabili uushaishiba fintu Kalenga aba? Nga mwakumanya uwa musango yo tamulingile ukupapa pantu kwaliba imintapendwa ya bantu abashaishiba nelyo abashasumina muli Kalenga.—Amalumbo 14:1; 53:1.

 4. (a) Mulandu nshi cibelele icalinga ukubebeta Kalenga pali ino nshita? (b) Fyasuko nshi sayansi ishingapayanya?

⁴ Mu masukulu mulefuma abengi abatwishika kabili abatila sayansi yalikwata nelyo kuti yasange fyasuko ku fipusho pa lwa ntendekelo ya bubumbo no bumi. Mu citabo ca Origin of Life (umutwe mu cina France utila: Origines de la Vie) bakalemba Hagene na Lenay batila: “Ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 21 abantu bacili balekansana pa lwa ntendekelo ya bumi. Apantu ubu bwafya bwalikosa sana, pa kubukalulula tulekabila ukufwailisha monse monse, ukutendekela mu lwelele ulushaikulila ukufika na ku tuntu utunono.” Nalyo line, icipandwa ca kulekelesha icitila, “Icipusho Cicilipo,” cisumino kuti: “Twalibebeta ifyasuko fimo ifya sayansi ku fipusho fitila, Bushe ubumi bwaishileko shani pe sonde? Lelo mulandu nshi ubumi bwaishileko? Bushe ubumi bwalikwata imifwaile? Sayansi taingasuka ifi fipusho. Sayansi isapika fye pa ‘fyo’ ifintu fyaba. Ukwipusha ‘ifyo’ ifintu fyaba no ‘mulandu’ fyabelako fyaba fipusho fibili ifyapusana sana. . . . Aba mano ya buntunse, aba mipepele, ukubikako na ifwe bonse tufwile ukusanga icasuko ukulosha ku ‘mulandu’ ubumi bwabelako.”

Ukusanga Ifyasuko no Bucindami bwa Bumi

 5. Bantu ba musango nshi maka maka benganonkelamo mu kusambilila ifingi pa lwa kwa Kalenga?

⁵ Ca cine, tulefwaya ukumfwikisho mulandu ubumi bwabelako, maka maka umulandu twabelako. Na kabili, tulingile ukwangwako ku bantu abatwishika ukuti kwaliba Kalenga kabili abaishiba ifinono pa nshila shakwe. Atemwa tontonkanyeni pa bakwata ifikulilo ifyabalengo kuti balemona Lesa mu nshila iyapusana sana na fintu Baibolo imulondolola. Imintapendwa ya bantu bakulila ku Asia nelyo ku fyalo fimbi uko icinabwingi bashimona Lesa ngo muntu wa cine cine uwakwata mibele ya kucebusha. Kuli bena ishiwi “lesa” libalenga ukutontonkanya pa cintu ica kupelenganya nelyo ico bashaishiba bwino. ‘Tabaishiba Kalenga’ nelyo inshila shakwe. Nga ca kuti bena, nelyo imintapendwa ya bantu bambi abasumina mu fyapalako, bashininwa ukuti Kalenga e ko aba, kwena kuti banonkelamo ifingi, ukusanshako ne subilo lya muyayaya! Na kabili kuti banonka icintu icaibela, uko e kuti, ubumi bwabo kuti bwakwata ubucindami bwine bwine, imifwaile ine ine no mutende wa muntontonkanya.

 6. Ubumi bwa bengi ilelo bwapalana shani ne fyacitikile Paul Gauguin na cimo ica fikope alengele?

⁶ Natulangilile: Mu 1891, umwina France uwaishibe fya kulengalenga Paul Gauguin aile alafwaya ubwikalo busuma mu calo ca French Polynesia, icapala paradise. Lelo mu kwangufyanya, imikalile yakwe iya kale iya mulekelesha yaletele ubulwele pali wene e lyo na pali bambi. Ilyo amwene ukuti alafwa, alengele icikope pa nsalu ikalamba iyatikama apo camoneke kwati ‘ailwile ubumi nge cintu ica kupelenganya.’ Bushe namwishiba ifyo Gauguin ainike cilya cikope? Acinike ati: “Twafuma Kwi? Ni fwe Bani? Tuleya Kwi?” Nalimo mwalyumfwapo bambi baleipusha ifi fine fipusho. Abengi balepusha. Lelo nga tabasangile ifyasuko fine fine no bucindami bwine bwine mu bumi, ni kwi bengaya? Kuti batila kanshi ubumi bwabo tabwapusana sana no bwa nama.—2 Petro 2:12.a

7, 8. Mulandu nshi ukusapika kwa sayansi kushakumanina mu kwine kweka?

⁷ E co kanshi kuti mwaumfwikisha icalengele ukuti profesa wa physics Freeman Dyson alembe ati: “Nshaba neka ne ubwekeshapo ukwipusha ifipusho fyaipwisheko Yobo. Mulandu nshi tuculila? Mulandu nshi icalo cabela no lufyengo ifi? Mulandu nshi kwabela ukukalipwa no tuyofi?” (Yobo 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7) Nga fintu cilumbwilwe, abengi pa kufwaya ifyasuko baya kuli sayansi mu cifulo ca kuya kuli Lesa. Abaishiba sayansi wa fya bumi, abasapika muli babemba, na bambi baleishibilapo ifingi pa lwe sonde no bumi bwabapo. Pa kusapika fimbi, abasambilila ifya maplaneti na basoma physics baleishibilapo ifingi pa lwa maplaneti yashinguluka akasuba, intanda, nangu fye pa fipinda bushiku ifyabela ukutali sana. (Linganyeniko Ukutendeka 11:6.) Cinshi ifishinka fya musango yo filangilila?

⁸ Basayantisti bamo balanda pa lwa “muntontonkanya” wa kwa Lesa nelyo “imilembele” ifyasokololwa mu bubumbo. Lelo bushe tabalepusa icishinka cikalamba? Magazini wa Science alandile ukuti: “Lintu bakasapika batila ububumbo busokolola ‘umuntontonkanya’ wa kwa Lesa nelyo ‘imilembele’ yakwe, ninshi balepilibula ukuti Lesa afwile apangile ulubali lunono ulwa bubumbo, uko e kuti icimpangilile icimoneka.” Na kuba, Steven Weinberg sayantisti uwasoma physics kabili uwapokele icilambu ca Nobel alembele ati: “Ilintu twaumfwikisha sana ububumbo, e lintu tumona sana kwati tabwakwata imifwaile.”

 9. Bushinino nshi bwingatwafwa no kwafwa bambi ukusambilila pa lwa kwa Kalenga?

⁹ Nalyo line, nalimo mwaba pa mintapendwa ya bantu abakolobondamo muli uyu mulandu kabili abasango kuti ubupilibulo bwine bwine mu bumi bwayampana no kwishiba Kalenga. Ibukisheni ifyo umutumwa Paulo alembele ati: “Abantu tabengatila tabaishiba Lesa. Ukufuma ku kutendeka kwa pano isonde, abantu balimona ifyo Lesa aba ukupitila mu fintu Abumba. Ici cilangisha amaka Yakwe aya ciyayaya. Cilangisha ukuti Aba ni Lesa.” (Abena Roma 1:20, Holy Bible, New Life Version) Ca cine, kwaliba ifishinka pa lwe sonde lyesu na pa lwa ifwe bene ifingaafwa abantu ukwishiba Kalenga no kusanga ubupilibulo muli wene. Natubebete imbali shitatu pa lwa ici: ububumbo ubwatushinguluka, intendekelo ya bumi, no kulamuka kwa muntontonkanya wesu.

Imilandu ya Kusuminina

10. Mulandu nshi tulingile ukutontonkanishisha pa lwa “kutendeka”? (Ukutendeka 1:1; Amalumbo 111:10)

¹⁰ Bushe ububumbo bwesu bwaishileko shani? Nalimo mwalishiba ifyashimikwa pa lwa mandala ne fibombelo fisapika mu lwelele ukuti basayantisti abengi baliiluka ukuti kale ububumbo bwesu tabwaliko. Bwalikwete intendekelo kabili bucili buletanunuka. Cinshi ici citubulula? Umfweni fintu Sir Bernard Lovell, uwasambilila ifya maplaneti alandile ati: “Nga ca kuti inshita imo ku kale, Ububumbo bwesu bwali fye nga kantu akacepesha kabili akapepuka sana, ninshi tufwile ukwipusha icaliko ilyo bushilabako . . . Tufwile ukulolenkana no bwafya bwa Ntendekelo.”

11. (a) Bushe ububumbo bonse bwakula shani? (b) Cinshi ukulinganya kwaba mu bubumbo bonse kutubulula?

¹¹ Fintu ububumbo bwapangwa, ukubikako ne sonde lyesu, filangilila ukulinganya kwa kupapa. Ku ca kumwenako, akasuba kesu ne ntanda shimbi fyalikwata imibele ibili iya kusungusha iya kubomba bwino pa nshita ntali no kushikatala. Pali nomba citunganishiwa ukuti mu lwelele ulumoneka mwaliba ifipinda bushiku amabilioni 50 (50,000,000,000) ukufika ku mabilioni 125. Kabili icipinda bushiku cesu ica Milky Way calikwata amabilioni ya ntanda. Ku ca kumwenako: Twalishiba ukuti injini wa motoka akabila umulingo umo uwa mafuta no mwela. Nga mwalikwata motoka kuti mwafwaya makanika uwakampuka alinganye injini wa iko, pa kuti ikaleenda bwino. Nga ca kuti ukulinganya fye injini kwalicindama, ni shani pa lwa kasuba kesu “akaka” bwino? Ukwabulo kutwishika, amaka yakalamba ayo kakwata yalilinganishiwa bwino pa kuti ubumi bubepo pe sonde. Bushe uko kulinganya kwaishileko ukwine kweka? Yobo uwa pa kale aipushiwe ukuti: “Bushe ni we wabilishe fipope ifyenshe ifya mu muulu, nelyo ukubikako amafunde aya cifyalilwa pe sonde?” (Yobo 38:33, The New English Bible) Te muntunse uwacitile co. Kanshi ni kwi uko kulinganya kwafumine?—Amalumbo 19:1.

12. Mulandu nshi cabelamo amano ukulanda ukuti ububumbo bwafumine ku Wa mucetekanya uwa maka?

¹² Bushe nalimo kwafumine ku cintu cimo nelyo ku Muntu umo uushimoneka? Natubebete ici cipusho ukulingana na sayansi wa muno nshiku. Abasambilila ifya maplaneti abengi nomba balisumino kuti mu muulu mwaliba amaplaneti aya maka ayetwa ifilindi fyafita. Aya maplaneti tayamoneka, lelo incenshi shitila e ko yaba. Mu nshila imo ine, Baibolo ishimika ukuti mu bwikashi bumbi mwaliba ifibumbwa fya mupashi ifya maka kabili ifishimoneka. Nga ca kuti ifibumbwa fishimoneka ifya maka ifya musango yu e ko fyaba, bushe te kuti kanshi cibemo amano ukuti ukulinganya ukumoneka mu bubumbo bonse kwafumine ku Wa mucetekanya uwa maka?—Nehemia 9:6.

13, 14. (a) Cinshi sayansi yasanga pa lwa ntendekelo ya bumi? (b) Ukubapo kwa bumi pe sonde kulangilila cinshi?

¹³ Ubushinino bwa cibili ubwingaafwa abantu ukwishiba Kalenga bubimbamo intendekelo ya bumi. Ukutula fye lintu Louis Pasteur aeseshe amatukuto yakwe, calisuminwa ukuti ubumi tabuitendekela fye apabula nangu cimo. Kanshi ubumi bwa pe sonde bwatendeke shani? Muli ba 1950, basayantisti baeseshe ukushininkisho kuti ubumi bwatendeke panono panono muli cibemba ica pa kale, ilyo inkuba yabyatile pa mwela washingulwikeko. Nangu cibe fyo, ubushinino bwa nomba line bwena bulelangililo kuti ukutendeka kwa musango yo ukwa bumi pe sonde takwingabako pantu uyo musango wa mwela tawaliko. E ico, bamo basayantisti balefwailisha ubulondoloshi ubwalungika. Lelo bushe na bo balepusa icishinka cikalamba?

¹⁴ Sayantisti umwina Britain Sir Fred Hoyle, uwapoosa imyaka iingi ku kusambilila ububumbo bwesu no bumi bwabamo, alandile ati: “Mu cifulo ca kusumina mu fya kutunganya ukuti ubumi bwafumine ku maka ya mankumanya aya cifyalilwa, cilemoneka kwati kuti cawamapo ukutunganya ukuti kwali uwa mucetekanya uwatendeke ubumi.” Ca cine, nga twasambilila ifingi pa fipapwa ifya bumi, e lintu cimoneka ica mano sana ukusumina ukuti ubumi bwafuma ku Ntulo ya mucetekanya.—Yobo 33:4; Amalumbo 8:3, 4; 36:9; Imilimo 17:28.

15. Mulandu nshi cingasoselwa ukuti mwaliibela?

¹⁵ E co ukupelulula kwa kubalilapo kubimbamo ububumbo bwesu, no kwa cibili, kubimbamo intendekelo ya bumi pano isonde. Lelo ukwa butatu, kubimbamo fintu twaba abaibela. Abantu bonse ukubikako na imwe bene baliibela mu nshila fye ishingi. Baibela shani? Nalimo mwalyumfwapo ukuti bongobongo alinganishiwa kuli kompyuta uwa maka. Ifyasangwa nomba line filango kuti ukulinganya kwa musango yo kwalipelebela sana. Sayantisti umo uwa pe sukulu lya Massachusetts Institute of Technology atile: “Bakompyuta ba ndakai tabalingana fye no muntu wa myaka ine mu kumona, ukulanda, ukwenda, nelyo ukutontonkanya. . . . Citunganishiwa ukuti amaka ya kubombela pa fyebo ayasangwa nangu fye muli kompyuta uwakwatisha amaka yalilingana ne mibombele ya mishipa ya nkola—e kutila, yalilingana no tumaka utunono utwa muli kompyuta mukalamba uwaba mu cipanga [cenu].”

16. Ukulamuka kwenu ukwa kulanda ululimi kulangilila cinshi?

¹⁶ Bongobongo wenu alilenga ukuti mulelanda ululimi. Bamo balanda indimi shibili, bamo shitatu, nelyo ukucilapo, nalyo line ukulanda ululimi fye lumo kwalitulenga ukuba abaibela. (Esaya 36:11; Imilimo 21:37-40) Baprofesa babili R. S. Fouts na D. H. Fouts baipwishe abati: “Bushe muntu fye eka . . . aba na maka ya kubomfya ululimi mu kumfwana? . . . Inama shonse ishacenjela shumfwanina mu . . . kusunkanyo mubili, ubwema, ifiunda, ukupyeta no kwimba, e lyo no kushiishiita kwa nshimu. Lelo cilemoneke fyo abantunse fye beka e bakwata imilandile yalondoloka, inama tashakwata. Kabili inama tashaishiba ukulenge ifintu, icingaba cintu cacindama. Kuti shashilaula fye.” Cine cine, abantunse fye beka e bengabomfya bongobongo ku kulanda ululimi no kulenge fikope ifyalondoloka.—Linganyeniko Esaya 8:1; 30:8; Luka 1:3.

17. Bupusano nshi ubukalamba bubapo ilintu inama yalolesha mu cilola e lyo no muntu acita cimo cine?

¹⁷ Ukulundapo, mwalishiba fintu mwaba; mwalibukila pa lwa mwe bene. (Amapinda 14:10) Bushe tamwamonapo akoni, imbwa, nelyo nyau filolesha mu cilola kabili ukufwayo kukompapo, ukubuluminapo, nelyo ukububukilapo? Yena itontonkanyo kuti ni nama imbi yamona, pantu tayaishiba fintu yaba. Lelo, lintu imwe mwalolesha mu cilola, muleshiba ukuti ni mwe. (Yakobo 1:23, 24) Kuti mwaceeceeta imimonekele yenu no kulanguluka ifyo mukalamoneka nga papite myaka inono. Inama tashingacite co. Ca cine, bongobongo wenu alimulenga ukuba abaibela. Nani tulingile ukutasha pa lwa ico? Bongobongo wenu nga te kuli Lesa afumine, ninshi aishileko shani?

18. Mano nshi aya kutontonkanya ayalengo kuti mupusaneko ku nama?

¹⁸ Bongobongo wenu alilenga ukuti mwishibe ubucindami bwa fya kulengalenga, ubwa nyimbo e lyo no bwa kuba ne mibele isuma. (Ukufuma 15:20; Abapingushi 11:34; 1 Ishamfumu 6:1, 29-35; Mateo 11:16, 17) Mulandu nshi mwakwatila aya mano, ilintu inama tashayakwata? Inama shibomfya bongobongo wa shiko ku kusakamana ifintu shilekabila ilyo line pamo ngo kusange fya kulya, ukusange ikota, nelyo ukupike cisansala. Abantunse fye beka e batontonkanya ifya ku ntanshi. Bamo batontonkanya fye na pa fyo incitilo shabo shikambukila ubwikashi nelyo fintu shikambukila abana babo ku ntanshi sana. Mulandu nshi? Lukala Milandu 3:11 asosa ulwa bantunse ati: “[Kalenga] abika ne nshita ya muyayaya mu mitima ya bantu.” Ca cine, amano yenu aya kutontonkanya pa fyo inshita ya muyayaya ipilibula nelyo aya kwelenganya ubumi bwa muyayaya yaliibela.

Lekeni Kalenga Acindamikeko Ubumi Bwenu

19. Kupelulula nshi ukwa mbali shitatu mwingabomfya mu kwafwa bambi ukutontonkanya pa lwa kwa Kalenga?

¹⁹ Twalanda fye pa mbali shitatu: ukulinganya kwafikapo ukumonekela mu bubumbo ubushaikulila, intendekelo ya bumi pano isonde, e lyo na fintu bongobongo wa buntunse aba uwaibela nga nshi, na maka ya uko ayalekanalekana. Bushe ifi fishinka fyonse fitatu filelangilila cinshi? Pano pali inshila mwingabomfya pa kupelulula na bantu ilyo mulebaafwa ukuti basange ifyasuko. Intanshi kuti mwaipusho kuti: Bushe ububumbo bwalikwete intendekelo? Abengi kuti basumino kuti bwalikwete intendekelo. Lyene ipusheni ukuti: Bushe iyo ine ntendekelo takwali icalengele ukuti ibeko, nelyo bushe e ko cali? Abengi balishiba ukuti kuli cimo icaleteleko intendekelo ya bubumbo. Ici citufisha ku bwipusho bwa kulekelesha: Bushe intendekelo yalengelwe ku cintu cimo ica ciyayaya nelyo kuli Umo uwabako ku ciyayaya? Nga ca kuti iyi milandu yalondololwa bwino kabili mano mano, abengi kuti baasuka ukuti: Kufwile kwalibako Kalenga! Nga e fyo caba, bushe takwingaba ubucindami mu bumi?

20, 21. Mulandu nshi ukwishiba Kalenga kwingacindamikila ubumi bwenu?

²⁰ Ukubako kwesu, ukusanshako imibele yesu ine filingile ukwampanishiwa kuli Kalenga. Inshita imo Dokota Rollo May alembele ukuti: “Imipangilwe fye yafikapo iya mibele yashimpwa pa bupilibulo bukalamba ubwa bumi.” Ni kwi ingasangwa? Atwalilile ukusoso kuti: “Imipangilwe ikalamba yashimpwa pa fyo Lesa aba. Ifishinte fya kwa Lesa e pashintilila ubumi ukufuma ku ntendekelo ya bubumbo ukufika ku mpela.”

²¹ Lyene, kuti twaumfwikisha icalengele ukuti kemba wa malumbo alangishe ukuicefya na mano lintu apaapaatile Kalenga ati: “Inshila shenu munenge ukushishiba, mwe Yehova; no mwa kuya mwenu munsambilishe. Munyenseshe mu cishinka cenu, no kunsambilisha; pantu ni mwe Lesa ipusukilo lyandi.” (Amalumbo 25:4, 5) Ilintu aishibe bwino Kalenga, ubumi bwa kwa kemba wa malumbo bufwile bwalicindamineko, ukukwatilako imifwaile, no butungulushi mu bumi bwakwe. E fyo cingaba na kuli ifwe bonse.—Ukufuma 33:13.

22. Cinshi cabimbwamo mu kwishiba inshila sha kwa Kalenga?

²² Ukwishiba “inshila” sha kwa Kalenga kusanshamo fye no kwishiba bwino fintu aba, imibele yakwe ne nshila shakwe. Lelo apo Kalenga tamoneka kabili wa maka ya kutiinya, kuti twamwishiba shani bwino? Icipande cikonkelepo cikalandapo pa lwa ici.

[Futunoti]

Kuti Mwayasuka Shani?

◻ Mulandu nshi tulekabila ifyasuko ifishili fya sayansi pa lwa bubumbo bwesu?

◻ Pa kwafwa bambi ukutontonkanya pa lwa kwa Kalenga, cinshi mwingabalangilila?

◻ Mulandu nshi ukwishiba Kalenga kwabela e cikalamba icingalenga ubumi bwenu ukucindama icine cine?

[Ifikope pe bula 18]

(Nga mulefwaya ukumona ifikope, moneni muli magazini)

Muletipo shani?

Ububumbo Bwesu

↓ ↓

Tabwakwete Bwalikwete

Intendekelo Intendekelo

↓ ↓

Takwali Icalengele Kwali Icalengele

Ukuti Bubeko Ukuti Bubeko

↓ ↓

ICINTU Cimo UMO Uwabako

ica Ciyayaya ku Ciyayaya

[Icikope pe bula 15]

Ubukulu no kulinganya kumoneka mu bubumbo kwalilenga abengi ukutontonkanya pa lwa kwa Kalenga

[Abatusuminishe]

Amabula 15 na 18: Jeff Hester (Arizona State University) na NASA