Sayansi na Baibolo—Bushe ca Cine Tafyumfwana?

UKUKANSANA kwa kwa Galileo ne Calici lya ba Katolika takwatendekele pali ilya ine nshita iyo, lelo kwatendeke kale sana ilyo Copernicus na Galileo bali tabalafyalwa. Filya baletila icalo e caba pa kati ka fya mu muulu, e fyo abaGriki ba kale balelanda, kabili uwalengele sana abantu ukusumine fyo ni Aristotle, uwasambilile amano ya buntunse, uwaliko mu 384 ukufika mu 322 B.C.E. pamo na Ptolemy uwasambilile sana ifya mu muulu ne fya kupendula intanda, uwaliko muli ba 100 C.E.a

Icalengele ukuti Aristotle aletontonkanya muli uyo musango, mano ya kwa Pythagoras umuGriki uwasambilile amano ya buntunse kabili uwaishibe sana insamushi uwaliko muli ba 500 B.C.E. Ukukonkelela ifyalelanda Pythagoras ukutila icalo caba fye icabulungana bwino bwino, Aristotle asumine ukuti umuulu waba cintu cabulungana icakwata ifyalo mu kati kabili mu kati ka fyalo na mo mwaba ifyalo fyabulungana kwati ni filya kanyense yapangwa. Aletila ifyalo fyapangwa na mabwe yalengama kwati likalashi, lelo isonde lyena lyaba mu kati sana e kutila pa kati na nkati ka ifi fyalo. E lyo intanda na sho shiya shileshinguluka ku nse, ku mulandu wa maka yafuma kuli planeti wa ku nse uwakupikila ba planeti bonse kabili uko kwine e kwaikala uwapulamo. Aristotle aletila akasuba pamo ne fintu fimbi ifya mu muulu fyalipwililika, tafyaluka iyo kabili tafyonaika.

Aristotle alelanda fye ifya mu mano ya buntu, talelanda ifya sayansi iyo. Aletontonkanya ukuti ukulanda ati icalo cilashinguluka, kuti kwapusana ne fyo abantu bonse baishiba. Na kabili alelanda no kuti takwaba ulwelele pantu aishibe ati nga ca kuti icalo cilashinguluka kuti cilekwesana ne fintu fimbi kabili kuti casuka caiminina nga tapali uwa kucisunka. Ifyalelanda Aristotle fyalemoneka ifya mano nga kukonka ifyo basayantisti baishibe pali ilya nshita, kabili abantu balisumine amano yakwe pa myaka nalimo 2,000. Nangu fye ni Jean Bodin, umwina France uwa mano ya buntunse uwaliko muli ba 1500 C.E. atile: “Uku kufina icalo cafina, takwaba nangu umo uwingatila cilashinguluka icine e lyo cilashinguluka na kasuba, nangu ca kuti uyo muntu aishibako fye ifinono ifyaba mu muulu, pantu nga ca kuti icalo casunkana fye panono, kuti twamonako fye uko imisumba ne fikuulwa fikalamba, amatauni ne mpili fyonse apo pene fyalabongoloka.”

Icalici Lyasumina Ifyalelanda Aristotle

Cimbi na co icalengele Galileo ukukansana ne calici cacitike muli ba 1200 C.E. kabili shimapepo wa ku Katolika Thomas Aquinas uwaliko mu 1225 ukufika mu 1274, na o atendeke ukulanda ati ifyalelanda Aristole fya cine. Aquinas alicindike sana Aristotle ica kuti alemwita ati Uwaishibisha Amano ya Buntunse. Pa myaka isano Aquinas alibombeshe ukwesha ukuti Amano ya kwa Aristotle na masambilisho ye calici fitendeke ukumfwana. Wade Rowland mu citabo cakwe icitila Galileo’s Mistake (Icilubo Galileo Acitile) atile, “ifyalelanda Aquinas fyali ifyasakaana pantu mwali amano ya kwa Aristotle e lyo na masambilisho ye calici. Kabili ifi e fyaishileba e masambilisho ya maka aya ba Katolika.” Mwilaba no kuti pali ilya nshita takwali abasambilila sayansi abaleicitila ifyabo abene. Amasukulu yaletungululwa ne calici. Icalici e lyakwete amaka pa mapepo na pali sayansi.

Kanshi, e calengele ukutila pabe ukukansana pali Galileo ne calici. Nangu fye ni lintu Galileo talatendeka ukusambilila ifya mu muulu, alilembeleko ifyebo fimo ifyalelondolola icilenga ifintu ukusela. Ici calengele abengi ukutwishika ifyalelanda Aristotle. Na lyo line, icalengele ukuti Galileo atwalwe ku Cilye ce Calici mu 1633 mulandu wa kuti alekosha isambilisho lya kuti icalo tacaba pa kati ka fya mu muulu, no kuti ici cishinka cilomfwana na Malembo.

Pa kuipokolola, Galileo alondolwele na maka ukutila alisumine ukuti Baibolo Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo. Na kabili alondolwele ukutila Amalembo yalembeelwe abantunse, kabili filya Baibolo yalanda ukuti akasuba kalasela te kutila ca cine kalasela iyo. Lelo tapali uwasumine ifyo alelanda. Apo Galileo alikeene ukusumina amano ya buntunse aya baGriki aya kuti akasuba kalasela, yalomfwana na Baibolo, balimupingwile! Mpaka fye mu 1992 e lyo Icalici lya Katolika lyasumine ukuti lyalilufyenye ukupingula Galileo.

Kuti Twasambililako ku Fyacitike

Finshi twingasambililako kuli filya fyacitike? Kwena Galileo talekaana ifyo Baibolo isosa. Lelo aletwishika amasambilisho ye calici. Kalemba umo uwa fya mapepo atile: “Cimoneka ukuti ico twingasambilila kuli Galileo te ca kutila Icalici lyalefwaya sana ukukonka icine ca mu Baibolo iyo; lelo ca kuti Icalici talyalekonka bwino icine ca mu Baibolo.” Filya icalici lyakonkelele imyata ukucila ukukonka ifyo Baibolo isambilisha, lyasuminishe amano ya buntunse aya baGriki ukulimba imishila mu masambilisho ye calici.

Fyonse ifi, fitucinkulako ukusoka kwa mu Baibolo ukutila: “Cenjeleni: epali umuntu amulenga ukuba icinakabupalu cakwe ku mano ya buntunse no bucenjeshi ukulingana ne cishilano ca bantu, ukulingana ne fintu fya fye ifya pano calo kabili te kulingana na Kristu.”—Abena Kolose 2:8.

Nangu fye ni muno nshiku, abengi mu Kristendomu basumina mu fya kutunganya fye, na mu mano ya buntunse ayapusana ne filanda Baibolo. Ica kumwenako cimo, ni filya Darwin alesambilisha ukuti ubumi bwaishile ukufuma ku kusanguka, kabili ili sambilisho lyalisuminishiwa mu Kristendomu mu cifulo ca kuti basumine ifyo ibuuku lya Ukutendeka lyalanda pa bubumbo. E calenga ukuti amacalici yasumine muli Darwin kwati ni filya aba kale basumine mu fyalelanda Aristotle, kabili yalenga ukusanguka ukuba isambilisho ilyo bacetekelamo.b

Sayansi ya Cine Ilomfwana na Baibolo

Ifyo twalandapo muno tafifwile ukulenga umuntu asuula sayansi. Na Baibolo ilatukoselesha ukusambilila ku fyo Lesa abumba no kumfwikisha imibele ya kupapusha iya kwa Lesa mu fyo tumona. (Esaya 40:26; Abena Roma 1:20) Ca cine ukuti Baibolo tayalembelwa ukusambilisha sayansi, lelo itweba amafunde ya kwa Lesa, itweba ifyo atemwa ne fyo apata, ifyo ububumbo bweka fye te kuti busokolole. Baibolo itusambilisha ne fyo akacitila abantu. (Amalumbo 19:7-11; 2 Timote 3:16) Na lyo line, ilyo Baibolo yalanda pa fya mu bubumbo, lyonse ilanda ica cine. Na Galileo wine atile: “Amalembo ya Mushilo no bubumbo fyonse fyafuma kuli Lesa . . . Te kuti fifilwe ukumfwana.” Natumone ifya kumwenako.

Icishinka cikalamba icacila na pa kwishiba fye ukuti intanda na maplaneti filashinguluka ca kuti ifya mu muulu fyonse fitungululwa na mafunde pamo nga ifunde lya maka yatinta. Pythagoras e wabalilepo ukulanda pa mafunde ayo ifibumbwa fikonka ukwabula no kubomfya Baibolo pantu, asumiine ukutila, kuti twaishiba ifyo ifya mu muulu fyenda nga twapimapima ukubomfya insamushi. Ilyo papitile imyaka 2,000, Galileo, Kepler, na Newton basukile basumina ukuti kwaba mafunde yamo ayo ifya mu muulu fikonka mu myendele ya fiko mu muulu.

Umuku wa kubalilapo Baibolo yalanda pa mafunde yaba mu bubumbo, ni mwi buuku lya kwa Yobo. Mupepi no mwaka wa 1600 B.C.E., Lesa aipwishe Yobo ati: “Bushe waishibe fipope [amafunde] ifyenshe fya mu muulu?” (Yobo 38:33) Nangu fye libuuku lya kwa Yeremia ilyalembelwe muli ba 600 B.C.E., lilanda pali Yehova ukutila e Kapanga wa mafunde ya “mweshi ne ntanda,” na mafunde ya “myulu ne calo.” (Yeremia 31:35; 33:25) Pa kulanda pali aya mashiwi, G. Rawlinson uwasambilila Baibolo atile: “Muli cino calo abantu balisumina sana mu mafunde ya mu bubumbo kwati ni filya fine Baibolo yalanda, e fyo sayansi na yo yalanda.”

Nga twatila Pythagoras e wabalilepo ukulanda pa mafunde ya mu bubumbo, twalasanga ukutila Yobo ena alembele amashiwi yakwe imyaka 1,000 ninshi Pythagoras talalemba. Ibukisheni no kutila ico Baibolo yabelako te kutusambilisha insamushi sha fya bubumbo, lelo yabelako ukutusambilisha ukuti Yehova e Kabumba wa fintu fyonse kabili e wapanga na mafunde ya mu bubumbo.—Yobo 38:4, 12; 42:1, 2.

Natulande na pa ca kumwenako na cimbi ica kushinguluka kwa menshi pano isonde. Kuti twatila fye amenshi muli bemba nga yakaba yalema no kuya mu muulu, mulya yapanga amakumbi, lyene imfula ilaloka kabili amenshi yalabwelela muli bemba. Ifyalembwa fyakokwesha ifishili fya mu Baibolo ifilanda pa fyo amenshi yashinguluka pano isonde fyalembelwe muli ba 300 B.C.E. Lelo Baibolo yena yalandile pali ico kale sana. Ku ca kumwenako, mu myaka ya ba 1000 B.C.E., Imfumu Solomone iya mu Israele yalembele ati: “Imilonga yonse iya kuli bemba, lelo bemba tesula; ukuntu imilonga iya, e ko ibwekeshapo ukuya.”—Lukala Milandu 1:7.

Nangu fye ni muli ba 800 B.C.E. kasesema Amose, uwali fye kacema kabili shibulimi, alembele ukuti Yehova ewita “amenshi ya muli bemba no kuyetila pa nshi ponse.” (Amose 5:8) Ukwabula no kubomfya amashiwi yayafya ukumfwa, Solomone na Amose balondolwele bwino bwino ifyo amenshi yashinguluka ukufuma pano isonde, lelo cila muntu alandile mu misosele yakwe.

Baibolo na kabili ilondolola ukuti Lesa “akobeka ne calo apashaba kantu.” (Yobo 26:7) Ukulingana ne fyo abantu baishibe lilya muli ba 1600 B.C.E., nalimo ilyo ayo mashiwi yalandilwe cali ca kupapa ukumfwa ukuti icintu cafina kuti cakobama mu lwelele ukwabula ica kucitungilila. Nga fintu tulandilepo pa kubala, Aristotle wena tasumine ukuti icalo caba fye mu lwelele, nangula aishilefyalwa pa calo ninshi palipita ne myaka 1,200 ukufuma apo Baibolo yalandile pali ico!

Bushe tamutemwa ukumona ifyo Baibolo yalondolola ifintu busaka busaka nga mwatontonkanya pa fintu fyalubana ifyo abantu balemona ati fya cine pali ilya nshita? Ilyo twatontonkanya pa fyo Baibolo ilanda ifya cine, tulasumina ukuti Baibolo yalipuutwamo kuli Lesa. E ico kanshi tulakaana ukusumina mu masambilisho ya bufi nelyo amano ya bantu ayashumfwana ne Cebo ca kwa Lesa. Nga fintu ilyashi lya kale lyalanga imiku ne miku, amano ya buntunse, nangu fye ya bantu abasambilila nga nshi, yalacetekelwa pa nshita imo kabili mu kuya kwa nshita balayasuula, ‘lelo icebo ca kwa Yehova caikalilila pe.’—1 Petro 1:25.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 6]

Ifyo Ba Protestanti Na Bo Balemona Uyu Mulandu

Bashimapepo aba ba Protestanti na bo balikeene sana ukuti akasuba e kaba pa kati, e lyo amaplaneti yashinguluka mu mbali. Pa balekaana pali na Martin Luther uwaliko mu 1483 ukufika mu 1546, Philipp Melanchthon uwaliko mu 1497 ukufika mu 1560, na John Calvin uwaliko mu 1509 ukufika mu 1564. Nga ni Luther ena alandile pali Copernicus ukuti: “Uyu umuwelewele alefwaya ukwalula sayansi yonse iyo abantu baishiba iya fya mu muulu.”

Icalengele ukuti aba ba Protestanti balelande fi, malembo yamo yamo, pamo nga Yoshua icipandwa 10, icilanda ukuti akasuba no mweshi ‘fyaiminine shilili.’* Mulandu nshi aba ba Protestanti bakoselepo fye muli yo musango? Icitabo citila Galileo’s Mistake (Icilubo Galileo acitile) calondolola ukutila nangu ca kuti ba Protestanti balifumine mwi calici lya Katolika, “tabalekele ukusumina mu masambilisho” ya kwa Aristotle na Thomas Aquinas, abo amasambilisho yabo “yasuminishiwe kuli ba Katolika na kuli ba Protestanti bene.”

[Futunoti]

Nga kukonka sayansi, tulalufyanya ukusosa ati “akasuba katula” nelyo ukuti “akasuba kawa.” Na lyo line, nga twakonka fye imilandile tulandilamo iya buntu, ukusosa ifyo kwaliba fye bwino kabili kwalisuminishiwa, pantu e fyo tumona akasuba pano isonde. Nangu fye ni Yoshua wine talelondolola ifya mu muulu, lelo aleshimika ifintu ukulingana ne fyo alefimona.

[Ifikope]

Luther

Calvin

[Abatusuminishe]

Mu citabo ca Servetus and Calvin, 1877

[Icikope pe bula 4]

Aristotle

[Abatusuminishe]

Mu citabo ca A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Icikope pe bula 5]

Thomas Aquinas

[Abatusuminishe]

Mu citabo ca Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855

[Icikope pe bula 6]

Isaac Newton

[Icikope pe bula 7]

Ukucila pa myaka 3,000 iyapita, Baibolo yena ninshi yalilandile kale ifyo amenshi yashinguluka