Ukulwisha Ishina lya kwa Lesa

ISHINA lyakwe ali ni Hananiah ben Teradion. Ali muYuda wasoma uwa mu mwanda wa myaka uwalenga bubili. Aishibikilwe ku kupekanya ukulongana kwa pa lwalaala apo alesambilisha Sefer Torah, icimfungwa umwaba amabuuku ya kubalilapo yasano aya mu Baibolo. Na kabili Ben Teradion aishibikilwe ku kubomfya ishina lya kwa Lesa no kusambilisha bambi ili shina. Pa kumona ukuti mu mabuuku ya kubalilapo yasano aya Baibolo mulasangwa ishina lya kwa Lesa ukucila pa miku 1,800, bushe kuti asambilisha shani Torah ukwabula ukusambilisha pe shina lya kwa Lesa?

Nangu ni fyo, iyi yali ni nshita ya-afya ku basoma ubuYuda. Ukulingana na baYuda basoma ilyashi lya kale, kateka wa ciRoma abikileko ifunde lya kuti uuli onse uwalesambilisha ubuYuda nelyo ukupepa ku buYuda aali no kwipaiwa. Mu kuya kwa nshita, Ben Teradion aliketwe ku bena Roma. Pa nshita bamwikete ali ne cimfungwa ca Sefer Torah. Pa kwasuka abamwikete, alisumiine ukwabula ukupita mu mbali ukuti ilyo alesambilisha Baibolo, aleumfwila fye ikambisho lya kwa Lesa. Nalyo line, bamupingwile ukwipaiwa.

Ilyo balemwipaya, Ben Teradion bamupombele mu cimfungwa ca Baibolo ali naco ilyo bamwikete. Lyene bamocele pa cimuti. Ulupapulo lwa Encyclopaedia Judaica lutila: “Pa kuti acululuke sana, balemubika pa cifuba ubutonge baleabika mu menshi ukuti efwa bwangu.” Nge nshila ya kumukandilamo, umukashi wakwe na o alipaiwe kabili umwana wakwe umwanakashi bamushitishe ku bakwata ifikuulwa fya bukwebo bwa bucilende.

Nelyo ca kuti abena Roma e baipeye Ben Teradion mu bunkalwe, Talmuda isoso kuti “umulandu bamoceele pa kumukanda ni co alebomfya ishina lya kwa Lesa ukwabula ukuliputwisha.” Kwena, ku baYuda, ukulumbula ishina lya kwa Lesa lwali lubembu lwakulisha icine cine.

Ifunde Lyalenga Butatu pa Mafunde Kumi

Napamo mu myaka ya kutendekelako 200 iya nshita yesu, ukutiina ukubomfya ishina lya kwa Lesa kwaliseekele ku baYuda. Ulupapulo lwa Mishnah (ulwakwata ifyebo fya burabi ifyali e shinte lya fisambilisho fya mu lupapulo lwa Talmud) lulando kuti “uuli onse uulumbula ishina lya kwa Lesa nge fyo lyalembwa” takengile mu Paradise wa pe sonde uwa ku ntanshi uo Lesa alaya.

Bushe ukukaanya kwa musango yu kwafumine kwi? Bamo batungo kuti abaYuda balemona ukuti ishina lya kwa Lesa lyalishila sana ica kuti abantu abashapwililika tabafwile kulilumbula. Mu kupita kwa nshita, abantu batendeke ukushimunuka ukulemba ili shina. Ulupapulo lumo lutila, uku kutiina kwaishileko pa mulandu wa kusakamana ati limbi kuti bapoosa ipepala apalembwa ili shina, ne ci kuti calenga ishina lya kwa Lesa ukusaalulwa.

Encyclopaedia Judaica itila: “ukukanafwaya ukubomfya ishina YHWH . . . kwaishileko pa mulandu wa kukanaumfwikisha Ifunde lyalenga Butatu pa Mafunde Ikumi.” Ili funde lya butatu litila: “Wilalumbula apa fye Ishina lya kwa Yehova Lesa obe; pantu Yehova takamulinge uwa kaele untu alumbula apa fye ishina lyakwe.” (Ukufuma 20:7) E co, banyongenye ili ifunde lya kwa Lesa ilyaleseshe ukulumbula ishina lyakwe apa fye, ne ci calengele baletiina ukulibomfya.

Kwena, takuli uuli onse ileelo uwingatila Lesa kuti atemwa umuntu ukocewa pa cimuti pa mulandu wa kulumbula ishina lyakwe! Lelo, abantu bacili balatiina ukubomfya ishina lya kwa Lesa nga filya fine cali ku baYuda. Abengi batwalilila ukulanda pali Tetragramatoni ukuti “te shina lilingile ukulumbulwa.” Bamo ku mufulo fye tabalumbula bwino amashina yonse ayalosha kuli Lesa pantu tabafwaya ukupula mu ntambi shabo. Ku ca kumwenako, Jah, nelyo Yah, ishina lyaipifiwa ilya kwa Lesa, balilumbula ati Kah. Aleluya balumbula ati Aleluka. Bamo tabafwaya fye no kulemba ati “Lesa.”

Ukweshaesha na Kumbi Ukwa Kufishilisha Ishina lya kwa Lesa

Imipepele ya buYuda te yeka fye iishifwaya ukubomfya ishina lya kwa Lesa. Tontonkanyeni pali Jerome, shimapepo wa baKatolika kabili kalemba wa kwa Papa Damasus I. Mu mwaka wa 405 C.E., Jerome apwishishe umulimo wakwe uwa kupilibula Baibolo yonse mu lulimi lwa ciLatin, kabili iyi Baibolo yaishileishibikwa ukuti Latin Vulgate. Jerome tabikilemo ishina lya kwa Lesa muli Baibolo apilibwile. Lelo, ukukonka ifyalecitika pali ilya nshita, pe shina lya kwa Lesa apyanikepo amashiwi ya kuti, “Shikulu” na “Lesa.” Latin Vulgate yali e bupilibulo bwa kubalilapo ubwa Baibolo ya baKatolika iyasuminishiwe kabili e Baibolo balebomfya ku kupilibula Baibolo mu ndimi shimbi.

Ku ca kumwenako, Douay Version iya mu mwaka wa 1610 iyapilibwilwe na baKatolika, yali mu lulimi lwa ciLatin ulwa Vulgate ubwapilibwilwe mu ciNgeleshi. Kanshi, te ca kupapusha ukuti iyi Baibolo tayabomfeshe ishina lya kwa Lesa nelyo fye panono. Nalyo line, Douay Version yali e Baibolo yalebomfiwa sana. Ukufika muli ba1940, yaishileba e Baibolo fye iyasuminishiwa kuli baKatolika abalelanda iciNgeleshi. Pa myaka iingi, ishina lya kwa Lesa talyaishibikwe ku minshipendwa ya baKatolika baipeelesha.

Na kabili, tontonkanyeni pali King James Version. Mu mwaka wa 1604 kateka wa ku England, James I, aebele ibumba lya basoma ukupilibwila Baibolo mu ciNgeleshi. Pa numa ya myaka mupepi na 7, balifumishe Baibolo ya King James Version, iyo yaishibikwa nga Authorized Version.

Muli iyi Baibolo na mo, bakapilibula basalilepo ukukanabomfya ishina lya kwa Lesa, ukulibomfya fye mu fikomo ifinono. Mu fikomo ifingi ishina lya kwa Lesa lyapyanikwepo ne numbwilo pamo nga “SHIKULU” nelyo “LESA” iyaleimininako Tetragramatoni. Iyi Baibolo yaishileba e Baibolo yalebomfiwa ne minshipendwa ya bantu balelanda iciNgeleshi. Icitabo ca World Book Encyclopedia cilando kuti “ukucila pa myaka 200 ukutula apo Baibolo ya King James Version yasabankanishiwe, takwali amaBaibolo ayali yonse aya mu ciNgeleshi ayacindeme nge yi. Pali yi nshita, Baibolo wa King James Version e walebomfiwa sana mu fyalo fya Basungu.”

Ifi fya kumwenako fye fitatu pa fya kumwenako ifingi ifya maBaibolo ayasabankanishiwa mu myanda ya myaka iyapitapo ayafumyamo nelyo ayashacindika ishina lya kwa Lesa. Te ca kupapa kanshi ukuti abengi pali leelo abaitunga ukuba Abena Kristu, balashimunuka ukubomfya ishina lya kwa Lesa nelyo no kukanalishiba fye. Ca cine ukuti pa myaka yapita bakapilibula ba Baibolo bamo balibwesesha ishina lya kwa Lesa mu maBaibolo bapilibula. Ayengi aya maBaibolo yalisabankanishiwa mu myaka ya nomba line nelyo cingati tayalenga abantu ukutemwa ishina lya kwa Lesa.

Icintu Icishumfwana no Kufwaya kwa kwa Lesa

Ukufilwa ukubomfya ishina lya kwa Lesa ukwa-anana kwashimpwa pa ntambi sha buntunse, te pa mafundisho ya mu Baibolo iyo. Kasapika wa ciYuda Tracey R. Rich, uwatendeke Judaism 101 pa intaneti alondolwele ukuti: “Tamwaba icili conse muli Torah icilesha umuntu ukubomfya Ishina lya kwa Lesa. Na kuba, calimoneka apabuuta mu malembo ukuti abantu baleshimbula ishina lya kwa Lesa mu mikalile yabo iya lyonse.” Ca cine, mu nshita sha mu Baibolo, bakapepa ba kwa Lesa balebomfya ishina lyakwe.

Kanshi, ukwishiba ishina lya kwa Lesa no kulibomfya kulatupalamika sana ku nshila yasuminishiwa iya kumupepelamo nge fyo alepepwa mu nshita sha Baibolo. Kuti kwaba e nshila ya kubalilapo iya kutendeka bucibusa na wene, icintu icacindamisha ukucila fye ukwishiba ishina lyakwe. Na kuba, Yehova Lesa atulaalika ukuti twingaba na bucibusa bwa musango yo na wene. Apuutilemo ubu bwite bwa kuti: “Palameni kuli Lesa, na o akapalama kuli imwe.” (Yakobo 4:8) Lelo, kuti mwaipusho kuti, ‘Ni shani fintu umuntu umwina kufwa engaipakisha bucibusa bwa pa mutima na Lesa Wa maka yonse?’ Icipande cikonkelepo cilelondolola ifyo mwingalundulula bucibusa na Yehova.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

Aleluya

Cinshi mutontonkanya nga mwaumfwa inumbwilo ya kuti “Aleluya”? Napamo, mwalyumfwamo Aleluya mu nyimbo ishingi isha mipepele. Nalimo mulabomfya iyi numbwilo inshita ishingi. Lelo bushe mwalishiba umo yalola?

Aleluya—Bupilibulo bwa ciNgeleshi ubwapilibulwa ukufuma kwi shiwi lya ciHebere ha·lelu-Yahʹ, ilipilibula “lumbeni Yah.”

Yah—Ni numbwilo yaipifiwa iye shina lya kwa Lesa, e kuti Yehova. Isangwa muli Baibolo ukucila pa miku 50, ilingi line ngo lubali lwa numbwilo ya “Aleluya.”

[Akabokoshi pe bula 7]

Bushe Ishina lya kwa Lesa e mo Lyaba mu Bupilibulo bwe Shina Lyenu?

Amashina ya mu Baibolo ayengi yacili yaliseeka ileelo. Ubupilibulo bwa mashina yamo aya ciHebere bwasanshishemo ishina lya kwa Lesa. Pano pali ifya kumwenako ifinono ifya mashina ya musango yo no bupilibulo bwa yako. Limbi na imwe apa pali ishina lyenu.

Yoana—“Yehova Alasenamina”

Yoele—“Yehova Ni Lesa”

Yohane—“Yehova Alanga Ukusenamina”

Yonatani—“Yehova Napeela”

Yosefe—“Shi Yehova Nalundeko”b

Yoshua—“Yehova E Pusukilo”

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 8]

Amalumbo ya kwa Lesa aya mu Baibolo

Amalembo ya ciHebere aya Mushilo yabomfya amalumbo ayengi aya kwa Lesa, pamo nga Uwa maka yonse, Kabumba, Tata, na Shikulu. Lelo, imiku iyo alumbulwa mwi shina lyakwe yalicila pa miku aya malumbo yabomfiwa ukuyasansha pamo yonse. E co ukufwaya kwa kwa Lesa kwa kuti tulebomfya ishina lyakwe. Moneni umutande wa malumbo yakonkapo ne miku yasangwa mu Malembo ya ciHebere.c

Yehova—imiku 6,973

Lesa—imiku 2,605

Uwa Maka Yonse—imiku 48

Shikulu—imiku 40

Kalenga—imiku 25

Kabumba—imiku 7

Shifwe—imiku 7

Umukote wa Nshiku ne Nshiku—imiku itatu

Kasambilisha Wakulisha—imiku ibili

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 9]

Lesa Uulenga Ifintu Ukucitika

Abasoma tabasuminishanya fyonse pa bupilibulo bwe shina lya kwa Lesa, ilya kuti, Yehova. Lelo, pa numa ya kusapika nga nshi pali ili lyashi, abengi balasumino kuti ili shina ni verbu wa ciHebere ha wah’ (ukuba), uupilibula “Ailenga Ukuba.”

Kanshi, muli Baibolo wa New World Translation of the Holy Scriptures,d amashiwi ya pa Ukufuma 3:14, apo Mose aipwishe Lesa ishina lyakwe, yapilibulwa ukuti: “E lyo Lesa atile kuli Mose: ‘nkaba ico nkaba.’ Kabili alundilepo ukuti: ‘Ifi e fyo ukasose ku bana ba kwa Israele, “nkaba nantuma kuli imwe.”’”

Ubu bupilibulo bwalilinga pantu Lesa kuti ailenga ukuba ifyo alefwaya. Tapali icingamulesha ukuilenga ukuba ifyo alefwaya pa kuti afishepo ukufwaya kwakwe. Ubufwayo bwakwe bonse na malayo yakwe filafishiwapo. Icapulamo ca kuti, Lesa ailengele ukuba Kabumba, uwa maka yonse kabili uulenga ifyo alefwaya fyacitika. E walengele ububumbo ukubako. Na kabili, abumbile iminshipendwa ya fibumbwa fya ku mupashi. Cine cine, ni Lesa uulenga ifintu ukucitika!

[Futunoti]

[Icikope pe bula 5]

Icabaswa icilelangisha ukwipaiwa kwa kwa Hananiah ben Teradion

[Ifikope pe bula 8, 9]

Ififulo apo Ishina lya kwa Lesa Lyalembwa mu Filembo Ifimonekesha

1. Icalici mwi tauni lya Lomborg, ku Denmark muli ba 1600

2. Pe windo, pa cikuulwa cikalamba ice calici lya Bern, ku Switzerland

3. Icimfungwa ica Bemba Wafwa, icalembelwe muli skripiti wa ciHebere, mu Israele, c. 30-50 C.E.

[Abatusuminishe]

Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem

4. Indalama ya museke iya ku Sweden, mu 1600

[Abatusuminishe]

Kungl. Myntkabinettet, Sveriges Ekonomiska Museum

5. Icitabo ca masaali ica ku German, mu 1770

[Abatusuminishe]

Ukufuma mu citabo ca Die Lust der Heiligen an Jehova. Oder: Gebaet-Buch, 1770

6. Ilibwe ilyalembwapo, mu musumba wa Bavaria, ku Germany

7. Ilibwe lya ku Moabu, mwi tauni lya Paris, ku France, mu 830 B.C.E.

[Abatusuminishe]

Musée du Louvre, Paris

8. Ifyapentwa ku mutenge we calici, mwi tauni lya Olten, ku Switzerland