Icipandwa 13
“Amalango ya kwa Yehova Yafikapo”
1, 2. Mulandu nshi abantu abengi bashacindikila amafunde, lelo kuti twaumfwa shani pa mafunde ya kwa Lesa?
“AMALANGO [amafunde] yaba ngo muyenge, . . . yamina fye fyonse.” Aya mashiwi yali mu citabo cafumine kale mu 1712. Kalemba wa ici citabo asuushishe amafunde umo imilandu ya mu filye limo yalesende myaka ica kuti no ulefwaya ubupingushi indalama shakwe shonse shapwa. Mu fyalo ifingi, amafunde ne fya bupingushi fyalipikana nga nshi, mwaisula ulufyengo, impatila, na bumyalumyalu, ica kuti ukusuula ifunde kwasalangana fye konse konse.
2 Lelo, tontonkanyeni pali aya mashiwi ayalembelwe imyaka 2,700 iyapita aya kuti: “Ifyo natemwa amalango yenu!” (Amalumbo 119:97) Mulandu nshi kemba wa malumbo ayatemenwe ifyo? Pantu aya malango alelumbanya te ya buteko ubuli bonse, lelo yafuma kuli Yehova Lesa. Ilyo mulesambilila amalango ya kwa Yehova, na imwe mukatampa ukumfwa nga filya kemba wa malumbo aleumfwa. Ukusambilila kwa ifyo kukamwafwa ukwishiba ukutontonkanya kwa kwa kapingula wapulamo mu bubumbo bonse.
Kapeela wa Malango Uwapulamo
3, 4. Ni mu nshila nshi Yehova aba Kapeela wa Malango?
3 Baibolo itwebo kuti, “Umo wine e kapeela wa Malango kabili kapingula.” (Yakobo 4:12) Cine cine, Yehova e Kapeela wa Malango umwine mwine. Nangu fye myendele ya fyabumbwa mu muulu itungululwa na “mafunde ya mu muulu.” (Yobo 38:33, The New Jerusalem Bible) Imyanda mishila ya bamalaika ba kwa Yehova aba mushilo na bo batungululwa na mafunde ya kwa Lesa, pantu baliteyanishiwa mu fifulo fyabo kabili babomba ifyo Yehova abeba nga bakapyunga bakwe.—Amalumbo 104:4; AbaHebere 1:7, 14.
4 Yehova alipeela abantunse na bo amafunde. Ifwe umo umo twalikwata kampingu, uulanga ukuti twaliba no bupingushi Yehova akwatako. Apo kampingu aba nge funde lya mu kati, kuti atwafwa ukupaatululo busuma ukubulekanya no bubi. (Abena Roma 2:14) Abafyashi besu aba kubalilapo bapeelwe kampingu wapwililika, e ico balekabila fye amafunde ayanono. (Ukutendeka 2:15-17) Lelo, umuntunse ushapwililika akabila amafunde ayengi aya kumutungulula mu kucita ukufwaya kwa kwa Lesa. Ifikolwe pamo nga Noa, Abrahamu, na Yakobo bapokelele amafunde ukufuma kuli Yehova Lesa no kwebako indupwa shabo. (Ukutendeka 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehova ailengele ukuba Kapeela wa Malango mu nshila yapulamo ilyo apeele uluko lwa bena Israele Amalango ukupitila muli Mose. Aya mafunde yatwafwa ukumwensekesha ubupingushi bwa kwa Yehova.
Ukusupula Amalango ya kwa Mose
5. Bushe Amalango ya kwa Mose yali mafunde yayansha, ayakolobana, kabili mulandu nshi mwayasukile fyo?
5 Cimoneka kwati abengi batila Amalango ya kwa Mose yali fye mafunde yayansha, ayakolobana. Ukutontonkanya kwa ifyo kwa bufi icine cine. Mu malango yonse mwaba amafunde ukucila pali 600. Ico kuti caumfwika kwati yengi nga nshi, lelo tontonkanyeni pali ci: Ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga 20, amafunde ya calo ca United States yaleisula amabula 150,000 aya fitabo fya mafunde. Nga papita fye imyaka ibili amafunde na yambi 600 yalapangwa! E ico ukukuma ku bwingi, amafunde ya bantunse yengi sana ukucila aya mu Malango ya kwa Mose. Nalyo line, Amalango ya kwa Lesa yaletungulula abena Israele muli fimo ifya mu mikalile ifyo na bapanga amafunde aba muno nshiku bashilatendeka no kutontonkanyapo. Natulandeko pa mafunde yamo yamo.
6, 7. (a) Cinshi cicilanya Amalango ya kwa Mose ku mafunde yambi, kabili lifunde nshi lyakulishe mu Malango? (b) Ni shani ifyo abena Israele baali no kulanga ukuti balenakila ku kuteka kwa kwa Yehova?
6 Amalango yasumbwile bumulopwe bwa kwa Yehova. Muli ci, Amalango ya kwa Mose teti yalinganishiwe kwi funde nelyo limo. Ifunde lyakulishe lyali lya kuti: “Umfweni, mwe bena Israele, Yehova Lesa wesu Yehova umo wine: na imwe muletemwa Yehova Lesa wenu imitima yenu yonse, ne myeo yenu yonse, na ku maka yenu yonse.” Ni shani fintu abantu ba kwa Lesa bali no kulanga ukuti balimutemwa? Balingile ukumubombela, ukunakila ku kuteka kwakwe.—Amalango 6:4, 5; 11:13.
7 Umwina Israele umo umo alelanga ukuti alanakila ukuteka kwa kwa Yehova ukupitila mu kuinashisha ku ntungulushi alebapa. Abafyashi, bakasomo, abapingushi, bashimapepo, na kwi pele pele, imfumu, bonse bene baleimininako amaka ya kwa Lesa. Yehova alemona ukusangukila abo apeele amaka ukuti cimo no kusangukila wene. Lubali lumbi, abapeelwe amaka na bo kuti baikolomwena ubukali bwa kwa Yehova nga baba no lufyengo nelyo ukuituntumba pa bantu bakwe. (Ukufuma 20:12; 22:28; Amalango 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Kanshi abakwete amaka na baletungululwa balishingemwe ukusumbula bumulopwe bwa kwa Lesa.
8. Ni shani fintu Amalango yasumbwile icipimo ca kwa Yehova ica bumushilo?
8 Amalango yasumbwile icipimo ca kwa Yehova ica bumushilo. Amashiwi ya kuti “umushilo” na “bumushilo” yamoneka ukucila pa miku 280 mu Malango ya kwa Mose. Amalango yayafwile abantu ba kwa Lesa ukupaatulula icasanguluka ne cakowela, kabili yalandile pa fintu napamo 70 ifingakowesha umwina Israele ukulingana ne fipope. Aya mafunde yakumine ubusaka bwa ku mubili, imilile, ne fya kushiika ubusali. Amafunde ya musango yo yalebafwa sana ukuba no butuntulu busuma.a Lelo yakwete ubufwayo bwasumbukapo—ubwa kulenga abantu ba kwa Yehova bekalilile mu bubile bwakwe, abapaatukako ku fya lubembu ifyalecita inko ishina mupalamano. Moneni ica kumwenako cimo.
9, 10. Icipingo ce Funde casanshishemo ifipope nshi pa lwa kwampana kwa bwaume no bwanakashi no kufyala, kabili bunonshi nshi bwali mu mafunde ya musango yo?
9 Ifipope fya mu cipingo ce Funde fyalondolwele ukuti ukwampana kwa bwaume no bwanakashi no kufyala—nangu fye ni pa bantu baupana—kwalelenga umo ukukowela pa nshita imo. (Ubwina Lebi 12:2-4; 15:16-18) Ifipope fya musango yo tafyasaalwile ifi fya bupe fyasanguluka ifya kwa Lesa. (Ukutendeka 1:28; 2:18-25) Lelo, ayo mafunde yalesumbula bumushilo bwa kwa Yehova, ukulenga bakapepa wakwe ukutwalilila abashakowela. Inko ishina mupalamano sha bena Israele shena shalesaakanya ukupepa no kulaalana e lyo no kusefya kwa fya bufyashi. Mu mipepele ya bena Kanaani mwali na bucilende. Umu mwalefuma imisango yabipisha kabili yaile ilepya fye ngo mulilo wa mpanga. Lelo, Amalango yalengele ukupepa Yehova ukukanasanshiwamo ifya bwaume no bwanakashi.b Mwali ubunonshi na bumbi.
10 Yalya malango yasambilishe icine cacindama.c Na kabushe, bushe ulubembu lwa kwa Adamu lwambukila shani abantu ba mu nkulo shonse? Bushe te kupitila mu kwampana kwa bwaume no bwanakashi no kufyala? (Abena Roma 5:12) Amafunde ya kwa Lesa yalecinkulako abantu ukuti cine cine lyonse ulubembu e ko lwaba. Na kuba, ifwe bonse, tufyalwa mu lubembu. (Amalumbo 51:5) Tukabila ukulekelelwa no kulubulwa pa kuti tupalame kuli Lesa wesu uwa mushilo.
11, 12. (a) Cintu nshi cacindama ico Amalango yalefwaya pa kupingula? (b) Fya kucingilila nshi fyali mu Malango pa kuti kwiba ukupotonganya ubupingushi?
11 Amalango yasumbwile ubupingushi bwa kwa Yehova ubwapwililika. Amalango ya kwa Mose yalefwaya kuleba umulinganya mu fya bupingushi. E ico Ifunde lyatile: “Umweo pa mulandu wa mweo, ilinso pa mulandu wa linso, ilino pa mulandu wa lino, iminwe pa mulandu wa minwe, ulukasa pa mulandu wa lukasa.” (Amalango 19:21) Kanshi mu milandu ya bumpulamafunde, ukukanda kwali no kulingana no mulandu ucitilwe. Uyu mulinganya walyandatile Ifunde lyonse kabili ukufika na lelo ici calikatama sana nga tulefwaya ukumfwikisha ilambo lya cilubula ilya kwa Kristu Yesu, nga fintu Icipandwa 14 cili no kulondolola.—1 Timote 2:5, 6.
12 Mu Malango mwali ne fya kucingilila pa kuti kwiba ukupotonganya ubupingushi. Ku ca kumwenako, pa kushininkisha ukuti umulandu walicitwa, kwalefwaikwa inte nangu shibili. Uwashinina umbi ubunte bwa bufi alekandwa icabipisha. (Amalango 19: 15, 18, 19) Amafisakanwa yalibindilwe cibi. (Ukufuma 23:8; Amalango 27:25) Abantu ba kwa Lesa balingile ukuba ne fipimo fya kwa Yehova ifyasumbuka nelyo fye ni mu fya makwebo. (Ubwina Lebi 19:35, 36; Amalango 23:19, 20) Yalya mafunde yasumbuka kabili aya mulinganya yaliwamine abena Israele nga nshi!
Amafunde Ayakomaile pa Nkumbu no Mulinganya pa Kupingula
13, 14. Ni shani fintu Amalango yasumbwile umulinganya pa mupupu na untu baibiile?
13 Bushe Amalango ya kwa Mose yali fye mafunde yashingatelulwa, ayabulamo inkumbu? Nakalya! Imfumu Davidi yapuutilwemo ukulemba aiti: “Amalango ya kwa Yehova yafikapo.” (Amalumbo 19:7) Nga fintu na o aishibe bwino, Amalango yalesumbula inkumbu no mulinganya. Cinshi cilanga ukuti e fyo yali?
14 Mu fyalo fimo lelo, cimoneka kwati mu mafunde balalangulukilako sana bampulamafunde ukucila aba kaele. Ku ca kumwenako, abapupu kuti bapooswa mu cifungo. Pali yo nshita, abaibiilwe napamo tabakatale abalondola ifyo babebiile, lelo abo bene baibiilwe balalipila ne misonko iya kwafwa mu mikalile ne milile ya abo bene bapupu mu fifungo. Mu Israele wa ku kale, takwali ififungo nge fi ifya lelo. Ukukanda kwaleba fye ukwalinga ku mulandu umo umo. (Amalango 25:1-3) Umupupu ali no kufuta uo ebiile. Kabinge, umupupu ali no kulundapo pa kulipila. Finshi ali no kulundapo? Fyalepusanapusana. Cimoneka kwati abapingushi balipeelwe insambu sha kupima ifintu fimo, pamo ngo kulapila kwa mubembu. E mulandu wine kanshi amafuto umupupu ali no kufuta ayaba pa Ubwina Lebi 6:1-7 yacepela sana ukucila yalya aya pa Ukufuma 22:7.
15. Ni shani fintu Amalango yalengele kube inkumbu no bulungi nga ca kuti umo aipeye umuntu ukwabula ukwishiba?
15 Mu Malango mwali amafunde ayalelanga ukuti calishibwe ati te filubo fyonse fiba ifya ku mumbo. Ku ca kumwenako, nga ca kuti umo aipaya umuntu mu kukanaishiba, tali no kulipila umweo pa mulandu wa mweo nga ca kuti acita icifwile ukucitwa, ukufulumukila ku mishi ya kushinamo iyabikilwe mu Israele onse. Pa numa abapingushi ba muli uyo mushi bapitamo mu mulandu, aleikalilila mulya mpaka shimapepo mukalamba afwa. Lyene aali muntungwa ukuyaikala uko alefwaya. E ico alemwenamo mu nkumbu sha kwa Lesa. Ili funde lyalekomaila na pa bucindami bukalamba ubwa mweo wa muntu.—Impendwa 15:30, 31; 35:12-25.
16. Ni shani fintu Ifunde lyalecingilila insambu sha muntu shimo shimo?
16 Ifunde lyalecingilila ne nsambu sha muntu. Moneni ifyo lyalecingilila abali ne nkongole. Ifunde lyalibindile ukwingila mu ng’anda ya wa nkongole no kusendamo icipe cimo ukuti e ciikatilo. Lelo, umwine wa nkongole ali no kushala pa nse no kuleka uwa nkongole afumishe kuli wene iciikatilo. Kanshi takwali ukwingilila umuntu mu ng’anda. Nga ca kuti umwine wa nkongole apoka umwingila ku wa nkongole ati e ciikatilo, ali no kubwesha akasuba pa kuwa, pantu kuti aufimbana ubushiku ukuti akangabuke.—Amalango 24:10-14.
17, 18. Ukukuma ku fya nkondo, ni shani fintu abena Israele bapuseneko ne nko shimbi, kabili mulandu nshi?
17 Nelyo fye ifya nkondo fyaletungululwa na Mafunde. Abantu ba kwa Lesa bali no kulwa fye nkondo nge fibombelo fya kwa Lesa mu “Fya bulwi fya kwa Yehova,” te ku kufwaya fye ukuilanga amaka nelyo ukucimfya fye iyo. (Impendwa 21:14) Ilingi line, abena Israele intanshi balefwaya ukumfwana na balwani ukuti bacimbe. Nga ca kuti uyo mushi wakaana, lyene abena Israele baleushinga—lelo ukulingana na mafunde ya kwa Lesa. Abena Israele bapusanako na bashilika babako ukutula kale, pantu bena tabalesuminishiwa ukucenda abanakashi nelyo ukwipaya icipayeipaye. Nelyo fye impanga tabali na kuyonaula, tabali na konaula imiti ya fitwalo iya balwani babo.d Ku bashilika ba mu nko shimbi takwali ifyo fibindo.—Amalango 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.
18 Bushe cilamukalipa ukumfwa ukuti mu fyalo fimo abana banono balasambilishiwa ubushilika? Mu Israele wa pa kale, takwali umwaume uushilafisha imyaka 20 uwalelembwa ubushilika. (Impendwa 1:2, 3) Nangu fye umwaume umukalamba balemufumya ubushilika nga ali ni kuuwe umwine mwine. Umwaume waupa icupo cipya balemufumya mu bushilika pa mwaka utuntulu, pa kuti ilyo ashilabwelela muli uyu mulimo wingamwipaisha, akamone uko impyani ikafyalwa. Ifunde lyalondolwele ukuti, ici kuti calenga uwaupa ‘asekelesho’ mukashi wakwe uo abuulile.—Amalango 20:5, 6, 8; 24:5.
19. Kupekanya nshi kwali mwi Funde ukwasanshishemo ukucingililwa kwa banakashi, abana, indupwa, bamukamfwilwa, ne nshiwa?
19 Ifunde lyalecingilila na banakashi, abana, ne ndupwa, no kubasakamana. Lyakambishe abafyashi ukupoosa amano ku bana babo lyonse no kubafunda ifya ku mupashi. (Amalango 6:6, 7) Lyalibindile ukulaalana kwa pa lupwa konse, na bacite fyo bali no kwipaiwa. (Ubwina Lebi, icipandwa 18) Lyalibindile no bucende, ubo ilingi line bonaula indupwa no konaula umutelelwe wabo no kufumyapo umucinshi. Mu Malango mwali ifunde lya kulangulukilako bamukamfwilwa ne nshiwa kabili lyalibindile sana icimusango ca kubacusha.—Ukufuma 20:14; 22:22-24.
20, 21. (a) Mulandu nshi Amalango ya kwa Mose yasuminishishe abena Israele ukuupa impali? (b) Pa lwa kulekana, mulandu nshi Amalango yapusanina ne cipimo cintu Yesu aishilebukulula?
20 Lelo, napamo bambi kuti batwishika pa lwa ici abati, ‘Mulandu nshi Ifunde lyasuminishishe ukuupa impali?’ (Amalango 21:15-17) Tulekabila ukutontonkanya pa mafunde ya musango yo ukulingana na ilya nshita. Abalingila Amalango ya kwa Mose mu kutontonkanya kwa muno nshiku, ukwabula no kutwishika tabakomfwikishe. (Amapinda 18:13) Icipimo Yehova abikile mu Edene, cali ca kuti icupo cali no kuba kwampana kubelelela pa mulume umo no mukashi umo. (Ukutendeka 2:18, 20-24) Lelo, pa nshita Yehova apeele abena Israele Amalango, imisango imo pamo ngo kupalika yali naikokola pa myaka iingi nga nshi. Yehova alishibe bwino bwino ukuti abantu bakwe “abatalame mikoshi” libili libili bali no kufilwa ukumfwila nangu fye amafunde ayayanguka, pamo nge funde lilesha ukupepo tulubi. (Ukufuma 32:9) Kanshi, mano mano tasalile ukuti apindulule ifintu fyonse pa lwa fyupo pali ilya nshita. Lelo ibukisheni ukuti Yehova te katendeka wa mpali. Lelo alibomfeshe Amalango ya kwa Mose ku kupeela ubutungulushi pa lwa mpali pa bantu bakwe na pa kuti kwiba ukulyo mundemwa.
21 Na pa lwa kulekana, Amalango ya kwa Mose yalesuminisha umwaume ukuleka umukashi wakwe pa milandu iingi iyabipisha. (Amalango 24:1-4) Yesu atile uku kwali kusuminisha fye Lesa asuminishe abaYuda “pa bwafya bwa mitima [yabo].” Lelo uko kusuminisha kwali fye kwa pa kashita. Ku basambi bakwe, Yesu abuukulwile icipimo ca kwa Yehova ica pa kutendeka pa lwa cupo.—Mateo 19:8.
Ifunde Lyakoseleshe Ukutemwa
22. Ni mu nshila nshi Amalango ya kwa Mose yakoseleseshe ukutemwa, kabili ni bani bali no kutemwikwa?
22 Bushe kuti mwaelenganya ifunde lya muno nshiku ilikoselesha ukutemwana? Amalango ya kwa Mose yakoseleshe ukutemwa ukucila fyonse. Pantu mwi buuku lya Amalango mweka, ishiwi lya “ukutemwa” lilamoneka mu nshila shapusanapusana imiku ukucila pali 20. Ifunde lya cibili ku bukulu mu Malango lyali lya kuti: “Uletemwo mubiyo nga we mwine.” (Ubwina Lebi 19:18; Mateo 22:37-40) Abantu ba kwa Lesa balingile ukuba no kutemwa kwa musango yo te mu bene na bene epela lelo na ku balebeshi abalelebela kuli bene, ukwibukisha ukuti abena Israele na bo inshita imo bali abalebeshi. Bali no kutemwa ababusu na balanda, ukubapako fimo no kukanabashukila pantu fye babusu atemwa balanda. Baebelwe no kuba aba cikuuku no kulangulukilako inama balebomfya ku kubomba umulimo wakosa.—Ukufuma 23:6; Ubwina Lebi 19:14, 33, 34; Amalango 22:4, 10; 24:17, 18.
23. Cinshi kalemba wa Amalumbo 119 atuninkishiwe ukucita, kabili cinshi twingapampaminapo ukucita?
23 Luko nshi lumbi ulwapeelwe amafunde ya musango yo? Teti tupape kanshi umulandu kemba wa malumbo alembeele ati: “Ifyo natemwa amalango yenu!” Lelo ukutemwa ayatemenwe, takwali kutemwa kwa fye. Kwamulengele acitepo cimo, pantu aletukusha ukumfwila yalya malango no kwikala ukulingana na yene. Akonkenyepo no kuti: “Akasuba konse yene e kwetetula kwandi.” (Amalumbo 119:11, 97) Libili libili alepoosa inshita ukusambilila amalango ya kwa Yehova. Te kuti tutwishike ukuti ilyo alecite fyo, e lyo alecilamo ukuyatemwa. Kabili no kutemwa atemenwe Kapeela wa Malango, Yehova Lesa, kwalekulilako. Ilyo muletwalilila ukusambilila amafunde ya kwa Lesa, shi na imwe mukapalame sana kuli Yehova, Kapeela Mukalamba uwa Malango kabili Lesa wa bupingushi.
[Amafutunoti]
a Ku ca kumwenako, amafunde yaleti amafi yafwile ukushiikwa, abalwele bafwile ukubikwa beka, na baikata icitumbi bafwile ukusamba tayaishibwe ubunonshi bwa yako mpaka pa numa ya myaka iingi nga nshi.—Ubwina Lebi 13:4-8; Impendwa 19:11-13, 17-19; Amalango 23:13, 14.
b Mu matempele ya bena Kanaani mwali imiputule ya kucitilamo ubulalelale, lelo Amalango ya kwa Mose yena yatile abakowela tabali na kwingila na mwi tempele. Kanshi, apo ukulaalana kwalelenga umuntu ukukowela pa kashita, takwali nangu umo uwali no kusuminishiwa ukuletamo bucilende mu kupepa pa ng’anda ya kwa Yehova.
c Icikalamba ico Amalango yabeleleko kusambilisha. Na kuba icitabo ca Encyclopaedia Judaica cisoso kuti ishiwi lya ciHebere toh·rahʹ ilyapilibulwa “amalango,” lipilibula “amafundisho.”
d Mwi Funde mwali icipusho ca kulungatika ica kuti: “Bushe umuti wa mu mpanga muntu pa kwisa mu kucandilwa kuli imwe?” (Amalango 20:19) Philo, umuYuda wasoma uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, alandile pali ili funde, no kulondolola ati Lesa amona “ukupwishisha ubukali bwakolomonwa no muntu mu fintu fya kaele ngo lufyengo.”
Amepusho ya Kutontonkanyapo
Ubwina Lebi 19:9, 10; Amalango 24:19 Mumfwa shani pali Lesa uupanga amafunde ya musango yo?
Amalumbo 19:7-14 Davidi aleumfwa shani pa lwa “Malango ya kwa Yehova,” kabili amalango ya kwa Lesa yalingile ukuba aya mutengo nshi kuli ifwe?
Mika 6:6-8 Ni shani fintu ili lembo litwafwa ukumona ukuti teti cilungame ukumona amafunde ya kwa Yehova ati yalyafisha?
Mateo 23:23-39 Ni shani fintu abaFarise balangile ukuti tabaumfwikishe ubupilibulo bwine bwine ubwa Malango, kabili ni shani fintu ici citusoka na ifwe?
[Icikope pe bula 132]