Moneni Kacita wa Fipesha Amano!

“Iminina, no kutontonkanye fipesha amano fya kwa Lesa.”—YOBO 37:14.

1, 2. Fintu nshi ifya kusungusha ifyasangilwe mu 1922, kabili cinshi cali e kwankulako kuli kulya kusanga?

UUSHULA ifyashikama kabili shimucindikwa umuNgeleshi abombele pamo na bambi pa myaka iingi mu mulimo wa kusapika ifyuma fyashikama. Kuli pele pele, pa November 26, 1922, pa nshishi baleshikamo ba farao ba mu Egupti mu mupokapoka walumbuka uwa Shamfumu, uushula ifyashikama Howard Carter na Shimucindikwa Carnarvon basangile icintu icabaletele ubunonshi—e kuti inshishi ya kwa Farao Tutankhamen. Ilyo bafikile pa ciibi cakakatikwa, batulilemo icipunda. Carter aingishemo kandulo no kulengela mu kati.

² Pa numa Carter ashimike ukuti: “Lintu Shimucindikwa Carnarvon, afililwe ukushipikisha ukulolela ukumona ifyali mu kati, pa kufwaisha ukwishiba aipwishe ati ‘Cinshi wamonamo?’ calinkosele ukulanda fye ati, ‘Ala fipesha amano.’” Pa fyuma ifingi ifyali mu nshishi pali ne mbokoshi ya golde iyakosa. Napamo mwalimonapo fimo ifya ifi “fipapwa” mu fikope nelyo mu ciyanda ca babenye. Lelo, nangu ca kuti ifi fintu fyaba mu fiyanda fya babenye fimoneka nge fipesha amano, napamo tafyakuma no bumi bwenu mu nshila iili yonse. Lekeni nomba kanshi tulande pa fipesha amano ifimukuma kabili ifya bunonshi kuli imwe.

 3. Ni kwi tusanga ifyebo pa lwa fipesha amano ifingaba ifya bunonshi kuli ifwe?

³ Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa mwaume wa ku kale sana, uwaishibikwa nga nshi ukucila uwa mafilimu onse, ukucila kalapashi wa fyangalo onse, nelyo uwa ku bufumu onse. Aleitwa umukulu ukucila pali bonse abana ba ku Kabanga. Mwalamwishiba nga twamulumbula. Ni Yobo. Ibuuku limo ilya mu Baibolo lilanda pali wene. Lelo, umo uwaliko inshita imo ine na Yobo, umulumendo we shina lya Elihu, ayumfwile ukuti alingile ukumulungika. Na kuba, Elihu atile Yobo alicililemo ukupoosa amano ku mwine na ku bali nankwe. Muli Yobo icipandwa 37, tusangamo ukupanda amano kusuma kumo kumo kabili ukwa kulungatika ukwingaba ukwacindama na kuli ifwe.—Yobo 1:1-3; 32:1–33:12.

 4. Cinshi calengele Elihu ukulanda amashiwi ya kucincisha ayalembwa pali Yobo 37:14?

⁴ Bakasansamusha ba kwa Yobo batatu aba bufi bapoosele inshita ikalamba ukulanda na Yobo mu fyo batungile ukuti afwile alilufyenyepo fimo mu mitontonkanishe nelyo mu micitile. (Yobo 15:1-6, 16; 22:5-10) Elihu alipembelele no kutekanya ukuti kulya kushokana kupwe. Lyene asosele mu kushilimuka na mu mano. Fyonse ifyo asosele fyali fyacindama, lelo moneni ici cishinka asosele, atile: “Kutika kuli ici, we Yobo, iminina, no kutontonkanye fipesha amano fya kwa Lesa.”−Yobo 37:14.

Uwabombele Imilimo

 5. Cinshi “ifipesha amano fya kwa Lesa” ifyo Elihu alandilepo fisanshamo?

⁵ Moneni ukuti Elihu taletila Yobo ayangwe umwine , nelyo ukwangwa Elihu, nelyo muntunse umbi. Mano mano Elihu acincishe Yobo—na ifwe bene—ukutontonkanya pa fipesha amano fya kwa Yehova Lesa. Kuti mwatila cinshi amashiwi ya kuti “ifipesha amano fya kwa Lesa” yasanshamo? Ukulunda pali co, apo mwalikwata kale na fimbi ifya kwangwako lyonse, pamo nga ubumi bwenu, ifya ndalama, ne nshita ya ku ntanshi, pamo no kutemwa ulupwa lwenu, abo mubomba na bo, na bena mupalamano benu, mulandu nshi mulingile ukutontonkanishisha na pa fipesha amano fya kwa Lesa? Ukwabula no kutwishika, ifipesha amano fya kwa Yehova Lesa filangilila amano yakwe na maka akwata pa fintu fyonse ifyo abumba. (Nehemia 9:6; Amalumbo 24:1; 104:24; 136:5, 6) Pa kuti ici cumfwike bwino bwino, moneni icishinka cili mwi buuku lya kwa Yoshua.

6, 7. (a) Fipesha amano nshi Yehova acitile mu nshiku sha kwa Mose na Yoshua? (b) Amubako ilyo filya fipesha amano fya mu nshita ya kwa Mose na Yoshua fyalecitika, nga mwacitile shani?

⁶ Yehova aletele ifinkunka mu Egupti lyene no kupaatukanya Bemba Wakashika pa kuti Mose engatungulula abena Israele ba ku kale ku buntungwa. (Ukufuma 7:1–14:31; Amalumbo 106:7, 21, 22) Muli Yoshua icipandwa 3 mwaba na cimbi icapalana ne ci. Yoshua impyani ya kwa Mose ali no kutungulula abantu ba kwa Lesa ukwabuka umumana na umbi ukwingila mu Calo Calaiwe. Yoshua atile: “Ishisheni: pantu mailo Yehova akacita muli imwe ifipesha amano.” (Yoshua 3:5) Fipesha amano nshi?

⁷ Cisuma, ubulondoloshi busoso kuti Yehova na kabili aiswile inshila pa menshi, pa mumana wa Yordani, pa kuti imyanda ya makana ya baume, abanakashi, na bana bengabuka apauma. (Yoshua 3:7-17) Atubako tuletamba, ukumona uko umumana walepabulwa na bantu bonse bayabuka fye bwino bwino, ukwabula no kutwishika nga twatile cipesha amano! Ici calangilile amaka Lesa akwata pa bubumbo. Lelo, ino ine nshita—lino line tuli abomi—kuli ifipesha amano nga filya fine fye ifya ku kale. Pa kumona fimo ifya ifi fipesha amano no mulandu ifwe bonse tulingile ukufitontonkanishishapo, natumone Yobo 37:5-7.

8, 9. Ni ku fipesha amano nshi Yobo 37:5-7 alosha, lelo mulandu nshi tulingile ukufitontonkanishapo?

⁸ Elihu abilishe ukuti: “Lesa aleka tumone ifipesha amano; acite fikulu, ifyo tatwaishiba.” Finshi Elihu aletontonkanyapo ilyo alandile pa lwa kwa Lesa ukuti acite “fipesha amano”? Alumbulako imfula yabuuta no kufubauka kwa mfula. Ifi filashikatalika umulimo wa mulimi mwi bala lyakwe, ukumushilako inshita no mulandu wa kutontonkanishisha pa milimo ya kwa Lesa. Napamo tatuli balimi, lelo imfula ne mfula yabuuta kuti yatukuma. Ukushintilila fye na kuntu twikala pano nse, imfula yabuuta ne mfula kuti fyapumfyanya imilimo yesu na ifwe. Bushe tulapoosako inshita ukutontonkanya pa ulenga ifi fipesha amano na fintu iyi milimo ipilibula? Bushe mwalibala amucitapo ici?

⁹ Icacindama ca kuti, ilyo tulebelenga mu cipandwa 38 ica kwa Yobo, Yehova Lesa umwine na o alandile pali ifi fintu ilyo aipwishe Yobo amepusho yabamo amano. Nangu ca kuti Kabumba wesu aipwishe aya mepusho kuli Yobo intanshi, yalakuma imibele yesu, ukubapo kwesu, ne nshita yesu iya ku ntanshi. E co lekeni tumone amepusho Lesa aipwishe no kutontonkanya umo yalolele, na cine, lekeni tucite ico Yobo 37:14 itucincisha.

10. Kuti fyatukuma shani ifyebo fyaba muli Yobo icipandwa 38, kabili fipusho nshi fipushiwa?

¹⁰ Icipandwa 38 citendeka na mashiwi ya kuti: “Yehova ayaswike Yobo ukufuma mu nkuuka, no kutila: Nani uulefiso kupanda amano ku fyebo ifyabula amano? Shi kaka mu musana ngo mwaume; pantu ndekwipusha, nobe unenge ukwishiba.” (Yobo 38:1-3) Ici caishibishe ifyali no kukonkapo. Cayafwile Yobo ukuteulula imitontonkanishishe yakwe no kwiluka ukuti aiminine pa cinso ca kwa Kabumba wa bubumbo bonse no kuti ali no kulubulula kuli wene. Ne fwe bene kuti twasambililako cimo kuli ci. Lyene Lesa alandile pa fyo Elihu alumbwile. “Wali kwi ilyo nashimpile icalo? Njeba, nga waishibo mucetekanya. Nani abikile umulingo wa ciko, apo waishiba? Nani atampilepo umwando wa kulingila? Ni pa cintu nshi amashinte ya ciko yashimpilwe? Nani abikile ilibwe lya pa cifutu lya ciko?”—Yobo 38:4-6.

11. Cinshi ifyalembwa pali Yobo 38:4-6 filingile ukutulenga ukwiluka?

¹¹ Ni kwi kwali Yobo—na kabushe ifwe bonse twali kwi ilyo icalo cabumbilwe? Bushe uuli onse pano alibumbileko, nelyo fye ukwafwilishako ukwelenganya icalo e lyo no kucishilako kwati ni kuli rula pa kucilenga? Awe iyo! Pali iyo nshita ninshi na bantunse tabaliko. Pa kulinganya icalo ku cikuulwa cikalamba, Lesa aipusha ati: “Nani abikile ilibwe lya pa cifutu lya ciko?” Twalishiba ukuti icalo caba pa butali bwalinga fye ukutaluka ku kasuba pa kuti tuleikala no kuipakisha ubumi. Kabili caba fye ica bukulu bwalinga. Nga ca kuti isonde lyalikulishe, umwela wa haidrojini te kuti ulefumamo mu lwelele kabili te kuti pabe ubumi pa calo. Ici cailanga fye ukuti kwali ‘uwabikile ilibwe lya pa cifutu’ palya pene fye lilingile ukuba. Bushe ni Yobo afwile ukutashiwa pali ici? Bushe ni fwe? Nelyo bushe ni Yehova Lesa?—Amapinda 3:19; Yeremia 10:12.

Muntu Nshi Akwata Amasuko?

12. Icipusho ca ba pali Yobo 38:6 citulenga ukutontonkanya pali cinshi?

¹² Na kabili Lesa aipwishe ati: “Ni pa cintu nshi amashinte ya ciko yashimpilwe?” Bushe ico te cipusho icisuma? Napamo twalishiba icintu cimo ico Yobo ashaishibe—ne ci caba maka yatinta. Fwe bengi twalishiba ukuti amaka yatinta ukufuma ku kasuba kashaikulila yalafwa ukusunga icalo umo caikala, kuti twatila umo amashinte ya ciko yashimpwa. Nalyo line, nani aumfwikisha mu kufikapo aya maka yatinta?

13, 14. (a) Cinshi tufwile ukusumina pa lwa maka yatinta? (b) Kuti twayankulako shani ku co Yobo 38:6 ikomailapo?

¹³ Icitabo casabankanishiwe nomba line icaba no mutwe utila The Universe Explained cilanda ukuti ‘pa maka ya mu bubumbo, amaka yatinta e maka yaishibikwa sana, lelo e maka yashaumfwikishiwa bwino bwino.’ Cikonkanyapo ukusosa ati: “Cimoneka kwati amaka yatinta yapita mu lwelele mu kashita nyunsu, ukwabula umwakupita mwaishibikwa bwino. Lelo mu myaka ya nomba line, abaishibisha sayansi ya fya bubumbo batendeke ukutunganya ukuti amaka yatinta napamo yenda nga matamba ayapangwa no tuntu utwitwa ama graviton . . . Lelo tapali nangu umo uwashininkisha ukuti e ko twaba.” Tontonkanyeni umo ico calola.

¹⁴ Ukutula apo Yehova aipushishe Yobo ayo mepusho, sayansi alilunduluka pa myaka 3,000. Nalyo line, takwaba umuntu nangu umo atemwa uwaishibisha sayansi ya fya bubumbo uwingalondolola bwino bwino amaka yatinta ayasunga isonde mu nshila ya liko mu lwelele, umo lilingile ukuba pa kuti tuleipakisha ubumi pano calo. (Yobo 26:7; Esaya 45:18) Tatuletila tutendeke ukusapika ifya nkama fyonse pa lwa maka yatinta. Lelo, ukutontonkanya fye nangu ni pali ici cintu cimo ica fipesha amano fya kwa Lesa kulingile ukulundako cimo ku fyo tumumona. Bushe amano yakwe no kwishiba kwakwe tafimupapusha, kabili bushe tamwiluka umulandu tukabila ukusambilila na fimbi pa lwa kufwaya kwakwe?

15-17. (a) Ni pali cinshi Yobo 38:8-11 yalekomaila, ukutungulula ku fipusho nshi? (b) Cinshi tufwile ukusumina ukukuma ku kwishiba pa lwa babemba ne fyo bayakanishiwa pe sonde?

¹⁵ Kabumba talapwisha amepusho yakwe, aipusha ati: “Nani apindile bemba ku fiibi, ilyo alompweke ukufuma mwi fumo; ilyo nacitile ikumbi e ca kufwala cakwe, ne kumbi ilyafitula e nsalu ya kupombako; ilyo namubikiile imipaka ku cipope candi, no kubikako imipindo ne fiibi, no kutila, Upelele pano, lelo wipulapo! pano e papeshiwe amabimbi yobe ayatuuma?”—Yobo 38:8-11.

¹⁶ Te bemba eka apindililwe lelo ne milundu, na babemba, na mabimbi. Ni pa myaka inga umuntu abebete fi no kufisoma? Ni pa myaka iingi nga nshi—kabili acishishepo ukufisapika muli uyu mwanda wa myaka wapwile. Napamo kuti mwatontonkanya ukuti ifingi ifyaishibikwa pa lwa ifi fintu pali ino nshita fifwile fyalishininkishiwa. Lelo muli uno mwaka wa 2001, nga ca kuti mwalifwailishe ulwa uyu mulandu, ukubomfya ifya kusapikilako ifya mu malaibrare yakulisha pe sonde ku kufwaya ifishinka fipya, finshi mwingasanga?

¹⁷ Mu citabo cimo ico abengi bacindika, mukasangamo ubulondoloshi bwa kuti: “Ifyo imilundu na babemba fyabikwa pe sonde na fintu umushili waba pe sonde bwaba ni bumo ubwa mafya yakosesha ayo pa nshita yalepa basayansi batemwa ukufwailishapo no kutunganyapo.” Pa numa ya kulanda pali fi, ici citabo calanda ifintu fine ifingaba e bulondoloshi lelo catila ifi na fyo fyaba “pa fya kutunganyatunganya fye ifingi.” Nga fintu pambi mwingeshiba, ukutunganya fye “e kukanakwata ubushininkisho bwakumanina lelo ukulaelenganya fye.”

18. Amashiwi yaba pali Yobo 38:8-11 yamulenga ukusondwelela cinshi?

¹⁸ Bushe ico tacilekomaila fye pa kuti amepusho tubelenga pali Yobo 38:8-11 yaba aya pa nshita yalinga? Cine cine, te ifwe twingatashiwa pa fyo ifintu fyapekanishiwa bwino bwino pano isonde. Te ifwe twabikileko umweshi pa kuti amaka ya uko yaleafwako amenshi ya mu fishiba ukutumbana pa kuti umushi wesu wilabunda nelyo pa kuti na fwe bekashi bene twibundwa. Mwalipwa no kwishiba uwacitile ifi, e kuti Kacita wa fipesha amano.—Amalumbo 33:7; 89:9; Amapinda 8:29; Imilimo 4:24; Ukusokolola 14:7.

Tasheni Yehova pa Milimo Yakwe

19. Amashiwi ya nshintu ayalembwa pali Yobo 38:12-14 yatulenga ukutontonkanya pa fintu nshi ifya cine cine?

¹⁹ Amalumbo te kuti yaye ku bantunse pa kushinguluka kwe sonde, ukwalumbulwa pali Yobo 38:12-14. Uku kushinguluka e kulenga akasuba ukutula kabili ilingi ilyo kaletula kulamoneka bwino sana. Ilyo akasuba kaleya kaletula, ifintu tumona fye mu cibuutubuutu fitendeka ukumonekesha, kwati ni filya ibumba limumungwa pa kupanga cimo. Ilyo twatontonkanyako fye panono pa lwa kushinguluka kwe sonde, tulapapa pantu talibutukisha, icingaba ica busanso nga cali fyo. Kabili talishinguluka panono panono ica kuti inshita sha kasuba ne sha bushiku shalepesha no kulenga kukabishe nelyo ukutalalisha ico cingalenga pano nse pabula ica mweo. Ukulanda fye icishinka, tulingile ukutemwa ukuti Lesa e wapimine ulubilo lwa kushingulukilapo isonde, ukucila ukupimwa ne bumba lya bantunse fye.—Amalumbo 148:1-5.

20. Kuti mwayasuka shani ifipusho fyaipushiwe pali Yobo 38:16, 18?

²⁰ Nomba, tutile ni mwe Lesa aleipusha aya mepusho na yambi, ukuti: “Bushe waingilamo ukufika ku tumfukumfuku twa muli bemba? Bushe waendauka pa nshi ye tenga?” Nangu fye muntu waishibisha ifya pali bemba teti asuke ico cipusho mu kufikapo! “Bushe waishibisho bufumo bwa pano isonde? Njeba, nga waishiba ifi fyonse.” (Yobo 38:16, 18) Bushe mwalitandalilako no kupansa ififulo fyonse ifya pe sonde, nelyo fye ifyafulilako? Myaka inga ingapooswapo ukutontonkanya pa fifulo fyayemba ne fipesha amano ifya pano isonde? Kabili iyo myaka kuti yaba iyawamisha icine cine!

21. (a) Ifipusho fyaba pali Yobo 38:19 filenga basayansi ukulandapo finshi? (b) Icine pa lubuuto cifwile ukutulenga ukucita cinshi?

²¹ Moneni na kabili pa fipusho fyakosa ifyaba pali Yobo 38:19 ifitila: “Ili kwi inshila ya kuyo kwikalo lubuuto? ne mfifi, icifulo ca iko ni pi?” Napamo mwalishiba ukuti pa nshita yalepa, abantu baishibe ukuti ulubuuto lwenda kwati matamba, kwati ni tulya tumatamba tumona nga mwapoosa akalibwe mu cishiba. Lyene mu 1905, Albert Einstein alandileko fimo ifyo asangile ati ulubuuto lwaba ngo tufunda, nelyo utusansangu twa maka. Bushe uko kusanga kwalondolwele fyonse? Icitabo cimo ica nomba line calimo icipusho ca kuti: “Bushe ulubuuto matamba nelyo tusansangu?” Cayaswike ukuti: “Cimoneka kwati [ulubuuto] te kuti lube fyonse fibili pantu [amatamba no tusansangu] fyalipusaninina fye. Icasuko cawamisha kuti caba ca kuti ulubuuto [te matamba kabili te tusansangu].” Nalyo line, tulatwalilila ukukangabuka ku kasuba (mu kulungatana nelyo mu nshila imbi) nangu ca kuti tapaba uwa kulondolola mu kukumanina uyu mulimo wa kwa Lesa. Tulaipakisha ifilyo no mwela tupeema ififuma ku filimwa pa mulandu wa lubuuto fibomfya. Kuti twabelenga, ukumona ifinso fya bantu twatemwa, ukutamba ukuwa kwa kasuba, na fimbipo. Ilyo tulecite fi, bushe tatulingile ukutasha ifipesha amano fya kwa Lesa?—Amalumbo 104:1, 2; 145:5; Esaya 45:7; Yeremia 31:35.

22. Ni shani fintu Davidi wa ku kale ayankwileko ku fipesha amano fya kwa Lesa?

²² Bushe umulandu wa kutontonkanisha pa fipesha amano fya kwa Yehova wa kufwaya fye ukupapushiwa no kutiina nelyo ukupeshiwa fye amano ica kuti twakankamana fye? Awe nakalya. Kemba wa malumbo uwa ku kale asumine ukuti te kuti tumfwikishe no kulondolola imilimo ya kwa Lesa. Davidi alembele ati: “Mwe Yehova Lesa wandi, ifipesha amano ifyo mwacitile fingi, . . . Nga naesho kufilongola napamo ukufisosa, fyalifula, te kuti fipendwe.” (Amalumbo 40:5) Taletila tafwile ukusosapo nangu cimo pali iyi milimo yakulisha. Davidi ashininkishe ci ukupitila mu mupampamina wakwe uwalondololwa pa Amalumbo 9:1 apatila: “Ndetootela Yehova umutima wandi onse, ndelondolole fipesha amano fyenu fyonse.”

23. Mwankulako shani ku fipesha amano fya kwa Lesa, kabili kuti mwayafwako shani bambi?

²³ Bushe ne fwe te kuti tufwaye ukucita cimo cine? Bushe imilimo ya kusungusha iya kwa Lesa taifwile ukutulenga ukulanda pa lwa wene, ukulanda pa fyo acita, na pa fyo ali no kucita? Na mupwa no kwishiba icasuko—tufwile ‘ukulondolwela ubukata bwakwe mu nko, ifipesha amano fyakwe mu bantu na bantu bonse.’ (Amalumbo 96:3-5) Ca cine, kuti twalangisha ukutasha kwesu ukwa kufuma pa mutima pa fipesha amano fya kwa Lesa ukupitila mu kulanshanyako na bambi ifyo twasambilila pali wene. Te mulandu abo tulelandako bakulile mu bwikashi ubushasumina muli Kabumba, imilandile yesu iyashininkishiwa kuti yabalenga ukwishiba Lesa. Icacila na pali co, kuti yabalenga ukufwaya ukusambilila no kubombela ‘uwalengele ifintu fyonse,’ Kacita wa fipesha amano, Yehova.—Ukusokolola 4:11.

Kuti Mwayasuka Shani?

• Amashiwi ya kucincisha ayalembwa pali Yobo 37:14 yamulenga ukutontonkanya pa milimo nshi iya kwa Lesa?

• Fintu nshi fimo fyakomailwapo muli Yobo ifipandwa 37 na 38 ifyo basayansi bashingalondolola mu kukumanina?

• Muyumfwa shani pa lwa fipesha amano fya kwa Lesa, kabili fimulenga ukucita cinshi?

[Icikope pe bula 7]

Nani wapindilile bemba, ukuibika mu cifulo ca iko?

[Icikope pe bula 7]

Nani watandalila incende shonse ishisuma isha pano isonde, isho Lesa alenga?