‘Ifya Kucita Fyalimfulila!’

ABEMYA inshimbi pa kuti bakayecimfyanya ku mangalo, tabafikila fye pa kwimya ishafina sana, lelo batampilapo ukwimya ishayangukako mpaka batendeka no kwimya ishafina sana. Nga ca kutila batwalilila ukulaipatikisha ukwimya ifyafina pa muku wa kubalilapo fye, kuti baifuna nangu ukulemana kabili epengapelela na mangalo yabo.

E fyo cingaba na kuli iwe. Apo uli mwana we sukulu ufwile ulapoosa sana amano ku sukulu. Kabili nga bamupeela ifya kulemba ifyakosa nelyo nga ca kuti uleipekanishisha amashindano, ifya kucita filafulila nako.a Nomba kuti caba shani nga ca kutila lyonse fye ulakwata ifya kulemba ne fya kubelenga ifingi nelyo ifya kucita ifya ku sukulu ifingi? Kuti walafilwa no kukwata inshita ya kulya nelyo iya kusendama. Nga ca kutila lyonse fye uleba uwanaka kuti wasuka walwala no kulwala. Napamo ifi fine e fyo umfwa pali ino nshita.b

Ifya Kulemba no Kubelengela ku Ng’anda Ifishipwa

Hiroko,c umwana we sukulu uwa ku Japan uuli ne myaka 15, atile: “Ilyo ndeilako pa muulu mu masambililo e lyo ne fya kulembela ku ng’anda no kubelenga fifulilako no kukoselako. Ala pa kuti fye mpwishe ukulemba no kubelenga, ndapoosa inshita iikalamba. Kulabako imilimo na imbi iyo mfwile ukubomba, nomba ndafilwa pantu ifya kulemba ninshi balefifwaya ubushiku bukonkelepo. Limo njipatikisha fye.” Svetlana, uwa ku Russia, uuli ne myaka 14, alandile pa fya kulembela ku ng’anda ifyo bakafundisha babapeela ukuti: “Shino nshiku cilangafya sana pa kupwisha ukulemba ifya ku sukulu. Cila mwaka ifya kubelenga filafulilako kabili bakafundisha nabo balampeelelapo ifya kubelenga na fimbi. E lyo cila kafundisha afwaya ukuti abana be sukulu baleposesha amano ku cisambilisho asambilisha ukucila ifisambilisho fimbi. Nomba calyafya ukulabombesha mu fisambilisho fyonse.”

Nomba cinshi bakafundisha bapeelela abana be sukulu ifya kulemba ifingi ne fya kubelengela ku ng’anda? Gilberto, umulumendo wa ku Brazil uwa myaka 18 atile: “Bakafundisha batila ukucite fi kulenga tuipekanye bwino sana pa fyo tukalabomba muli shino nshiku umo incito shafishe.” Nangu ca kutila ifi e fyo bakafundisha bafwaya, limo ifya kulemba filafulisha ica kuti fyakunasha no kukunasha. Nalimo kuti wacefyanyako ukunaka nga ca kutila watampa ukutemwa ifyo bakafundisha balekupeela ukulemba e lyo waishiba bwino ne nshita ya kufilembelapo.

Ifya kulemba ne fya kubelenga ifingi ifyo bakupeela fya ku kukansha pa kuti ukalebomba bwino imilimo ilyo ukakula. Nangu ca kuti utontonkanya kwati ifi fyonse ifya kulemba bamupeela lyonse tafyakapwe, tapakapite ne nshita, ukaluba ne fyo wapwa isukulu. Ilyo ukamba ukubomba, ukalaibukisha ukuti walecita bwino ukulapwisha ifya kulemba no kubelenga ifyo balekupeela. ‘Ukasekelamo mu kubombesha kobe’ nga ulepoosa amano ku sukulu.—Lukala Milandu 2:24.

Kuti wacefyako ukunaka nga ca kutila ulebombesha no kutantika bwino ifya kucita. (Belenga pa kabokoshi kaleti “Ifyo Wingacita pa Kucefyako Ukunaka.”) Nga ca kutila lyonse ulebombela pa fya ku sukulu no kupwisha pa nshita lintu balefifwaya kabili ulebomba bwino bwino, bakafundisha bobe bakakucetekela kabili bakalafwaya ukukwafwa. Tontonkanya nga ca kutila bakafundisha balishiba ukuti ulabombesha kabili lyonse fye ulapwisha ifyo bakupeela ukucita. Bushe bushiku bumo nga taupwishishe ifyo bakupeele ukulemba pa mulandu wa kuti kwali ifyacitike, e lyo waeba na bakafundisha ilyo kucili inshita ukuti tawapwishishe, bushe kwena bakafundisha kuti bakaana ukukupeelako inshita iya kuti upwishe? Daniele, umubomfi wa kwa Lesa “ali uwa cishinka kabili umulekelesha nangu icabipa tafyasangilwe muli ena nakalya.” Filya Daniele acenjele sana mu kubomba umulimo wakwe fyalengele ukuti imfumu imutemwe no kumucetekela. (Daniele 6:4) Nga ca kutila ulebombesha nga Daniele ilyo bakupeela ifya kubombela ku ng’anda, bakafundisha bobe bakalakulangulukilako inshita shimo.

Bushe nga ulekutikisha ilyo uli mu kalasi, no kulapwisha fyonse ifyo bamupeela ukulemba no kubelengela ku ng’anda e lyo no kulapwisha bwangu ifintu fimbi ifyo bamweba ukucitila ku ng’anda, ninshi te kuti ulenaka? Kuti ulenaka, pantu cimbi icingalalenga ukuti ulenaka kufwaya ukuti ulebomba bwino sana ku sukulu. Ukucila ukulailishanya pa fya ku sukulu, iwe ulebika fye amano ku kusambilila. Nga ulecita ifyo, ukamona fye ifya ku sukulu fyatendeka ukuwama.

Ukunaka pa mulandu wa kufwaya ukusambilila kwaliba fye bwino kabili kuti kwakunonsha. Lelo kwaliba ifintu fimbi ifingalakunasha fye ukwabula ukukunonsha.

Ukucita Ifintu Fimbi Ifya pa Sukulu Kulabanasha Sana

Elenganyeni umuntu uubutusha sana lyonse motoka. Afika apa kwiminina, ninshi motoka naibutuka, awe aisaiminina fye mu kupumikisha. E lyo pa kwima na po, aisafwampuka fye kwati ka mu mfuti. Bushe motoka ya kwa namutekanya uwensha muli uyu musango kuti yaba shani? Injini ya motoka ne fyela fimbi kuti fyaonaika. Lelo ilyo ne fi tafilaonaika, namutekenya kuti nalimo aba mu busanso.

E fyo na bana be sukulu abengi bacita, balacita ifintu ifingi ifibanasha ilyo tabalaya ku sukulu na lintu bainuka. Denise Clark Pope, uwalembele icitabo citila Doing School, alembele pa bana be sukulu ukuti: “Abengi baletampa ifya kucitacita ulucelo sana ilyo tabalaya na ku sukulu kabili ninshi na bengi ababomba tabalatampa imilimo. Kabili ilingi balefuma ku sukulu ninshi nabwila pa mulandu wa kushala baleteya umupila nelyo ukucinda. Bambi baleshala ku tubungwe balimo nelyo ukushala balelemba no kubelenga ifya ku sukulu, e lyo bambi na bo balingile ne ncito.”

Abana be sukulu nga balekwata sana ifya kucita ifingi lyonse, kuti baba mu bwafya. Pa mulandu wa kunakisha, kuti balwala mu mala no mutwe. Uku kunakisha nga kwapitilila kuti kwalenga umubili wanaka ica kuti balwala no kulwala. Kuti baleka no kubombesha, kabili kuti cayafya pa kuti bakwate amaka na kabili aya kucita ifyo balecita. Bushe na iwe walikwatako ubwafya bwa musango yu?

Caliwama ukubombesha pa fintu ifingakunonsha, nomba nangu wakosa shani, te kuti ubombe fyonse mu bushiku fye bumo. Baibolo itufunda ukuti: “Lekeni abantu bonse beshibe ukuti muli ba mutembo.” (Abena Filipi 4:5) Umuntu wa mutembo tacita ifintu ifingalenga aba mu bwafya nangu aletelela abanankwe. Alikwata amano yene yene ayacindama nga nshi muli cino calo umo ifintu fyaluka-aluka. Pa kuti ukwate ubumi ubusuma, ufwile ukulailangulukilako, ufwile ukucefyako ifya kucitacita ifishacindama sana.

Ukufwaisha Icuma

Abacaice bamo bamona kwati nga bacefyako ifya kucita ninshi ifyo bapanga ukucita ku ntanshi tafyakabombe. Abana be sukulu ba musango yu bamona kwati icingabalenga ukwikala bwino ku ntanshi kwingila incito ya kufola indalama ishingi no kukwata icuma. Ifi fine e fyo Pope asangile ukuti e fyo abana be sukulu bamo batontonkanya. Atile: “Abana be sukulu abengi balefwaisha ukukwata inshita iikalamba iya kulaala pa kuti ubumi bwabo bube bwino, nomba balefilwa pa mulandu wa kukwata ifya kucita ifingi ku sukulu, pa mayanda na ku ncito. E lyo kabili balefwaisha no kulaba na banabo, ukutuushako nelyo ukucitako ifintu fimbi, nomba abengi balimwene ukuti nga balecita ifi, te kuti babombe bwino ku sukulu. Balishibe ukuti balingile ukusalapo pa kwikala bwino ku ntanshi no kuba no bumi ubusuma pali ino nshita, nomba bena balemona kwati ukwikala bwino ku ntanshi e kwacindamishe.”

Aba bana be sukulu ababombesha kwati ni ulya namutekanya uubutusha sana motoka balingile ukutontonkanya pa mashiwi ayo umuntu wa mano alandile, ayatila: “Pantu umuntu kuti amwenamo shani nga anonka icalo conse lelo alofya umweo wakwe? Kabili cinshi ico umuntu engakabushamo umweo wakwe?” (Mateo 16:26) Muli aya mashiwi, Yesu Kristu alesoka ukuti ukufwaisha icuma ca muli ici calo takwacindama sana pantu kuti kwalenga twalwala kabili kuti kwaonaula na bucibusa bwesu na Lesa.

Madeline Levine uwasambilila pa fyo abantu batontonkanya alembele mu citabo cakwe ica kuti The Price of Privilege, ukutila “umuntu nga akwata sana indalama, asambilila sana, akwata icifulo ca pa muulu, alumbuka, akwata ne fipe ifingi te kutila ninshi akaba ne nsansa nelyo takakwate amasakamika.” Pope uo tulandilepo kale alandile ukuti: “Abana be sukulu abengi na bafyashi babo balabombesha pantu bamona kwati nga bacita ifi e lyo abana babo bakekala bwino.” Alundilepo no kutila: “Tufwile ukulabombesha pa kuti tube na mano ayatuntulu, no bumi ubusuma no kukwata bucibusa busuma na Lesa.”

Kwaliba ifintu fimo ifyacindama sana ukucila ne ndalama. Pali ifi fintu paba no kukanaba na masakamika, ukukwata ubumi ubusuma, ukuba na kampingu iisuma, no kuba cibusa wa kwa Kabumba wesu. Ifi fyonse ifyo Lesa atupeela fyalicindama icine cine. Nga wafilufya pa mulandu wa kufwaisha ukulumbuka ne cuma, nalimo te kuti ufikwate na kabili. Ilyo uletontonkanya pali ifi twalandapo, umfwa ne fyo Yesu asambilishe, atile: “Balipaalwa abaishiba ukuti balakabila ifya kwa Lesa, pantu ubufumu bwa mu muulu bwabo.”—Mateo 5:3.

Abacaice abengi balisumina ukuti aya mashiwi yalandile Yesu ya cine. Nangu ca kutila balabombesha ku sukulu, balishiba ukuti ukusambilila sana no kukwata ifyuma takulenga umuntu ukuba ne nsansa sha cine cine. Balishiba ukuti ukufwaisha ifi fintu kulenga fye ukuti balenaka sana. Abana be sukulu ba musango uyu balishiba ukuti icilenga ukuti umuntu akekale bwino ku ntanshi ‘kwishiba ukuti alakabila ifya kwa Lesa.’ Abalemba ino magazini nelyo tutile Inte sha kwa Yehova ababa uko wikalila bakatemwa sana ukukweba ifyo wingacita pa kuti ube ne nsansa ne fyo wingeshiba Lesa.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 14]

Nangu wakosa shani, te kuti ubombe fyonse mu bushiku fye bumo

[Amashiwi pe bula 16]

Ukwishiba Kabumba obe kwalicindamisha ukucila amasambililo ayali yonse

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 13]

IFYO WINGACITA PA KUCEFYAKO UKUNAKA

❑ Bushe ulapoosa inshita iikalamba ukufwayafwaya mu mapepala na mu mabuuku pa kuti fye usange ifyo ulefwaya? Abantu bamo balakabila aba kubafwa pa kuti balecita bwino ifintu. Kanshi wilaumfwa insoni ukwipusha abantu bambi ukuti bakwebeko ifya kucita.

❑ Bushe watemwa ukutendeka ukubombela pa fyo bakupeele cilya kwashala inshita inono sana? Eshako ukucita ifi, tala bomba no kupwisha ifyo bakupeele ukubombela ku ng’anda ilyo kucili nshita. Nga wapwisha ilyo kucili inshita, ukomfwa bwino sana ica kuti ukapapa no kupapa kabili ukalafwaya no kuti lyonse ulepwisha bwangu ifya ku sukulu ifyo bakupeela ukubombela ku ng’anda.

❑ Bushe ilingi ulafilwa ukupoosako amano ilyo bakafundisha balesambilisha? Eshako ukucita ifi umweshi fye umo: Ulekutikisha ilyo balelondolola, kabili ulelemba ne fyebo mulesambilila pa kuti ulebelengamo inshita imbi. Ukapapa sana ifyo cikakwangukila ukulemba ifyo bakupeela ukuti ukabombele ku ng’anda. Nga ulepwisha bwangu ifya kulemba, tawakulanaka na sana.

❑ Bushe ifyo usambilila fyalifula sana ica kuti pa kuti fye ubombe bwino kano wapoosapo inshita iikalamba? Bushe nacicindama sana ukuti kano fye ukasambilile ifyo fisambililo? Kuti walanshanya na bafyashi bobe pa kuti bakwafwe ukusala amasambililo ayasuma ayashakulakusendela sana inshita kabili ayashingalakunasha sana. Ipushako no muntu umbi uwingakupandako amano pa masambililo yasuma. Kuti wasanga no kuti ifisambilisho fimbi ifyo wasala kuti filekubwesesha fye pa numa mu masambililo yobe.

[Akabokoshi pe bula 14]

IFYO ABANTU BAMONA KWATI E FINGABACINGILILA

“Ifyuma fya mukankaala fyaba ngo musumba uwakosa, kabili afimona nge linga ilyasansuka.” (Amapinda 18:11) Kale, abantu balecetekela amalinga ayatali ukuti e yali no kulabacingilila abalwani babo nga bafwaya ukubasansa. Nomba tontonkanyeni pa cingacitika nga ca kutila mwaleikala mu musumba uushakwete ilinga, lelo imwe mule-elenganya ukuti walikwata no kutila kuti lyamucingilila. Nangu ca kutila mwe bene mwalicetekela ukuti ilinga e ko lyaba, ilinga lya musango yo ilya kwelenganya fye te kuti limucingilile abalwani nga bamusansa.

Nga filya caba ku bantu abekala mu ncende iishacingililwa, abaice abakonkelela ifyuma balesa mu kulanguluka pa numa. Bushe muli bafyashi? Kuti cawama nga ca kutila mwasambilisha abana benu ukukanatemwisha icuma, pantu kuti caba kwati muntu uuleikala mu musumba uushacingililwa e lyo ena alemona kwati walicingililwa.

Ifishinka fya mu Baibolo ifyakonkapo kuti fyamwafwa pa kulanshanya no mwana wenu:

◼ Ilingi line ukukwata sana icuma takupwisha amafya, lelo kulenga fye amafya ukufulilako. “Ifingi ifyakwata uwa cuma tafimuleka ukulaala utulo.”—Lukala Milandu 5:12; 1 Timote 6:9, 10.

◼ Umuntu takabila ukuba ne fyuma pa kuti abe ne nsansa, icifwaikwa kupekanya fye bwino. “Amapange ya wacincila yamulenga ukubomba bwino.”—Amapinda 21:5; Luka 14:28.

◼ Umuntu nga alekwata indalama ishalinga isha kushitamo ifyo alekabila, alaba ne nsansa. “Mwimpeela ubupiina nangu ifyuma.”—Amapinda 30:8.d

[Futunoti]

[Ifikope pe bula 15]

Ukucita ifintu ifingi pa muku umo kuti kwakubwesesha fye pa nshi

[Icikope pe bula 15]

Ifyo bakupeela ukulemba no kubelengela ku ng’anda fya kukwafwa ukuti ukalebomba bwino imilimo nga wakula