Abasukuti—Abantu ba ku Kale Abashaishibikwa Bwino
BAMULULUMBA bali pali bakabalwe bafikile ninshi balebutuka mu lukungu, mu fyola fyabo mwiswile fye ifipe fya kutapa. Aba bantu bashaishibikwa bwino baleteka impanga ya Eurasia iyabatama kabili umushaba miti ukufuma mu 700 ukufika mu 300 B.C.E. Lyene balilubile—lelo ninshi balipanga kale ishina mu lyashi lya bantunse. Nangu fye ni Baibolo yalibalandapo. Bali baSukuti.
Pa myaka iingi, abantu balelulumba na bakabalwe baendawike mu mpanga yaba ukufuma ku Mpili sha Carpathian isha ku kabanga ka Bulaya ukufika ku cifulo ico nomba caba pa kati ka kapinda ka ku kulyo na kabanga ka Russia. Mu mwanda wa myaka uwalenga 8 B.C.E., ukusansa kwa kwa Kateka wa ku China, Hsüan kwalengele abantu balelulumba ukulola ku masamba. Ilyo abaSukuti balelola ku masamba, balwile no kutamfya abena Cimmerian, abaleteka icifulo beta Caucasus ne ncende yabela ku kapinda ka ku kuso aka Bemba Wafiita.
Apo balefwaya icuma, baSukuti batapile umusumba wa Ninebe, uwali e musumba ukalamba mu Ashuri. Pa numa, babombele pamo na Ashuri pa kulwisha Madai, Babele, ne nko shimbi. Ukusansa kwabo kwafikile fye na ku kapinda ka ku kuso aka Egupti. Icishinka ca kuti umusumba wa Bete-shani uwabela pa kati ka kapinda ka ku kuso na kabanga ka Israele pa numa watendeke ukwitwa ati Scythopolis kuti calanga ukuti inshita imo mwaikele abaSukuti.—1 Samwele 31:11, 12.
Umuya inshiku, abaSukuti baikele pa mpanga apo nomba paba Romania, Moldova, Ukraine, na kapinda ka ku kulyo aka Russia. Kulya banonkele ifyuma ilyo balebomba umulimo wa kuwikisha abaGriki na balimi ba ngano abali mu ncende yaba nomba Ukraine na kapinda ka ku kulyo aka Russia. AbaSukuti bakabushenye ingano, ubuci, ubufufu, ne ng’ombe ne fipe fya baGriki pamo nga umwangashi, insalu, ifyanso, ne fya kupangapanga ifyayemba. Pa kucite fi banonkele ifyuma ifingi nga nshi.
Bakakumba ba Bakabalwe Abalamuka
Kuli ifi fita fya mu mpanga, bakabalwe bali fye nge fyo ingamali shaba ku bantu bekala mu fiswebebe. AbaSukuti bali bakakumba ba bakabalwe abalamuka nga nshi kabili bali pa ba ntanshi ukubomfya ifya kwikalapo pali bakabalwe ne fya kunyantapo pa kukumba bakabalwe. Balelya umunofu no kunwa umukaka wa bakabalwe. Na kuba, bakabalwe e bo baleninika nga amalambo. Ilyo umuSukuti uwali icita afwa, kabalwe wakwe aleipaiwa no kushikwa bwino nga nshi—ninshi nakwata na fyonse ifyo balemukaka pa kumukumba.
Nge fyo uwasambilila ifya kale Herodotus alandile, abaSukuti bali ne fishilano fyabipa nga nshi, ifyasanshishemo ukubomfya ifipanga fya bantu baipeye nge nweno. Ilyo basansa abalwani babo, balebepaya ukubomfya impanga sha fyela, amasembe, amafumo, ne mifwi ya mabanga iyalelepaula umunofu.
Inshishi Shawamishiwa Ukwikalamo Umuyayaya
AbaSukuti bali ni ndoshi kabili basumine mu mipashi no kupepa umulilo na lesa mwanakashi. (Amalango 18:10-12) Balemona inshishi ngo mwakwikala abafwa. Abasha ne nama balepeelwa amalambo kuli shikulwibo uwafwa ukuti engalabomfya. Icuma na babomfi baleshikilwa pamo na shikulwibo pa kuti bamushindike ku co baleita ati “icalo ukwaleya abafwa.” Mu nshishi imo iya bufumu, basangilemo abasha basano abali ku makasa ya kwa shikulu wabo, abaipekanya ukubuuka no kutendeka imilimo yabo na kabili.
Bakateka baleshikwa na malambo ya mutengo, kabili pa nshita sha kuloosha, abaSukuti baleicena no mulopa walasuma kabili balebeya no mushishi. Herodotus alembele ati: “Balaputulako akamunofu ku kutwi, ukubeya umushishi, ukuitetaula ku maboko, ukuitetaula pa mpumi na pa mona, ukutula mu maboko yabo aya ku kuso ne mifwi.” Lelo, Amalango ya kwa Lesa ku bena Israele abaliko pa nshita imo yena yatile: “Mwilacitila abafwa ifya kucisa mu mibili yenu.”—Ubwina Lebi 19:28.
AbaSukuti bashile imintapendwa ya nshishi. Ifipe ifingi ifyasangwa mu nshishi fishininkisha ifyo imikalile ya baSukuti yali. Kateka wa ku Russia Peter Mukalamba atendeke ukulonganika ifipe fya musango yo mu 1715, kabili ifi fipe fyabeeka nomba kuti fyamonwa mu mayanda ya babenye mu Russia na mu Ukraine. Pali ifi “fikope fya nama” paba bakabalwe, bakapumpe, bapungwa, tupushi, bamumbwe, impombo, ifyuni, ne nkalamo (ifinama fya kwelenganya fye ifyakwata amasako ne fishakwata masako kabili ifyali no mubili wa nama imo e lyo umutwe na o uwa nama imbi).
Ifyo Baibolo Yalandapo pa BaSukuti
Baibolo yalanda fye umuku umo mu kulungatika pa baSukuti. Pa Abena Kolose 3:11, tubelengapo ati: “Tamwingaba mwina Hela no muYuda, ukusembululwa no kukanasembululwa, umusenshi, umuSukuti, umusha, umuntungwa, iyo, lelo fyonse na monse ni Kristu.” Ilyo umutumwa wa Bwina Kristu Paulo alembele aya mashiwi, ishiwi lya ciGriki ilyapilibwilwe “umuSukuti” talyaloseshe ku luko, lelo ku bantu abambuulu nga nshi. Ico Paulo alekomailapo ca kuti pa kutungululwa no mupashi, nelyo amaka yabomba aya kwa Yehova, nangu fye bantu ba musango yo kuti baba ne mibele ya bukapepa.—Abena Kolose 3:9, 10.
Abashula ifya kushulashula bamo batila ishina Ashkenasi lilya lisangwa pali Yeremia 51:27 limo line ne shina lya ciAshuri ilya Ashguzai, ishina baleita abaSukuti. Ifyalembwa fya kale filanga ifyo aba bantu babombele pamo na ba ku Mannai pa kusangukila Ashuri mu mwanda wa myaka walenga 7 B.C.E. Ilyo fye Yeremia ashilatendeka ukusesema, abaSukuti bapitile mu calo ca Yuda ilyo baleya no kubwela ku Egupti kabili tabaonawilemo nangu cimo. E ico, abengi abaumfwile Yeremia alesesema ukuti Yuda ali no konaulwa ku ba ku kapinda ka ku kuso nalimo balitwishike nga ca kuti ukusesema kwakwe kwali kwa cine.—Yeremia 1:13-15.
Abasoma Baibolo bamo batila Yeremia 50:42 yalilandapo pa baSukuti, pantu ili lembo litila: “Baikata amata no tufumo, bankalwe kabili abashaba na nkumbu; icongo cabo cili nga bemba ilyo alepooma, kabili pali bakafwalo e po batentema, baleandamikilwa ngo muntu umo ku kulwa na iwe, we mwana mwanakashi Babele.” Lelo ili lembo lilosha ku bena Madai na bena Persia, abacimfishe Babele mu 539 B.C.E.
Batunga ukuti “icalo ca Magoge” icalandwapo muli Esekiele ifipandwa 38 na 39 cilosha ku mikowa ya baSukuti. Lelo, “icalo ca Magoge” mashiwi ya mampalanya. Cilosha ku calo, umo Satana na bamalaika bakwe bapooselwe pa numa ya bulwi mu muulu.—Ukusokolola 12:7-17.
AbaSukuti balibombeleko mu kufishapo ukusesema kwa kwa Nahumu ukwasobele ukuwa kwa Ninebe. (Nahumu 1:1, 14) Abena Kaldi, abaSukuti, na bena Madai baonawile Ninebe mu 632 B.C.E., ukulenga Ubuteko bwa Ashuri ukuwa.
Ukuloba Kushaishibikwa Bwino
AbaSukuti baliloba lelo mulandu nshi? Uwasoma sana ifya kushulashula uwa ku Ukraine atile: “Icishinka ca kuti tatwaishiba ifyacitike.” Abasoma bamo basumina ukuti abaSukuti abanashiwe pa kufwaisha icuma no kulumbuka banakile no kuilunda kwi bumba lya bantu balelulumba ukufuma ku Asia—abaleitwa ati baSarmatian mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo no wa bubili B.C.E.
Bambi batontonkanya ukuti ukulwishanya pa mikowa ya abaSukuti e kwalengele ukuti balobe. Bambi na bo batila baSukuti abanono abashelepo kuti basangwa pa baOsseti ba ku Caucasus. Te mulandu ne cacitike, aba bantu bashaishibikwa bwino bashile ishina mu lyashi lya bantunse—ilyalengele ukuti ishina lya baSukuti lilole mu kuti ubuluku.
[Mapu pe bula 24]
(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)
◻ Umusumba wa Kale
• Umusumba wa Muno Nshiku
Danube
SUKUTI ← INSHILA BALEPITAMO PA KULULUMBA
• Kiev
Dnieper
Dniester
Bemba Wafiita
OSSETIA
Impili sha Caucasus
Bemba wa Caspian
ASHURI ← UMO BALEPITA PA KUCIMFYA
◻ Ninebe
Tigris
MADAI ← UMO BALEPITA PA KUCIMFYA
MESOPOTAMIA
BABELE ← UMO BALEPITA PA KUCIMFYA
◻ Babele
Yufrate
UBUTEKO BWA PERSIA
◻ Susa
Icinshoko ca Persian
PALESTINE
• Bete-shani (Scythopolis)
EGUPTI ← UMO BALEPITA PA KUCIMFYA
Naelo
Bemba wa Mediterranean
GREECE
[Ifikope pe bula 25]
AbaSukuti bali bantu ba bulwi
[Abatusuminishe]
The State Hermitage Museum, St. Petersburg
[Ifikope pe bula 26]
AbaSukuti balekabusha ifipe fyabo ne fintu fisuma ifya baGriki kabili banonkele ifyuma ifingi nga nshi
[Abatusuminishe]
Ukusuminishiwa na ba Ukraine Historic Treasures Museum, Kiev