Baibolo Citabo Mwingacetekela—Ulubali 3

Ifyo Baibolo Ilandapo pa Calo ca Babiloni

Ici e cipande ca butatu pa fipande 7 ifikakonkana muli “Loleni!” ifilelanda pa fyalo 7 ifyakwatishe amaka ifyalembwa mu Baibolo. Ico tulelembela ifi fipande, kutulanga ukuti Baibolo citabo twingacetekela no kuti cafuma kuli Lesa kabili amashiwi yabamo yalalenga abantu ukuba ne subilo lya kuti amacushi ayo imitekele yabipa yaleta pa bantu yali no kupwa.

UMUSUMBA wa Babiloni walemoneka bwino nga nshi pantu wabelele mu mpanga iyabatama iya mufundo, apaba amakilomita 80 ukulola ku kapinda ka ku kuso aka Baghdad. Calemoneka kwati uyu musumba te kuti baucimfye pantu wakwete amalinga yabili ayakalamba kabili baimbile ne cimufoolo ukushinguluka umusumba. Muli uyu musumba mwali amatempele ayasuma, amabala yayemba, na matempele ayakalamba. Apo umusumba wa Babiloni wali pa misumba iikalamba iya kale, bawita ukuti umusumba uukalamba pa misumba yonse iyaliko kale.

Mu Baibolo, balewita ukuti “Namfumu wa Mabufumu” kabili e wali umusumba ukalamba uwa calo cakwatishe amaka icalenga butatu ico Baibolo yalandapo. (Esaya 47:5) Nga filya fyali Egupti na Asiria, Ubuteko bwa Babiloni balibulandapo sana mu lyashi lya mu Baibolo kabili ici cilatwafwa ukulinganya ifyo Baibolo yalandapo ku fyo abalemba ilyashi lya kale balanda.

Ilyashi lya Kale Ilyo Mwingacetekela

Ibuuku lya mu Baibolo ilya kwa Daniele litweba ukuti umuntu uwe shina lya kuti Belshasari alipo imfumu ya Babiloni. (Daniele 5:1) Lelo, abalemba ilyashi lya kale bamo baleti nangu ca kutila Belshasari alikwete amaka, tatalile abapo imfumu. Bushe ninshi Baibolo yaliluba? Abashula ifya mu mushili balishula ifipaapatu fye bumba ifingi mu fitantaala fya mu Uri, mu Mesopotamia. Pa cipaapatu cimo paba ne pepo lya Mfumu Nabonidasi iya ku Babiloni umwali amashiwi ya kuti “Bel-sar-ussur, ibeli lyandi.” Icitabo ca New Bible Dictionary calandile ukuti ifyo baishilesanga pa numa fyalandile ukuti “ilyo wishi aleteka [Belshasari] e waleba pa bufumu inshita iikalamba kabili aleba fye kwati e mfumu ine.”

Ilyashi lya kale lilanga no kuti abena Babiloni balitemenwe sana ifya mapepo kabili ukubuka no kubukila ku ntanda fyaliseekele sana. Ku ca kumwenako, pali Esekiele 21:21 tubelengapo ukuti imfumu ya ku Babiloni yaile mu kubuka pa kuti ishibe nga kuti yayasansa Yerusalemu. Baibolo itila imfumu ‘yaloleshe mu libu.’ Mulandu nshi yaloleseshe mu libu? Abena Babiloni balebomfya ilibu pa kubuka. Icitabo citila Mesopotamian Astrology cilanda ukuti pa ncende fye imo iya mu Babiloni, abashula ifya mu mushili balisangapo “[ifye bumba] 32 ifyo bapanga kwati mabu kabili pali fyonse balilembapo” imbuko.

Uushula ifya mu mushili uo bacindika sana Nelson Glueck atile: “Pa myaka 30 nalishula ifyalekanalekana kabili nga nalinganya ifyo nsanga ku fyo Baibolo yalanda nsanga ukuti fyonse ifyo Baibolo yalanda fya cine.”

Ubusesemo Mwingacetekela

Nga ca kutila umuntu umo amwebele ukuti umusumba ukalamba, pamo nga Beijing, Moscow, nelyo Washington D.C. uli no konaulwa kabili tamwakaleikala abantu, bushe kuti mwasumina? Umuntu wa musango yo kuti mwamutwishika. Lelo ifi fine e fyacitike ku musumba wa Babiloni. Mu 732 B.C.E., Yehova Lesa alengele kasesema umuHebere Esaya ukusesema ifyali no kucitika ku musumba wa maka uwa Babiloni ninshi kucili ne myaka nalimo 200. Alembele ukuti: “Babiloni, ubusuma bwa mabufumu, . . .akaba nga filya cali ilyo Lesa awishishe Sodomu na Gomora. Takekalwemo, nangu ukubako ku nkulo ne nkulo.”—Esaya 13:19, 20.

Nomba mulandu nshi Lesa asobelele ukuti Babiloni ikonaulwa? Mu 607 B.C.E., abena Babiloni baonawile Yerusalemu kabili abapuswike babasendele mu busha ku Babiloni, uko baile mu kubacusha icine cine. (Amalumbo 137:8, 9) Lesa alisobele ukuti abantu bakwe bali no kucula muli uyu musango pa myaka 70 pa mulandu wa fyabipa ifyo balecita. Lyena Lesa ali no kubalubula no kubabwesesha ku calo cabo.—Yeremia 25:11; 29:10.

Nga filya fine fye Lesa asobele mu Cebo cakwe, mu 539 B.C.E., ilyo fye imyaka 70 iyo abaYuda bali muli bunkole yalekumana, umusumba uwalemoneka kwati te kuti baucimfye, baliucimfishe ku bena Madai na Persia. Mu kuya kwa nshita, umusumba waishileba umwina wa fitantaala, nga filya fine basobele. Umuntu nangu umo te kuti asobele ica musango yu. Ukwabula no kutwishika, ukusobela ifya ku ntanshi, nelyo ukulandila libela ifintu ifishilacitika, kulenga Kalemba wa Baibolo, Lesa wa cine Yehova, ukupusanako na balesa bambi.—Esaya 46:9, 10.

Ubulayo Mwingacetekela

Kwaliba ukusesema na kumbi ukulefikilishiwa muno nshiku. Uku kusesema kulanda pa Mfumu ya Babiloni Nebukadnesari ne cimpashanya icikalamba ico yalotele. Umubili wa ciko wakwete imbali shisano, e kutila umutwe, icifuba na maboko, ulufumo na matanta, amolu, e lyo na makasa, kabili fyapangilwe ne fyela ifyalekanalekana. (Daniele 2:31-33) Ifi fyela fyaleimininako ifyo amabuteko yali no kukonkana, ukutendekelapo no buteko bwa Babiloni ukwisafika ku buteko bwakwatisha amaka ubwalenga 7, Anglo-America, ubo Baibolo yalandapo.—Daniele 2:36-41.

Daniele asokolwele ukuti amakasa ne fikondo fya cimpashanya fyena fyali-ibeleleko. Mu nshila nshi? Fyali lubali icela e lyo lubali ibumba. Ilyo Daniele alelondolola umo fyalolele, aebele Nebukadnesari ukuti: “Apo mwamwene icela icatobenkana ne bumba lya matipa, bakalaitobenkanya na bana ba bantu; lelo tabakabe abakambantana, tabakekatane, ifyo icela tacingatobenkana ne bumba.” (Daniele 2:43) Ca cine, icintu ico batobenkanyamo icela ne bumba te kuti cikose; icela ne bumba te kuti ‘fikambantane.’ Ala mwandini ici cilalangilila bwino ifyo imitekele ishaikatana muno nshiku!

Daniele alandile pa cintu na cimbi icacindama icali no kucitika. Mu ciloto Imfumu Nebukadnesari yalotele, yamwene ilibwe ilyaputwilwe ukufuma ku lupili ulukalamba. Ili libwe “lyapoolele icimpashanya pa makasa ya ciko aya cela ne bumba no kuyatobaula.” (Daniele 2:34) Bushe ici calola mwi? Daniele umwine alondolwele ukuti: “Mu nshiku sha shamfumu isho [ilyo imfumu yakwatisha amaka iya kulekeleshako ikalateka], Lesa wa mu muulu akemya ubufumu ubushakonaulwe nakalya. Kabili ubo bufumu tabwakashiilwe ku bantu bambi. Bukashonaula no kupwisha aya mabufumu yonse, kabili bwena bukeminina umuyayaya.” (Daniele 2:44) Ubu busesemo bwalelanda pa Bufumu ubwapusana ku mabufumu aya bantunse. Imfumu ya buko ni Yesu Kristu, Mesia. Nge fyo twalandilepo mu fipande fyafumako, Yesu akashonaula Satana na bonse abamukonka, abantu na bamalaika. Awe e fyo akaleta ukwikatana no mutende pa calo.—1 Abena Korinti 15:25.

[Amashiwi pe bula 11]

“Pa myaka 30 nalishula ifyalekanalekana . . . nasanga ukuti fyonse ifyo Baibolo yalanda fya cine.”—Nelson Glueck

[Akabokoshi pe bula 12]

BALISOBELE NE SHINA LYAKWE

Cimo icacindama sana pa fintu basobele pa kuwa kwa Babiloni ni cilya cilanda pali Sailasi, Imfumu ya ku Persia iyali no kucimfya umusumba. Imyaka nalimo 200 ilyo Sailasi talatendeka ukuteka, Yehova Lesa alimulumbwile ishina ilyo asobele ukuti e wali no kucimfya Babiloni.

Ilyo Esaya alelanda pa fyo Sailasi ali no kucimfya, umupashi wamulengele ukulemba ukuti: “Ifi e fyo Yehova asosa ku wasubwa wakwe, kuli Sailasi, uo naikata ku kuboko kwakwe ukwa ku kulyo, ku kucimfya inko ku ntanshi yakwe, . . . ku kwisula ku ntanshi yakwe ifiibi fibili, ica kuti nangu fye ni mpongolo tashakesalwe.” Lesa asobele no kuti umumana wa Yufrate wali no kukama.—Esaya 45:1-3; Yeremia 50:38.

Abalelemba ilyashi lya kale abaGriki, Herodotus na Xenophon, balasumina ukuti uku kusesema kwa kupapusha kwalifikilishiwe. Batile Sailasi apaatwile amenshi ya mu mumana wa Yufrate, kabili e fyo amenshi yakamine. E ico abashilika ba kwa Sailasi baingile mu musumba ukupita pa mpongolo isho bashile ukwabula ukwisala. Nga fintu basobele, umusumba wa maka uwa Babiloni wawile mu “kupumikisha,” mu bushiku fye bumo.—Yeremia 51:8.

[Akabokoshi ne Fikope pa mabula 12, 13]

BABILONI MUKALAMBA

Ibuuku lya mu Baibolo ilya Ukusokolola lilanda pa mwanakashi cilende uwa mampalanya uwitwa ukuti “Babiloni Mukalamba.” (Ukusokolola 17:5) Bushe uyu cilende emininako bani? Ubushininkisho bulanga ukuti emininako imipepele.

Mu musumba wa Babiloni, mwali imipepele iingi, mwali amatempele ukucila pali 50 ayo bapangiile balesa abalekanalekana. Abena Babiloni basumine muli balesa batatu, no kuti umweo taufwa lelo uya ku calo ca mfiifi ukwikala abantu ababipa. Icitabo ca Funk & Wagnalls New Encyclopedia citila: “Umuntu nga afwa, ificitika uko aya filanga ifyo alecita ilyo ali pa calo.”

Mu kuya kwa nshita, ifi fisambilisho fyalisalangene icalo conse. Muno nshiku ifi fisambilisho e fyo basambilisha mu mipepele iitila ya Bena Kristu, nelyo bafyalulako fye panono. Iyi mipepele e yapanga ulubali ulukalamba ulwa Babiloni Mukalamba!

[Ifikope]

Abena Babiloni balepepa balesa balekanalekana abaleba batatu batatu. Icikope cilelanga ifipasho fya kwa lesa uwalimo batatu—Sin, Shamash, na Ishtar

[Abatusuminishe]

Both images: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Icikope pe bula 10]

Icikope balenga icilanga ifyo umusumba wa Babiloni walemoneka

[Icikope pe bula 11]

Pali ici cipaapatu ce bumba palilembwa ishina lya kwa Belshasari

[Abatusuminishe]

Abakopele ici cikope ni ba British Museum

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 10]

Time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris