ICIPANDWA 3

“Baiswilemo Umupashi wa Mushilo”

Ifyacitike ilyo bapokelele umupashi wa mushilo pa Pentekoste

Ili lyashi lifumine pa Imilimo 2:1-47

1. Londololeni ifilecitika pa Mutebeto wa Pentekoste.

MU MISEBO ya mu Yerusalemu muli abantu abengi abatemenwe.a Icushi cilefuuka pa ciipailo ca mwi tempele kabili abena Lebi baleimba amalumbo ya Hallel (Amalumbo 113 ukufika ku 118), kabili pa kwimba nalimo baleankulana. Mu misebo muli abantu abengi abafumine mu ncende shalekanalekana. Bafumine ukutali sana pamo nga ku Elamu, ku Mesopotamia, ku Kapadokia, ku Ponte, ku Egupti, na ku Roma.b Cinshi cilecitika? Bushiku bwa Pentekoste, ubwitwa no kuti “ubushiku bwa fisabo fyabalilapo ukupya.” (Impe. 28:26) Uyu mutebeto wa pa mwaka wa kulanga ukuti ukusombola barle nakupwa kabili nomba bafwile ukutendeka ukusombola ingano. Bushiku bwa kusekelela.

MU YERUSALEMU E MO ABAYUDA ABENGI BALEPEPELA

Ifingi ifyalandwapo mu fipandwa fya kubalilapo ifye buuku lya Imilimo fyacitike mu Yerusalemu. Uyu musumba wabelele mu mpili sha mu Yudea apali amakilomita nalimo 55 ku kabanga ka Bemba wa Mediterranean. Mu mwaka wa 1070 B.C.E., Imfumu Davidi yacimfishe iyi ncende yacingililwa iyaleitwa ati Ulupili lwa Sione, kabili umusumba uwakuulilwe ukushinguluka Sione waishileba e musumba ukalamba uwa luko lwa kale ulwa bena Israele.

Mupepi na ku Lupili lwa Sione e kwali Ulupili lwa Moria, ukulingana ne lyashi lya kale ilya baYuda, eko Abrahamu apene atuule Isaki ilambo, imyaka nalimo 1,900 ilyo ifyalembwa mwi buuku lya Imilimo fishilacitika. Ulupili lwa Moria lwaishileba ulubali lwa musumba wa Yerusalemu ilyo Solomone akuulilepo itempele lya kwa Yehova ilya kubalilapo. Ili tempele lyaishileba ilyacindama nga nshi mu mikalile ya baYuda no kupepa.

AbaYuda bonse abatemenwe ukupepa baleya lyonse kwi tempele ku kutuula amalambo, ukupepa, no kusefya imitebeto imo imo. Aba baYuda balefuma mu ncende ishalekanalekana. Balecite fi pantu baleumfwila ifyo Lesa abebele ukuti: “Imiku itatu mu mwaka abaume benu bonse bakalemonekela ku cinso ca kwa Yehova Lesa wenu ku cifulo akasala.” (Amala. 16:16) Na kabili, mu Yerusalemu e mwali Sanhedrini, icilye cikalamba ica baYuda.

2. Fintu nshi ifya kupapusha ifyacitika pa Pentekoste mu 33 C.E.?

² Nalimo inshita ni 9 koloko pali ubu bushiku ubucele bwino sana muli shinde wa mu 33 C.E., kabili kwacitika icintu cimo ico abantu bakatwalilila ukupapa pa myaka iingi. Mu kupumikisha, mu muulu mwaumfwika “icongo kwati cipuupu icikali ica mwela,” nelyo ‘nge cipuupu ca mwela icikalamba.’ (Imil. 2:2; The Bible in Bemba) Mu ng’anda umulongene abasambi ba kwa Yesu nalimo 120 mwaba icongo sana. Lyena, kwacitika cimo ica kupapusha. Indimi ishapala umulilo shamoneka, no kwikala pa musambi umo na umo.c Kabili abasambi ‘baisulamo umupashi wa mushilo’ batendeka no kulanda indimi shimbi! Ilyo abasambi bafuma mu ng’anda, abeni abo balekumanya mu misebo ya mu Yerusalemu bapapa, pantu abasambi balelanda na bo mu ndimi shabo! Cine cine, umo na umo aleumfwa abasambi “balelandila mu lulimi lwakwe.”—Imil. 2:1-6.

3. (a) Mulandu nshi twingasosela ukuti Pentekoste ya mu 33 C.E. yali iyacindama sana ku kupepa kwa cine? (b) Bushe amashiwi Petro alandile kwi bumba lya bantu yayampana shani na “makii ya bufumu”?

³ Ili lyashi ilya kucincimusha lilondolola icintu icacindama icacitike mu kupepa kwa cine, e kutila ukupangwa kwa luko lwa bena Israele ba ku mupashi, icilonganino ca Bena Kristu basubwa. (Gal. 6:16) Lelo kwaliba na fimbi ifyacitike. Lintu Petro alandile kwi bumba pali bulya bushiku, abomfeshe “amakii ya bufumu” aya kubalilapo pa makii yatatu, kabili aya makii yonse yali no kulenga abantu balekanalekana ukupokelela amapaalo yaibela. (Mat. 16:18, 19) Aya makii ya kubalilapo yalengele abaYuda na basangwike fye abaYuda ukupokelela imbila nsuma no kusubwa no mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa.d E ico bali no kuba ulubali lwa bena Israele ba ku mupashi, no kukwata isubilo lya kuba ishamfumu na bashimapepo mu Bufumu bwa kwa Mesia. (Ukus. 5:9, 10) Mu kupita kwa nshita, ili shuko lyali no kupeelwa na ku bena Samaria, na pa numa ku Bena fyalo. Finshi Abena Kristu muno nshiku bengasambililako ku fintu fyacindama ifyacitike pa Pentekoste mu 33 C.E.?

“Bonse Bali pa Ncende Imo” (Imil. 2:1-4)

4. Mulandu nshi twingalandila ukuti icilonganino capangilwe mu 33 C.E. e ici cine cakula ukushinta na muno nshiku?

⁴ Icilonganino ca Bena Kristu catendeke na basambi nalimo 120 “bonse bali pa ncende imo” mu muputule wa pa muulu, kabili basubilwe no mupashi wa mushilo. (Imil. 2:1) Ilyo ubu bushiku bwaleya ku kupwa, ababatishiwe muli cilya cilonganino baali amakana. Ilya yali fye e ntendekelo ya kukula kwa cilonganino kabili calitwalilila ukukula na muno nshiku mwine! E ico, abaume na banakashi abatiina Lesa, e kutila icilonganino ca Bena Kristu ica muno nshiku, e bo Lesa alebomfya ‘ukubila imbila nsuma iya bufumu’ ku “bantu bonse aba pe sonde ku kuba ubunte ku nko shonse” ilyo impela ya cino calo ishilaisa.—Mat. 24:14.

5. Busuma nshi bwali mu kwampana ne cilonganino ca Bena Kristu mu nshita ya batumwa, nga ino nshita busuma nshi bwabamo?

⁵ Na kabili icilonganino ca Bena Kristu e cali no kulakosha aba mu cilonganino ku mupashi, e kutila abasubwa, e lyo mu kupita kwa nshita, aba “mpaanga shimbi.” (Yoh. 10:16) Paulo alangile ifyo aletasha sana aba mu cilonganino pa fyo balekoseleshanya ilyo alembeele Abena Kristu ba ku Roma ukuti: “Ndefuluka ukumumona, pa kuti nkamupeeleko ica bupe icafuma kuli Lesa ku kumukosha; nelyo, ntile, pa kuti nkamukoseleshe e lyo na imwe mukankoseleshe, umo na umo ku citetekelo ca mubiye, e kutila ku citetekelo cenu na ku citetekelo candi.”—Rom. 1:11, 12.

ROMA—UMUSUMBA UKALAMBA UWA FYALO IFINGI

Roma wali musumba ukalamba kabili e waleteka ilyo ifintu ifyalembwa mwi buuku lya Imilimo fyalecitika. E wali umusumba ukalamba uwa fyalo ifingi kabili ilyo waleteka ifyalo ifingi, waleteka ukufuma ku Britain ukufika ku North Africa kabili ukufuma kuli Bemba wa Atlantic ukwisafika kuli Bemba wa Persia.

Mu Roma mwaleikala abantu abafumine ku fyalo fyalekanalekana, imitundu yalekanalekana, indimi shalekanalekana kabili mwalifulile no kupepa imipashi. Pa mulandu wa kuti imisebo yali iisuma, mwali abayendo abengi ne fya kushitisha ifingi ifyalefuma ku fyalo ifyaletekwa na Roma. Amato ayale-enda sana pa mulandu wa makwebo yali muli ulya musumba yalesha ifya kulya ne fipe ifyaleya mu musumba pa cabu ca Ostia icali mupepi.

Ilyo inshita ya Bena Kristu ba kubalilapo yalefika, abantu ukucila pali 1 milioni e baleikala mu Roma. Nalimo hafu wa aba bantu bali basha, e kutila bantalamisoka, abana abo bashitishe nelyo abo balekeleshe ku bafyashi babo, na bafungwa abo baikete ilyo abashilika abena Roma balesansa ifyalo fimbi. Pa bantu abo batwele ku Roma ukuba abafungwa pali na baYuda abafumine ku Yerusalemu, pa numa Mushika umwina Roma Pompey acimfishe ulya musumba mu 63 B.C.E.

Abengi abashali basha bali bapiina nga nshi, baleikala mu mayanda ya ntunti ayatitikana kabili baleshintilila pa ndalama sha buteko isho bwalebapeela isha kwikalilamo. Bakateka bena baliyemfeshe umusumba wabo, balikuulile ifikuulwa ifisuma nga nshi ifishatalile afibako. Bakuulile ifikuulwa ne fibansa ifikalamba umo baletambila ifyangalo, umo balelwila ulubuli lwa kucimfyanya e lyo no kucimfyanya kwa pa maceleta, kabili pa kutamba ifyangalo fyonse ifi tabalelipilapo nangu lumo.

6, 7. Bushe icilonganino ca Bena Kristu muno nshiku cilebomba shani umulimo uo Yesu apeele abasambi bakwe uwa kushimikila ku nko shonse?

⁶ Muno nshiku, icilonganino ca Bena Kristu cakwata ubuyo bumo bwine nga bulya cakwete mu nshita ya batumwa. Yesu apeele abasambi bakwe umulimo uwali no kubalenga ukuba sana ne nsansa nangu ca kutila bali no kulakwata amafya. Abebele ukuti: “Kalengeni aba nko shonse ukuba abasambi, mulebabatishisha mwi shina lya kwa Tata ne lya Mwana ne lya mupashi wa mushilo, mulebasambilisha ukulakonka fyonse ifyo namwebele.”—Mat. 28:19, 20.

⁷ Icilonganino ca Bena Kristu ica Nte sha kwa Yehova e co Yehova abomfya muno nshiku ukubomba umulimo wa kupanga abasambi. Kwena, calyafya ukushimikila ku bantu abalanda ululimi lumbi. Na lyo line, Inte sha kwa Yehova balilemba impapulo ukucila pa ndimi 400. Nga ca kutila mulalongana ne Nte sha kwa Yehova lyonse kabili mulabombako no mulimo wa kushimikila imbila nsuma iya Bufumu no kupanga abasambi, mufwile ukulasekelela. Mwaba pa bantu abanono mu calo abakwata ishuko lya kushimikila sana pe shina lya kwa Yehova!

8. Bushe umo na umo mu cilonganino apaalwa shani?

⁸ Pa kumwafwa ukutwalilila ukuba ne nsansa ilyo muleshipikisha muli ino nshita yayafya, Yehova Lesa alitupeela aba bwananyina aba mwi sonde lyonse. Paulo alembeele Abena Kristu abaHebere ukuti: “Tuletontonkanya pa banensu pa kuti tulecincishanya mu kutemwa na mu kubomba imilimo iisuma, twilapuswa ku kulongana, filya waba umusango wa bamo, lelo tulekoseleshanya, maka maka apo mulemona ubushiku bulya bulepalama.” (Heb. 10:24, 25) Icilonganino ca Bena Kristu caba bupe ubo Yehova atupeela pa kuti tulekoseleshanya. Muleyampana sana na Bena Kristu banenu. Mwilapuswa ku kulongana kwa Bena Kristu!

“Umo na Umo Aumfwile . . . mu Lulimi Lwakwe” (Imil. 2:5-13)

Abasambi ba kwa Yesu balebila imbila nsuma ku ba Yuda na kubasangwike aba Yuda mu misebo — “Tulebomfwa balelandila mu ndimi shesu ifikalamba ifya kwa Lesa.”—Imilimo 2:11

9, 10. Finshi bamo bamo baacita pa kuti fye baleshimikila abantu abalanda ululimi lumbi?

⁹ Elenganyeni ifyo cintobentobe wa baYuda na basangwike abaYuda baumfwile bwino pa Pentekoste mu 33 C.E. Abengi abasangilweko bafwile balelanda ululimi ulo abengi balelanda, nalimo iciGriki nelyo iciHebere. Lelo nomba “umo na umo aumfwile abasambi balelandila mu lulimi lwakwe.” (Imil. 2:6) Ukwabula no kutwishika, imbila nsuma yalifikile pa mutima wa balekutika pantu yalebilwa mu lulimi lwabo lwine. Kwena, Abena Kristu muno nshiku tabakwata amaka ya kulanda indimi shimbi mu cipesha mano. Na lyo line, abengi baliipeela ukubila imbila nsuma ya Bufumu ku bantu aba mu nko shonse. Babila shani? Bamo balisambilila ululimi lumbi pa kuti balebombela mu cilonganino ca mupepi umo balanda ululimi lwa ku calo cimbi nelyo fye ukukuukila ku calo cimbi. Basanga ukuti, ilingi line abo bashimikilako balatemwa sana ukumona ifyo baipeelesha.

¹⁰ Natulande pali ba Christine, abatendeke ukusambilila ululimi lwa ciGujarati pamo na baNte bambi 7. Ilyo ba Christine bakumene no mukashana uo balebomba nankwe uwalelanda iciGujarati, balimuposeshe mu ciGujarati. Uyu mukashana alyumfwile bwino kabili alefwaya ukwishiba umulandu ba Christine balesambilila ulu lulimi. Ici calengele ukuti bamushimikile imbila nsuma. Uyu mukashana aebele ba Christine ukuti: “Takwaba aba mipepele imbi abengakoselesha abantu babo ukusambilila ululimi ulwayafya ngo lu. Ifyebo mushimikila fifwile fyalicindama sana.”

11. Bushe akatabo ka Good News for People of All Nations kuti kabomfiwa shani?

¹¹ Kwena, te bonse fwe bengasambilila ululimi lwa ku calo cimbi. Na lyo line, kuti twaipekanya ukushimikila imbila nsuma ya Bufumu ku bantu abalanda ululimi lumbi. Kuti twabashimikila shani? Inshila imo kubomfya akatabo ka kuti Good News for People of All Nations. Muli aka katabo mwaliba ubukombe ubwipi ubwalembwa mu ndimi ishingi. Natulande pa lupwa lumo ulwabomfeshe bwino aka katabo. Ulu lupwa lwaile mu kutandala ku maparka yatatu pa numa fye ilyo akatabo kafumine. Kulya baile balikumene na bantu abafumine ku India, ku Netherlands, ku Pakistan, na ku Philippines. Abalume batile: “Nangu ca kutila bonse balishibeko iciNgeleshi, balitemenwe sana ilyo twabalangile ubukombe mu lulimi lwabo, pantu bali ukutali sana na ku mwabo. Balimwene ukuti kanshi tubomba umulimo umo wine isonde fye lyonse.”

ABAYUDA ABALEIKALA MU MESOPOTAMIA NA MU EGUPTI

Ulupapulo lutila The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C.–A.D. 135) lutila: “Mu Mesopotamia, mu Media na mu Babylonia e mwaleikala abantu abatuntwike mu bufumu bwa mikowa 10 [ubwa kwa Israele] na mu bufumu bwa mukowa wa kwa Yuda pa numa abena Ashuri na bena Babiloni babatamfiishe kuli ifi fifulo.” Ukulingana na Esra 2:64, abena Israele 42,360 fye, abaume, abakashi babo na bana e babweleele ku Yerusalemu ukufuma mu busha mu Babiloni. Ici cacitike mu 537 B.C.E. Flavius Josephus atile mu nshita ya Bena Kristu ba kubalilapo, abaYuda “abaleikala mupepi na Babiloni” bali abengi nga nshi. Mu 200 ukufika mu 400 C.E., aba bantu balembele icitabo ca kuti Babylonian Talmud.

Ifyalembwa filanga ukuti abaYuda batendeke ukwikala mu Egupti nalimo ukutendeka fye mu 500 B.C.E. Ilya nshita, Yeremia abilishe ubukombe ku baYuda abaleikala mu ncende shalekanalekana isha mu Egupti, ukubikako fye na Memfisi. (Yer. 44:1) Cimoneka kwati abantu abengi bakuukiile ku Egupti lintu ifyalo ifingi fyalekonka intambi sha baGriki. Josephus atile abaYuda e babalilepo ukwikala mu musumba wa Alekesandria. Umuya inshiku, balibapeele iciputulwa cimo ica musumba. Mu nshita ya Bena Kristu ba kubalilapo, kalemba we lyashi umuYuda Philo atile abaYuda 1 milioni baleikala mu Egupti, ukufuma ku “lubali lwa Libya ukufika ku mupaka wa Etiopia.”

‘Petro Alimine’ (Imil. 2:14-37)

12. (a) Kasesema Yoele aseseme shani ukukuma ku fya kupapusha ifyacitike pa Pentekoste 33 C.E.? (b) Mulandu nshi abasambi bale-enekela ukufikilishiwa kwa kusesema kwa kwa Yoele mu nshita yabo?

¹² ‘Petro alimine’ no kutendeka ukulanda kwi bumba lya bantu abalelanda indimi ishalekanalekana. (Imil. 2:14) Alondolwelele bonse abalefwaya ukukutika ukuti Lesa e wacitile icipesha mano ica kuti balelanda indimi shalekanalekana pa kuti afikilishe ukusesema kwa kwa Yoele ukwa kuti: “Nkapongolwela umupashi wandi pa bantunse bonse.” (Yoele 2:28) Ilyo Yesu ashilaya ku muulu, aebele abasambi bakwe ukuti: “Nkalomba Tata na o akamupeela kaafwa,” e kutila “umupashi wa mushilo.”—Yoh. 14:16, 17.

13, 14. Mashiwi nshi Petro asosele pa kuti afike pa mitima ya balemumfwa, kabili kuti twapashanya shani inshila abomfeshe?

¹³ Amashiwi ya kusondwelela ayo Petro alandile kwi bumba yali ya maka, atile: “Lekeni bonse aba mu ng’anda ya kwa Israele beshibe ukuti cine cine Lesa amulengele ukuba Shikulu kabili Kristu, uyu Yesu uo mwapoopele pa cimuti.” (Imil. 2:36) Kwena, abengi abalekutika kuli Petro tabasangilweko ilyo Yesu bamwipeye no kumupoopela pa cimuti. Lelo, apo bafyelwe muli lulya luko nabo bene balikwete umulandu. Lelo moneni ukuti ilyo Petro alelanda ku baYuda banankwe, ali no mucinshi kabili ifyo alandile fyalibafikile pa mutima. Petro alefwaya abalemukutika ukulapila, te kubasuusha iyo. Bushe abalekutika balifulilwe pa fyo Petro abebele? Awe iyo. Lelo ‘balyumfwile ububi mu mitima.’ Baipwishe ukuti: “Tucite shani?” Imilandile ya mucinshi iya kwa Petro ifwile yalifikile abengi pa mutima ica kuti balilapile.—Imil. 2:37.

¹⁴ Kuti twapashanya Petro ifyo alefika abantu pa mitima. Ilyo tuleshimikila, tatufwile ukusuusha fyonse ifyo umwine wa ng’anda asosa ifishili fya mu malembo. Lelo tufwile ukulanshanya pa fyo twingasuminishanya. Nga twasanga fimo ifyo tulesuminishanya na bo, mu mucenjelo kuti twapelulushanya na bo ukubomfya Icebo ca kwa Lesa. Ilingi line abantu abafumacumi balankulako bwino nga twalanshanya na bo icine ca mu Baibolo pa fintu ifyo tulesuminishanya.

UBUKRISTU BWAFIKA KU PONTE

Pa bantu abakutike ku bukombe Petro abilile pa Pentekoste mu 33 C.E. pali abaYuda abafumine ku Ponte, icitungu cabela ku kapinda ka ku kuso aka calo nomba iciitwa ati Turkey. (Imil. 2:9) Bamo pali aba bafwile e batwele imbila nsuma ku calo cabo, pantu pa bantu abo Petro alembeele kalata yakwe iya ntanshi pali na basumina ‘abasalanganine’ mu fyalo fimbi pamo nga Ponte.g (1 Pet. 1:1) Amashiwi alembele yalanga ukuti aba Bena Kristu bali no “bulanda pa mulandu wa macushi ayalekanalekana” pantu balicetekele Lesa. (1 Pet. 1:6) Pa macushi bakwete pafwile pali no kubakaanya no kubacusha.

Pliny the Younger, cilolo wa citungu ca Bena Roma ica Bitunia na Ponte e lyo na Kateka Trajan, balilondolwele mu makalata balelembeshanya, amacushi na yambi ayo Abena Kristu baleikala mu Ponte balekwata. Pliny alembele kalata lintu ali mu Ponte nalimo mu 112 C.E., ukuti ukusalangana kwa buKristu kwaletiinya bonse, te mulandu baume nangu banakashi, abakalamba nelyo abanono nangu incito babomba. Pliny apeele ishuko abantu abo baleti Bena Kristu ilya kuti bakaane ubuKristu, kabili abalekana ukucita ifyo alandile alebepaya. Alekakula umuntu nga atuka Kristu nelyo ukupepa tulesa nangu icipasho ca kwa Trajan. Pliny alisumine ukuti “Abena Kristu ba cine balekaana ukucita” ifi fintu.

g Ishiwi ilyo bapilibula ukuti ‘basalanganine’ lyafuma kwi shiwi lya ciGriki ilipilibula “abantu abafuma ku fyalo fimbi.” Ili ishiwi lilanda sana pa baYuda, ukulanga ukuti abengi ababalilepo ukuba Abena Kristu bali baYuda.

‘Ukubatishiwa’ (Imil. 2:38-47)

15. (a) Mashiwi nshi Petro asosele, kabili finshi abantu bacitile ilyo baumfwile aya mashiwi? (b) Cinshi calengele abantu abengi nga nshiabaumfwile imbila nsuma pa Pentekoste bonse ukufikapo ukubatishiwa pa bushiku bumo bwine?

¹⁵ Pali ubu bushiku bwa kusekelela ubwa Pentekoste 33 C.E., Petro aebele abaYuda na basangwike abaYuda abayankwileko ku fyo abashimikile ukuti: “Lapileni no kubatishiwa.” (Imil. 2:38) Icafuminemo ca kuti abantu nalimo 3,000 balibatishiwe, kabili aba bantu bafwile babatishiwe mu fishiba fya mu Yerusalemu nelyo ifyali mupepi na Yerusalemu.e Bushe babatishiwe fye ukwabula no kutontonkanyapo? Bushe ili lyashi lilangilila ukuti abasambi ba Baibolo na bana ba baNte bafwile ukubutukila ukubatishiwa ilyo tabalaipekanya? Awe nakalya. Ibukisheni ukuti, abaYuda na basangwike fye abaYuda ababatishiwe pa Pentekoste 33 C.E. balebelenga sana Icebo ca kwa Lesa, kabili bali mu luko ulwaipeele kuli Yehova. Na kabili, balilangile ukuti bali abacincila, pantu limo bale-enda inyendo ishitali ukwisa kuli uyu mutebeto walebako cila mwaka. Pa numa ya kusumina icine cacindama icilanda pa mulimo Yesu Kristu akwata mu kufikilisha ukufwaya kwa kwa Lesa, balifikilepo ukutwalilila ukubombela Lesa, lelo nomba balebombela Lesa nga basambi ba kwa Kristu ababatishiwa.

BUSHE NI BANI BASANGWIKE ABAYUDA?

“AbaYuda na basangwike abaYuda” balyumfwile ilyo Petro aleshimikila pa Pentekoste mu 33 C.E.—Imil. 2:10.

Pa baume bafikapo abo basontele ukubomba ‘umulimo uwalekabilwa’ uwa kwakanya ifya kulya, pali Nikola, “umwina Antioke uwasangwike umuYuda.” (Imil. 6:3-5) Abasangwike abaYuda bali bena Fyalo, abaishilesumina imipepele ya ciYuda. Balebamona ukuba abaYuda muli fyonse fye, pantu balisumine ukulapepa Lesa wa bena Israele no kulakonka Amafunde ayo balekonka, balikeene ukulapepa tulesa tumbi, balisembulwilwe (nga bali baume), kabili bailundile ku luko lwa bena Israele.

Ilyo abaYuda balubwike muli bunkole ukufuma mu Babiloni mu 537 B.C.E., abaYuda abengi batendeke ukwikala mu ncende ishali ukutali na Israele kabili balitwalilile ne mipepele ya ciYuda. Ici calengele ukuti abantu ba ku Middle East konse ne fyalo fimbi beshibe imipepele ya baYuda. Bakalemba wa lyashi aba kale, pamo nga Horace na Seneca, balasumina ukuti abantu abengi nga nshi aba mu fyalo ifingi abatemenwe abaYuda ne fyo basuminemo batendeke ukwikala pamo na baYuda kabili basangwike abaYuda.

16. Ni mu mano nshi Abena Kristu ba kubalilapo balangiile ukuti bali-ipeeleshe nga nshi?

¹⁶ Cine cine, Yehova alipaalile aba bantu. Baibolo itila: “Bonse abasumine baali pamo, kabili fyonse ifyo balekwata fyaleba fya bonse, kabili bashitishe impanga ne fipe bakwete no kwakanya bonse indalama basangilemo, ukulingana ne fyo onse alekabila.”f (Imil. 2:44, 45) Ukwabula no kutwishika, Abena Kristu ba cine bonse bafwile ukupashanya aba bantu abaali no kutemwa kabili abaipeeleshe.

17. Finshi umuntu afwile ukucita pa kuti afikepo ukubatishiwa?

¹⁷ Pa kuti Umwina Kristu aipeele kuli Lesa no kubatishiwa afwile ukucita ifyo Amalembo yalanda. Afwile ukusambilila Icebo ca kwa Lesa. (Yoh. 17:3) Afwile ukuba ne citetekelo kabili alingile ukulapila ku mibele yakwe iya kale no kulanga ukuti cine cine aleumfwa ububi pa fyo aalecita. (Imil. 3:19) Lyena alingile ukupilibuka, no kutendeka ukubomba imilimo iyalungama iyo Lesa afwaya. (Rom. 12:2; Efes. 4:23, 24) Pa numa afwile ukuipeela kuli Lesa mwi pepo no kubatishiwa.—Mat. 16:24; 1 Pet. 3:21.

18. Lishuko nshi abasambi ba kwa Kristu ababatishiwa bakwata?

¹⁸ Bushe muli basambi ba kwa Yesu Kristu abaipeela kabili ababatishiwa? Nga muli basambi ba kwa Yesu ababatishiwa, muletasha pe shuko mwakwata. Nga filya cali ku basambi ba kwa Yesu abaiswilemo umupashi wa mushilo, na imwe bene kuti mwabomba umulimo uukalamba uwa kushimikila sana ubunte no kucita ukufwaya kwa kwa Yehova!

a Moneni akabokoshi akaleti “Mu Yerusalemu, E Mo AbaYuda Abengi Balepepela.”

b Moneni utubokoshi utuleti “Roma—Umusumba Ukalamba uwa Fyalo Ifingi,”; “AbaYuda Abaleikala mu Mesopotamia na mu Egupti,”; na kaleti “UbuKristu Bwafika ku Ponte.”

c “Indimi” tashali mulilo wa cine cine, lelo ‘shapalile umulilo,’ ukulangilila ukuti indimi ishaikele pa musambi umo na umo shalemoneka ngo mulilo.

d Moneni akabokoshi akaleti “Bushe ni Bani Basangwike AbaYuda?”

e Icapalako calicitike pa 7 August, mu 1993, pa kulongana kwa fyalo ifingi ukwa Nte sha kwa Yehova ukwali ku Kiev, mu calo ca Ukraine. Abantu 7,402 balibatishiwe mu fishiba 6. Casendele ama-awala yabili na mamineti 15 pa kuti bonse babatishiwe.

f Uku kupekanya ukwa pa nshita inono kwali kwa kwafwilisha abeni abashele mu Yerusalemu abalefwaya ukusambilila na fimbi pali Lesa. Kanshi ubu bwafwilisho bwali fye bwa kuitemenwa, te cimo cine na filya caba mu fyalo fya cikomyunisti umo ifipe fya muntu kuti fyabomfiwa na kuli umbi.—Imil. 5:1-4.