“Amafunde Yaisaba Kafundisha Wesu”

BANA banga batemwa amafunde no kusalapulwa? Banono. Abana tabafwaya ukubabinda ukucita ifyo balefwaya. Lelo abasambilisha abana abanono, balishiba ukuti ukusopa abana kwalicindama sana. Abana abengi nga bakula e lyo beshiba ubusuma bwaba mu kufundwa. Umutumwa Paulo alandile pa cilangililo ca muntu uwalesopa abana pa kulondolola fintu Yehova Lesa acingilila no kusalapula abantu bakwe pa kuti icibusa cakwe na bo citwalilile ukukoselako.

Abena Kristu bamo aba kubalilapo abaikele mu citungu ca Galatia icali mu Roma, baishibe ukuti Lesa atemenwe fye abalekonka amafunde apeele abena Israele ukupitila muli Mose. Nomba umutumwa Paulo ena alishibe ukuti ifyo te fyo cali, pantu Lesa alipeele umupashi wa mushilo na kuli bamo abashalekonka amafunde ya bena Israele. (Imilimo 15:12) Pa kulungika abalubile, Paulo abomfeshe icilangililo. Muli kalata alembeele Abena Kristu ku Galatia, Paulo atile: “Amafunde yaisaba kafundisha wesu ukututungulula kuli Kristu.” (Abena Galatia 3:24) Uwasambilila umo atile, “ku kale, kafundisha uwalesopa abana alebomba umulimo uukalamba nga nshi.” Ukwishiba ifyo kafundisha walesapo abana alebomba, kuti kwalenga twaumfwikisha icishinka Paulo alelandapo.

Imilimo Kafundisha Aakwete

AbaGriki abakwete ifyuma, abena Roma e lyo nalimo na baYuda bene, balebomfya sana bakafundisha ku kufunda abana babo ukutula ku bwaice mpaka bakula. Kafundisha ilingi line aali musha, umukalamba mu mushinku kabili uwacetekelwa, alesopa umwana munono no kumucitila fyonse ifyo bawishi balefwaya ukuti acite. Kafundisha aleba no mwana kasuba konse, alemusunga uwa busaka, alemutwala ku sukulu kabili ilingi line pa kuya alemusendelako ifitabo ne fintu fimbi, alemona ne fyo umwana alebomba mu masambililo.

Uyu kafundisha walesopa umwana ilingi line taleba ni ulya uwa ku sukulu kabili ena talesambilisha umwana ifya ku sukulu, alemufunda fye ifyo bawishi balefwaya ukuti eshibe. Lelo kwena uyu kafundisha ale-eba umwana ifyo alingile kucita kabili alemukansha. Alemufunda imibele isuma, ukumukalipila no kumusapula nga alufyanya. Nomba bawishi na banyina kwa mwana e bali e bene ba mulimo wa kumusambilisha. Na lyo line, ilyo umwana aleya alekula, kafundisha alemusambilisha ukwenda bwino mu musebo no kufwala bwino, e lyo ne fyo alingile kwikala no kulya. Alemusambilisha ukutemwa abafyashi bakwe no kuti abakalamba nga baisa apo ali, afwile ukwima, e lyo na fimbipo.

Plato umuGriki wasambilila imikalile na mano ya bantu uwaliko ukufuma mu 428 B.C.E. ukufika mu 348 B.C.E., na o alishibe ukuti umwana talinga kumuleka aleicitila fye ifyo alefwaya. Alembele ukuti: “Te kuti muleke impaanga nelyo inama imbi ukulayendela fye ukwabula kacema, e fyo na bana baaba, bafwile ukuba na kafundisha nga filya fiine umusha na o aba na shikulu wakwe.” Ifyo Plato alandile kuti fyakosela bambi ukusumina; lelo ifi fiine e fyo ena aletontonkanya.

Apo aba bakafundisha baleba na bana lyonse fye, balebamona kwati ni bamalonda abankalwe, ababi mitima, abalekalipila umwana na pa tumilandu fye utunono. Nomba nangu ca kuti bakafundisha balebamone fyo, balecingilila sana ubumi bwa bana no kubacincintila ku mibele yabipa. Appian, kalemba wa lyashi lya kale umuGriki uwa mu myaka ya ba 100 C.E. ashimike ilyashi pali kafundisha umo uwatwele umwana ku sukulu. Ilyo abalwani baishile, alimufukatile ku kumucingilila ku balefwaya ukumwipaya. Uyu kafundisha akaninine fye ndai ukuleka ku mwana, abalwani e pa kumwipaila kumo no mwana.

Ubupulumushi bwalisekele sana ku baGriki, kanshi abana, maka maka abalumendo balekabila ukubacingilila ku mpulumushi. E mulandu wine bakafundisha balebela fye pamo na bana na lintu balesambilila ku sukulu, pantu na bakafundisha abengi aba ku masukulu tabacetekelwe. UmuGriki Libanius uwali pano calo mu myaka ya ba 300 C.E. atile, bakafundisha abalesopa abana baali nga “bamalonda ba kucingilila abana, baletalusha abalelete cisenena kabili tabalefwaya na bana ukulayangalila pamo na balumendo.” Bakafundisha abengi balibacindike ku bantu abo balefunda no kusopa. Ici ca cine, pantu bamo balelemba amashiwi ya kutasha pa mabwe ya pa manda sha baali bakafundisha babo kale.

Amafunde Yaali nga Kafundisha

Cinshi Paulo apashanishishe Amafunde ya kwa Mose kuli kafundisha? Cinshi ici cilangililo cabela icalinga sana?

Ica kubalilapo ca kuti Amafunde yalecingilila abantu. Paulo atile “amafunde yalelinda” abena Israele. Cali kwati baali mu maboko ya kwa kafundisha uwalebasopa. (Abena Galatia 3:23) Amafunde e yalebatungulula muli fyonse ifyo balecita. Yalebatalusha ku lunkumbwa. Yalebacingilila na ku mibele yabipa kabili lyonse yalebashinina nga balufyanya. Ici calengele umwina Israele onse ukulaishiba ukutila alalufyanya.

Amafunde na kabili yalecingilila abena Israele ku fintu fyali no kubonaula pamo nga imibele iibi ne misango yali mu mipepele ya bantu ba mu fyalo fyali mupepi na abena Israele. Nga mwamona filya Lesa abindile abena Israele ukuupana na bena fyalo, calengele ukuti baaba ifibusa fisuma ifya kwa Lesa. (Amalango 7:3, 4) Amafunde ya musango yu yalengele ukupepa kwa bantu ba kwa Lesa ukutwalilila ukwasanguluka, kabili yabalengele no kuti baipekanye ukupokelela Mesia. Kanshi ukukonka yalya amafunde kwaliweme. Mose aebele abena Israele banankwe ukuti: “Ifyo umuntu afundo mwana wakwe umwaume, e fyo Yehova Lesa wenu afunda imwe.”—Amalango 8:5.

Lelo icikalamba mu cilangililo ca kwa Paulo ca kuti, amaka ayo kafundisha aakwete pa mwana yalepwa. Umwana nga akula kafundisha takwetepo maka. Kalemba wa lyashi lya kale umuGriki Xenophon, uwaliko mu 431 B.C.E. ukufika mu 352 B.C.E., alembele ukuti: “Nga ca kuti umulumendo akula, balemufumya mu minwe ya bonse babili, kafundisha wa ku sukulu na kafundisha walemusopa. Nomba aali muntungwa uwa kucita ico atemenwe.”

Ifi fine e fyo na Mafunde ya kwa Mose yaali. Yabombele fye inshita iinono— “ku kulenga bumpulamafunde bumoneke, lukasuke ulubuto lwalaiwe [Yesu Kristu] lukese.” Umutumwa Paulo alondolwele ukuti ku bena Israele, Amafunde ya kwa Mose yali nga ‘kafundisha uwalebatungulula kuli Kristu.’ Pa kuti abaYuda baaliko pa nshita imo ine na Paulo bapaalwe na Lesa, baalingile ukwishiba ukuti umulimo Lesa apeela Yesu walicindama mu kufikilisha ukufwaya kwakwe. Ilyo bali no kwishiba ico Yesu aishiile, e lyo no mulimo wa kwa kafundisha wali no kupwa.—Abena Galatia 3:19, 24, 25.

Amafunde Lesa apeele abena Israele yaliweme sana. Yabombele umulimo Lesa ayabikiileko, uwa kucingilila abantu bakwe no kubalenga ukwishiba ukuti afwaya abantu ukulakonka amafunde yakwe. (Abena Roma 7:7-14) Amafunde yaali nga kafundisha musuma uwalesopa abena Israele. Lelo bamo abaleyakonka nalimo yalibakoseele. E mulandu wine Paulo alembeele ukuti ilyo inshita yalinga yafikile, ‘Kristu alitushitile, atulubwile ku citiipu ca Mafunde.’ Amafunde yali nge “citiipu” pantu abaYuda tabalekumamo ukuyakonka yonse bwino bwino. Umuntu aalingile ukukosapo pa kutila alekonka fyonse ifyo Lesa alandile mu mafunde. Nga ca kuti umuYuda aishiba ifyo icilubula ca kwa Yesu cacindama, taalingile kulakonka amafunde ya kwa Mose.—Abena Galatia 3:13; 4:9, 10.

Kanshi Paulo apashanye Amafunde ya kwa Mose kuli kafundisha pa kuti alondolole bwino bwino ukutila, amafunde yalicingilile abaYuda kabili yabatungulwile pa nshita fye iinono. Pa kupaalwa na Yehova, abaYuda baalingile ukwishiba no kutetekela Yesu, te kukonka amafunde ya kwa Mose.—Abena Galatia 2:16; 3:11.

[Akabokoshi/Icikope pe bula 21]

“BACILOLO” NA “BAKANGALILA”

Ilyo Paulo alandile pali kafundisha, abikilepo icilangililo na cimbi ica “bacilolo” na “bakangalila.” Pa Abena Galatia 4:1, 2, patila: “Pa nshita yonse ilyo impyani icili iyaice taipusana no musha nangu panono, nangu ca kutila iba e mwine wa fyonse, lelo iteekwa kuli bacilolo na bakangalila ukufikila ubushiku ubo wishi asonteele libeela.” Imilimo “bacilolo” na “bakangalila” balebomba yalipusene ne ya bakafundisha abo tulandilepo, lelo icishinka Paulo alelandapo ni cimo cine.

Ku bena Roma, ‘cilolo’ e walesalwa ukulasunga abana banshiwa ilyo bacili abaice, kabili e walelolekesha na pa cuma cabo mpaka bakula. Nga fintu Paulo alandile, nangu ca kuti umwana e waleba umwine wa fyuma fya cishale, ilyo ali umwaice talekwatapo amaka pa fyuma nga filya fine umusha aleba.

‘Kangalila’ ena alelolekesha pa mpanga ne fyuma fyonse ifya lupwa. Kalemba we lyashi umuYuda, Flavius Josephus alandilepo ukuti umwana umo umulumendo, Hyrcanus ailelomba bawishi ukuti balembele kangalila kalata no kumweba ukuti apeele Hyrcanus indalama sha kushitamo ifyo alefwaya.

Nga filya fine cali ku bana abo balesopa kuli kafundisha, abo balesunga kuli “bacilolo” na balekwata “bakangalila,” na bo bene tabaleicitila ifyo balefwaya ilyo bacili abaice. Abantu bambi e balebatungulula mpaka bawishi bamona ukuti nomba nabakula.

[Icikope pe bula 19]

Kafundisha ne nkonto, uo balenga pa mutondo wa baGriki ba kale

[Abatusuminishe]

National Archaeological Museum, Athens

[Icikope pe bula 19]

Kafundisha uwalesopa umwana naikata inkonto alemonako ilyo umwana balemusambilisha ukulemba no kwimba, mu myaka ya ba 400 B.C.E.

[Abatusuminishe]

Icikope ca ba Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY