Inyendo Abena Kale aba mu Mediterranean Baendele Ukuya ku Fyalo fya Kutali

Muno nshiku abantu babomfya indeke nga baleya ku fyalo fya kutali. Bushe kuti mwasunguka ukumfwa ukuti na mu nshita sha mu Baibolo abantu bale-enda inyendo ishitali?

IMYAKA nalimo 1,000 ilyo Kristu ashilafyalwa, Imfumu Solomone yalipangile amato ayo babomfeshe pamo na mato ya mfumu ya ku Turi pa kuleta ifipe ifisuma mu Israele ukufuma ku fyalo fya kutali. (1 Ishamfumu 9:26-28; 10:22) Mu myaka ya ba 800 B.C.E., kasesema Yona aninine ubwato bwaleya ku Tarshishi pa cabu ca Yopa mu Israele icaba pali bemba wa Mediterranean. (Yona 1:3) Mu nshita sha batumwa, umutumwa Paulo aendele ulwendo ukufuma ku Kaisarea mu Israele ukuya ku mushi wa Puteoli, uwaishibikwa nomba ukuti Puzzuoli, uwaba pa cinshoko ca Naples mu Italia.—Imilimo 27:1; 28:13.

Abalemba ilyashi pa fyalecitika kale balishiba ukuti mu nshiku sha kwa Paulo, aba makwebo abaleikala mu ncende yaba mu mbali ya bemba ya Mediterranean libili libili bale-enda inyendo ukulalanya Bemba Wakashika pa kuya ku India, kabili mu myaka ya ba 100 C.E., bamo baleoba amato ukuyafika fye na ku China.a Nomba finshi twaishibapo pa nyendo abena Mediterranean bale-enda ukulola ku masamba? Ni ku fyalo nshi ifya ku masamba uko abena kale abale-ensha amato bafikile?

Inyendo sha Kubalilapo Isha Bena Foinike

Imyaka iingi nga nshi ilyo Paulo ashilafyalwa, bakensha ba mato balilondwele imisumba imo mu fyalo fya ku masamba uko baleya mu kucita amakwebo. Abantu batila abena Foinike, abo icalo cabo caba nomba mu calo ca Lebanon, bafikile ku fishi fya mu Atlantic muli ba 1200 B.C.E. Ilyo calefika mu ma 1100 B.C.E., balicilile icofi ca Gibraltar kabili bafikile ku Gadir, umusumba wabela mu lulamba mu calo ca Spain uo nomba beta ukuti Cádiz. Pa fyo baleshitisha kulya pali silfere na kapotwe, ifyo bashimakwebo abalefuma ku fishi fya mu Atlantic baleshita.

Herodotus, umuGriki uwasambilila pa fyalecitika kale, alembele ukuti mu ma 600 B.C.E., Farao Neko uwa ku Egypt ashitile ifya kupangila amato ku bena Foinike kabili abena Foinike bailepangila aya mato mu mbali ya Bemba Wakashika. Ico ashitile aya mato ca kuti alefwaya ukushinguluka Africa, ukutampila ku kabanga ukufika ku masamba.

Pali ilya nshita, abena Foinike ninshi balitendeka kale ukushinguluka ululamba lwa Africa. Nomba abalelola ku kapinda ka ku kulyo ukukonka ululamba lwa bemba ya Atlantic Ocean bafwile balifililwe ukufika ukutali sana pa mulandu wa fipuupu fya mwela na mabimbi. Herodotus atile pa lwendo lwakonkelepo, abena Foinike batendekele muli Bemba Wakashika kabili bakonkele ululamba lwabela ku kabanga ka Africa muli bemba ya Indian Ocean no kulola ku kapinda ka ku kulyo. Ilyo baendele imyeshi nalimo 6, baliminine, batendeka ukulima ifya kulya mpaka basombola e lyo batwalilile ulwendo lwabo. Mu mwaka walenga butatu, balishingulwike Africa yonse, kabili baingilile kuli bemba ya Mediterranean no kubwelela ku Egypt.

Ilyo Herodotus alesondwelela ilyashi lyakwe, atile abena Foinike bashimike ifintu ifyo akeene ukusumina, pa fyo akeene ukusumina pali ne lyashi lya kuti ilyo bafikile ku kapinda ka ku kulyo aka Africa, akasuba kalemonekela ku kulyo. Ca cine tacali icayanguka ku baGriki abaliko pali ilya nshita ukusumina ifi. Kuli bonse abekala ku kapinda ka ku kuso ake sonde, akasuba kamonekela ku kapinda ka ku kulyo. E co nga balelola ku masamba, akasuba kaba ku kuso. Lelo nga muli ku Cape of Good Hope, iyabela ku kapinda ka ku kulyo ake sonde, akasuba nga kali pa kati kamonekela ku kapinda ka ku kuso ku muntu uulelola ku masamba.

Pa myaka iingi abasambilila pa fyalecitika kale, balalanda ifyapusanapusana pa fyo Herodotus alembele. Abengi kuti bakaana ukusumina ukuti abena kale balishingulwike Africa pali ilya nshita. Lelo, abasoma batila Farao Neko alipekenye ulwendo lwa musango uyu no kuti abaliko pali ilya nshita balyendele ulwendo lwa kushinguluka Africa pantu balishibe ifya kwenda kabili bali abacenjela. Uwasambilila ifyalecitika kale Lionel Casson atile: “Ulwendo lwa musango uyu e ko lwali. Kabili ifyo Herodotus alondolola ulu lwendo filanga ukuti takwali icali no kulesha abena Foinike ukushinguluka Africa yonse mu myaka itatu.” Tacaishibikwa bwino nampo nga ifyo Herodotus alembele fya cine nelyo iyo. Na lyo line, filalenga twaishiba ifyo abena kale bale-esha na maka ukuya ku fyalo ifyali ukutali sana ukubomfya amato.

Pytheas Alola ku Kapinda ka ku Kuso

Pa baleikala mupepi na bemba wa Mediterranean, te bena Foinike fye abale-ensha amato ukulola ku masamba muli bemba wa Atlantic Ocean. Pa misumba iyo abaGriki abale-ensha amato baletungulula, pali no musumba wa Massalia, pali ino nshita waba mu calo ca France kabili bawita ukuti Marseilles. Muli uyu musumba mwaishileba ubuyantanshi pa mulandu wa makwebo yalecitika pali bemba na ku mulundu. Bashimakwebo aba mu Massalia baleshitisha umwangashi, amafuta, ne fipe bapangila na bronze ku fyalo fya ku kapinda ka ku kuso e lyo bena baleshitako ulubwe na amber (ifyakashikila ifimoneka nga mabwe). Ukwabula no kutwishika abena Massalia balefwaya ukwishiba ifyalo uko bengasanga ulubwe na amber. E mulandu wine Pytheas umwina Massalia aimine ubulendo mu 320 B.C.E., pa kuti ayeishiba filya fyalo fya kutali ifyali ku kapinda ka ku kuso.

Ilyo Pytheas abwelele, alembele icitabo cilanda pa fyo aendele icitila On the Ocean (Pali Bemba). Nangu cingati icitabo alembele mu ciGriki tacabapo, abantu 18 abaliko kale sana balyambwile ifyebo fimo ifyo alembele. Ifyebo ba-ambwile filanga ukuti Pytheas alilondolwele bwino bwino babemba, amabimbi, ifyo incende shalemoneka, no bwingi bwa bantu baleikala mu ncende aileko. Alebomfya no butali bwa cinshingwa ca cisolobelo ca kupiminako pa kwishiba apo akasuba kalebela nga cafika akasuba pa kati, kabili ifi e fyo alebomfya na pa kwishiba intamfu aenda.

Ifyo Pytheas abikileko sana amano fya sayansi. Lelo, icikalamba ico aimine lulya lwendo te kufwaya ukwishiba ifya sayansi. Abasoma batila abapekenye ulwendo lwakwe ni bashimakwebo ba mu Massalia, pa kuti beshibe ifya kwenda pa kuya kuli filya fyalo fya kutali uko bengasanga amber ne cela. Nomba ni kwi uko kwine Pytheas aile?

Ku Brittany, ku Britain, no Kucilapo

Cimoneka kwati Pytheas alishingulwike icalo ca Iberia no kukonka ululamba lwa calo ca Gaul mpaka afika na ku calo ca Brittany, uko aikile no kuya ku mulundu. Icilanga ifi, fintu apimine pa ncende imo ilyo akasuba kafikile pa kati, kabili afwile ali ku mulundu, kabili ifi apimine filingana napo akasuba kaba ku kapinda ka ku kuso aka Brittany nga ca kutila cafika akasuba pa kati.

Abaleikala mu Brittany balishibe sana ukupanga no kwensha amato kabili balecita amakwebo na bena Britain. Mu citungu ca Cornwall, icabela ku kapinda ka ku kulyo aka Britain, mwali sana ulubwe lwa cela, ulwaba na muli bronze, kabili uku kwine eko Pytheas aile ilyo afumine ku Brittany. Mu fyo alembele alilondolwele ubukulu ne fyo icalo ca Britain cimoneka, icilanga ukuti afwile alishingulwike cilya calo.

Nangu cingati umo Pytheas apitile tamwaishibikwa bwino, cimoneka kwati alipitile pa kati ka Britain na Ireland, no kuyaiminina pa cishi ca Man, pantu ifyo apimine pa muku walenga bubili fyalilingana sana napo akasuba kabela pali ifi fishi nga cafika akasuba pa kati. Ifyo apimine pa muku walenga butatu filanga ukuti afwile alileiminina na pa cishi ca Lewis icaba pa fishi beta ukuti Outer Hebrides ifyaba ku masamba ya Scotland. Ilyo afumine apa afwile alolele ku kapinda ka ku kuso pa fishi fya Orkney, ifyaba ku kapinda ka ku kuso aka Scotland pantu ifyebo alembele ifyo Pliny Mukalamba ayambwile fyatila ifi fishi fyonse pamo fyali 40.

Pytheas alembele ukuti ukwenda inshiku 6 ukulola ku kapinda ka ku kuso aka Britain, kwaba icishi ca Thule. Abalelemba ifitabo kale batila Pytheas alondolwele icishi ca Thule ukuti, calo uko akasuba kamoneka na pa kati ka bushiku. Kabili alembele no kuti ukwenda fye ubushiku bumo ukufuma palya, ninshi kuyafika uko amenshi ya pali bemba yaba “amenshi makaasa.” Abengi balanda ifyapusanapusana pa kwabelele icishi ico Pytheas aitile ukuti Thule. Bamo batila cali pa fishi fya Faeroe, bambi batila calo ca Norway, e lyo bambi nabo batila calo ca Iceland. Nangu ca kuti tacaishibikwa bwino bwino uko icishi ca Thule cabelele, abalelemba ifitabo kale basumine ukuti ici cishi “e cali sana ku kapinda ka ku kuso pa fishi fyonse ifyo Pytheas alumbula.”

Cimoneka kwati Pytheas abwelele ku Britain ukubomfya inshila ilya ine apitilemo pa kuya ku Thule kabili ilyo afikile alishingulwike Britain yonse. Tatwaishiba nampo nga alilefika na ku fyalo fya ku Bulaya ilyo ashilabwelelamo ku Mediterranean. Te mulandu ne fyo cali, Pliny Mukalamba atile Pytheas alishibe sana ifyalo ukwalefuma amber. Ifyalo uko balefumya amber kale fyali calo ca Jutland, icaba nomba mu calo ca Denmark, e lyo na mu lulamba lwaba ku kapinda ka ku kulyo aka bemba ya Baltic. Pytheas afwile aumfwile pali ishi ncende ilyo aile ku fyabu fyabela ku kabanga ka Britain, kabili ukulingana ne fyo twaishiba, Pytheas talandapo ukuti alifikile kuli ishi ncende.

Umbi uwaleikala mupepi na bemba ya Mediterranean uwalembele pa fyo aendele ilyo ailetandala ku Britain ni Julius Caesar, uwailefika ku kapinda ka ku kulyo aka ici calo mu 55 B.C.E. Ilyo umwaka wa 6 C.E. walefika, abena Roma bambi balifikile fye na ku kapinda ka ku kuso aka Jutland.

Ukwishiba Bwino Icalo

Inyendo sha bena Foinike na baGriki shalengele abengi ukwishiba ifyalo fyalekanalekana ifya mu Mediterranean, ifya mu Atlantic, ukubikako fye ne fyalo fyaba ku kapinda ka ku kulyo aka Africa, ne fyaba pali bemba ya Arctic Ocean. Pali ilya nshita abengi balitemenwe ukwenda inyendo sha pa menshi, ukucita amakwebo, ukwishiba bwino ifyalo, ukwenda inyendo ishitali, kabili ici calengele ukuti abantu beshibe ifintu ifingi nga nshi.

Ifyo abena kale balembele ifyabapo ino nshita filondolola fye ifinono pa nyendo isho abaume bashipa abale-ensha amato baendele. Bushe ni banga pa bena kale abale-ensha amato ababwelele ku mwabo abashalembele ifyebo pa ncende bafikileko? Kabili ni banga abaile ku fyalo fya kutali abashabwelelemo ku mwabo? Ukufika na ino nshita aya mepusho taya-asukwa. Lelo kuti twasambililako fimo pa fyo UbuKristu bwafikile ku fyalo fya kutali.—Belengeni akabokoshi akali pa muulu.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 29]

Imbila Nsuma ‘Yabilwa ku Cibumbwa Conse’

Nalimo mu 60 na mu 61 C.E., umutumwa Paulo alembele ukuti imbila nsuma “[yalibililwe] ku cibumbwa conse ica mwi samba lya muulu.” (Abena Kolose 1:23) Bushe aloseshe mu kuti Abena Kristu balishimikile kale mu India, mu fyalo fyaba ku kabanga ka Asia, mu Africa, mu Spain, mu Gaul, mu Britain, mu Baltic, na pa cishi ico Pytheas aitile ukuti Thule? Cilemoneka kwati te fyo cali, lelo tatwaishiba bwino bwino.

Lelo, te kuti tutwishike ukuti imbila nsuma yalibililwe mu fyalo ifingi. Ku ca kumwenako, abaYuda na basangwike abaYuda abaishileba Abena Kristu pa Pentekoste mu 33 C.E., baleshimikila ifyo basuminemo ilyo babwelelemo ku fyalo fya ku mwabo pamo nga ku Partia, Elamu, Media, Mesopotamia, Arabia, Asia Minor, ku ncende sha mu Libya ishapalamina na ku Kurene, na mu Roma, e kutila mu ncende shonse isho abantu Paulo alembeele amakalata baishibe.—Imilimo 2:5-11.

[Icikope na Mapu pe bula 26]

(Nga mulefwaya ukumona icikope na mapu, moneni muli magazini)

Herodotus atile bakensha ba mato abafikile ku kapinda ka ku kulyo aka Africa balemwena akasuba ku kulyo

[Mapu]

AFRICA

BEMBA YA MEDITERRANEAN

BEMBA YA INDIAN OCEAN

BEMBA YA ATLANTIC OCEAN

[Icikope na Mapu pe bula 28, 29]

(Nga mulefwaya ukumona icikope na mapu, moneni muli magazini)

Umwapitile Pytheas, umuGriki uwale-ensha amato

IRELAND

ICELAND

NORWAY

Bemba ya North Sea

BRITAIN

BRITTANY

[ICOFI CA] IBERIAN PENINSULA

AFRICAN NORTH COAST

BEMBA YA MEDITERRANEAN

Marseilles