Ifyo Twingalundulula Ubusuma

AMADIKISHONARI ya muno nshiku yalondolola ukuti “ubusuma,” “kuba ne mibele yawamisha; ukuba bwino.” “Kwaba kucita no kutontonkanya icalungama; ukuba ne mibele isuma.” Kalemba wa madikishonari, Marvin R. Vincent atila ishiwi line line ilya mu ciGriki ilya “busuma” lilanda pa “musango onse uwa cisuma.” E mulandu wine kanshi ilingi line balandila ukuti imibele pamo nga ukushilimuka, ukushipa, ukusalapuka, umulinganya, inkumbu, ukushishimisha, ubufumacumi, ukuicefya, na bucishinka isuma. Limo batila ubusuma “kucita ifintu ukulingana ne cipimo ca calungama.”

Cipimo ca kwa ani, icisuma, icawamisha, kabili icalungama ico tulingile ukukonka? Magazini wa Newsweek atile, “Aba mano ya pano calo abasuula imisango ya cifyalilwa balenga camoneka kwati icalungama ne calubana cifwile ukuba fye ni cilya umuntu atemwa, ico aisalila, ico alefwaya nelyo icalingana fye no lutambi lwakwe.” Lelo bushe ku co fye umuntu atemwa nelyo ico asala, e ko twingeshibila icalungama ne calubana? Iyo. Pa kuti tulundulule ubusuma, tufwile ukwishiba icipimo cine cine ica calungama ne calubana, ica kutulanga ukuti imicitile imo, imisango nelyo imibele yalilungama nelyo yalilubana.

Intulo Ine Ine Yeka fye Ukwingafume Cipimo ca Mibele Isuma

Kwaba fye kumo Ukwingafume cipimo ca mibele isuma, ni kuli Kabumba wa bantunse, Yehova Lesa. Ilyo fye apwile ukubumba umuntu wa pa kabala ntanshi, Adamu, Yehova Lesa abikile ne funde ku mwaume ilya kuti: “Umuti onse wa mwi bala, ukulya ulelyako: lelo umuti wa kulengo kwishibo busuma no bubi te kuti ulyeko; pantu mu bushiku walyako ukufwa ukafwa.” (Ukutendeka 2:16, 17) Yehova Lesa ainike umuti lilye shina lyaibela ilya kulanga insambu yakwe eka fye iya kweba ifibumbwa fyakwe ubusuma no bubi. E co, icipimo ca kwa Lesa ica busuma no bubi caishileba ica kwishibilako nelyo ica kupiminako imicitile ya muntu, amano yakwe ne misango. Nga tapali ifyo fipimo, te kuti tulekanye bwino icalungama ku calubana.

Ifunde lya muti wa kwishiba ubusuma no bubi lyapeele Adamu na Efa amaka ya kuisalila, e kutila ukumfwila nelyo ukukanaumfwila. Bene pa kuba abasuma, bakabile ukumfwila lilye funde. Mu kupita kwa nshita, Yehova aebele abantu ifyo atemwa ne fyo apata, kabili alengele fyalembelwa ifwe muli Baibolo. Ukulundulula ubusuma kanshi kukonka ifipimo fyalungama ifya kwa Yehova ifyaba mu Malembo.

Ishibeni Bwino Ifipimo fya kwa Lesa

Apo Yehova Lesa alibikako ifipimo fya kutweba icisuma ne cibi, ifyaba muli Baibolo, bushe tatufwile ukufishiba bwino? Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami; ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwapwililila, uwaiteyanya ku kubombo mulimo onse usuma.”—2 Timote 3:16, 17.

Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pali Kunihito ulya tulandilepo mu cipande ca kubalilapo. Ilyo aleilanga ukuti alifuuka ukulingana no lutambi lwa ku mwabo, umukalamba wa ncito afililwe ukumfwikisha ico alelanda. Ukubebeta ifyaba mu Malembo kwamwafwile ukwishiba bwino umwa kupeleela. Baibolo kwena ilatukoselesha ukuba abafuuka, kabili itufunda ukukanaituumika. (Amapinda 11:2; Mika 6:8) Nalyo line, ilyo alondolwele imilingo ya kwa “cilolo,” umutumwa Paulo alandile na pa ‘kutinamina’ uyo mulimo. (1 Timote 3:1) Umuntu pa ‘kutinamina’ tafwile aba na matutumuko nelyo amataki lelo kwena tafwile ukuisuula apashili ne co aleisuulila.

Cinshi Baibolo ilanda pa bufumacumi bwine bwine mu makwebo? Muno calo ca lelo ica makwebo, abengi balabomfya inshila shatwishikwa nelyo isha bufumfuntungu pa kuti fye baleuke ifipope na mafunde ya buteko aya kulipila umusonko. Te mulandu ne co bambi bacita, icipimo ca Baibolo ca kuti tufwile ‘ukwenda bwino bwino [“mu bufumacumi,” NW ] muli fyonse.’ (AbaHebere 13:18) Kanshi tulalundulula ubusuma ilyo tuba no bufumacumi ku batwingishe ncito, abo twaingisha incito, abo tushitishanya na bo, no buteko. (Amalango 25:13-16; Abena Roma 13:1; Tito 2:9, 10) Ubufumacumi mwandini bulenga umuntu ukucetekelwa no kutemwikwa. Ukulemba icipangano na ko ilingi line kulafumyapo ukushupana na mafya ifingabako pa mulandu wa “nshita ne ca mankumanya.”—Lukala Milandu 9:11; Yakobo 4:13, 14.

Imifwalile no kupempenkana cintu na cimbi umo tufwile ukulundulula ubusuma. Imifwalile yalipusana mu fyalo fyalekanalekana, kabili nalimo umuntu kuti afwaisha sana ukushitako amafashoni ayapya lyonse ilyo yafuma. Lelo busuma nshi bwingaba mu kukwatako fashoni yonse fye iyaisa? Baibolo itukonkomesha ukuti tatufwile ‘ukupalana no bwikashi buno.’ (Abena Roma 12:2) Ukwabula no kupanga amafunde, umutumwa Paulo uwapuutilwemo alembele ukuti: “Abanakashi, ukufwala bafwale ukuyene, pamo no bufuuke no kutekanya; beipulamikila imishishi iyalukwa, nangu ni golde, nangu ni bamargariti, nangu malaya ayaumo mutengo, lelo imilimo isuma iiyene abanakashi abatila tutiina Lesa.” (1 Timote 2:9, 10) Aya yene mashiwi yacindama e yo abaume na banakashi kumo bafwile ukukonka. Lelo kwena imifwalile kuti yapusana mu fyalo fyalekanalekana na pa mulandu wa fyo cila muntu atemwa.

Baibolo yalitweba ne misango yabipa iyo Lesa ashifwaya nangu panono. Pali 1 Abena Korinti 6:9, 10, tubelenga ukusoka kwa kuti: “Yangu! bushe tamwaishibo kuti abashalungama tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa? Mwitumpikwa; nangu ba bulalelale, nangu abapepo tulubi, nangu bacende, nangu ababembuka na baume banabo, nangu bapupu, nangu ba lwinso, nangu abakolwo bwalwa, nangu ba nsele, nangu fipondo, tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.” Ili lembo e lyayafwile Maria, ulya twacilumbula ku numo ku, ukwiluka ukutila ukulingana ne cipimo ca mibele isuma ica kwa Kabumba, bucibusa bwakwe na Juan tabwali bwino kabili afwile ukubupwisha pa kuti Lesa amutemwe. Kanshi cailanga fye ukuti pa kulundulula ubusuma tufwile ukwishiba bwino ifipimo fya kwa Yehova.

Umfwikisheni Ico Mulesambilila

Ubusuma te kutaluka fye ku cabipa. Kuba no mupampamina wa kucita icisuma. Uwasoma umo atile: “Ubusuma cintu ico umuntu afwile ukwishiba ica kuti camufika na pa mutima.” Ukulundulula ubusuma kanshi te kuba fye kalapashi waishiba ifyaba mu Cebo ca kwa Lesa. Kufwile kwaba ukwetetula pa fyalembwamo pa kuti twaumfwikisha no mutima onse no kutasha Yehova, ico kuti catulenga no kukonka ifishinte fya mu Malembo mu mikalile yesu.

Kemba wa malumbo aimbile ukuti: “Ifyo natemwa amalango yenu! Akasuba konse yene e kwetetula kwandi.” (Amalumbo 119:97) Imfumu Davidi na yo yalembele ukuti: “Njibukishe nshiku sha kale, ntontonkanye milimo yenu yonse; ifyacitile iminwe yenu [mwe Lesa] ndafyetetula.” (Amalumbo 143:5) Na ifwe bene tufwile ukupoosa sana amano ku kwetetula pa fyebo ilyo tulesambilila Baibolo ne mpapulo shibamo ifya mu Baibolo.

Ca cine, tacayanguka ukusange nshita ya kusambilila kwafikapo no kwetetula. Lelo ukukonkelela ubusuma kutupinda ukulubulako inshita twaciba no kulacita fimbi. (Abena Efese 5:15, 16) Aaron uwa myaka 24, alakwatako inshita ya kusambilila pantu ndakai alacelelako ukwima bwangu baminiti 30 ukucila ifyo aleima kale. Ashimika ukuti: “Kale nalebelenga fye Baibolo pa maminiti yonse fye 30. Ni nomba line fye nailwike ukuti ukwetetula na ko kwalicindama. Nomba mbelenga amaminiti 15 no kwetetula pa fyebo pa maminiti yashala 15. Nalisangamo ubusuma bwine bwine mu kucite co.” Kuti mwaetetula nangu pa nshita fye imbi. Ilyo aleimbila Lesa, Davidi atile: “Mu bulinde bwa bushiku ntontonkanya imwe.” (Amalumbo 63:6) Baibolo ishimika no kuti: “Pa nshita ya cungulo Isaki alifumine ku kwetetula mu mpanga.”—Ukutendeka 24:63.

Ukwetetula kwalicindama sana pa kulundulula ubusuma, pantu kutulenga ukumfwa ifyo Yehova omfwa no kumwene fintu nga mulya mwine afimwena. Ku ca kumwenako, Maria, alishibe ukuti Lesa alibinda ubulalelale. Lelo pa kuti ‘apate ububifi no kulambatila ku busuma’ aalekabila ukwetetula pa malembo ya mu Baibolo ayalanda pali uyu mulandu. (Abena Roma 12:9) Ilyo abelengele Abena Kolose 3:5, NW, alilwike ukuti afwile ukwalula imisango yakwe. Ili lembo licincisha ‘ukulenga fifwe ifya filundwa fyesu, ubulalelale, ukukowela, umufimbila, ulwinso, insuuna, ulunkumbwa.’ Maria aipwishe umwine ukuti: ‘Ni nsuuna nshi mfwile ukulenga yafwa? Finshi mfwile ukutalukako ifilenga ntendeke ukufwaya ukucita icabipa? Bushe mfwile ukwalula imisango yandi ilyo ndi pa baume?’

Pa kwetetula kufwile kwaba no kutontonkanya pa fikafuma mu micitile imo. Paulo akonkomeshe Abena Kristu ukutaluka ku bulalelale no kuilama pa kuti ‘umuntu epulamo no kupusula munyina.’ (1 Abena Tesalonika 4:3-7) Ifipusho fingawama ukutontonkanyapo fya kuti: “Nga nacite ci, bubi nshi nkailetela, bubi nshi nkaletela balupwa lwandi na bantu bambi? Cikakuma shani bumupashi bwandi, inkuntu shandi no mubili wandi wine? Cinshi cacitika kuli bambi abapula mwi funde lya kwa Lesa ku numa uku? Ukuipusha ifi fipusho kwalikoseshe Maria, na imwe bene kuti kwamukosha.

Sambilileni ku fya Kumwenako

Bushe ubusuma kuti bwafundwa mu kalasi? Ico cipusho calipelenganya aba mano ukufuma fye na ku kale. Uwa mano ya buntunse umuGriki Plato atile ubusuma kuti bwafundwa mu kalasi. Lelo Aristotle ena atile ubusuma busambililwa fye mu kubelesha. Kalemba wa lyashi asupwile uyu mulandu ukuti: “Twifusha ne fya kulanda, ubusuma te cintu wingasambilila fye ceka. Te kuti ubusambilile mu fitabo. Imibele isuma ifuma ku kwikala mu bwikashi . . . umwaba abakoselesha ukucita ifisuma kabili abacindika abasuma.” Lelo ni kwi twingasanga abantu basuma? Kwena mu ntambi shimo mwaliba fimo ifyo twingatila fisuma, ifili nga ifyo bashimika mu nshimi shabo pa mpalume shimo, lelo muli Baibolo e mwaba ifya kumwenako ifingi ifya cine cine.

Ica kumwenako cacila pali fyonse icisuma ni Yehova. Imicitile yakwe lyonse yabe isuma kabili iyalungama. Kuti twalundulula ubusuma nga twaba “abapashanya Lesa.” (Abena Efese 5:1) Umwana wa kwa Lesa, Yesu Kristu, na o ‘atushilile ica kumwenako, ukuti tukonke mu makasa yakwe.’ (1 Petro 2:21) Mu Baibolo mwine mwaba ne lyashi lya bengi aba cishinka, abali nga Abrahamu, Sara, Yosefe, Ruti, Yobo, na Daniele na banankwe batatu abaHebere. Ifya kumwenako na fimbi ifisuma ifyo tushifwile ukulabako fya babomfi ba kwa Yehova aba muno nshiku.

Kuti Twaba Abasuma

Bushe cine cine kuti twakumamo ukucita ifisuma pa menso ya kwa Lesa? Apo twalipyana ulubembu, limo kuti tuleshomboka no bulwi mu mubili wesu, umubili kuti ulelwishanya no muntontonkanya, ukufwaya ukucita ifisuma lelo ukulemenena ku kubembuka. (Abena Roma 5:12; 7:13-23) Lelo kuti mwacimfya ubulwi ukupitila mu kwafwa kwa kwa Lesa. (Abena Roma 7:24, 25) Yehova alitupa Icebo cakwe ne mpapulo shibamo ifya mu Baibolo. Nga tulepoosako sana amano pa kusambilila ifya mu Malembo no kwetetulapo, kuti twasanguluka imitima. Mu mutima wasanguluka e mufuma ukutontonkanya, amashiwi ne micitile iisuma. (Luka 6:45) Ukukonka fye ica kumwenako ca kwa Yehova Lesa na Yesu Kristu, kuti twakuula ubuntu bwa bulesa. Ababombela Lesa muli bucishinka pali lelo, na bo bene mwandini kuti batusambilishako ifingi.

Umutumwa Paulo akonkomeshe abo alelembela ukuti ‘batwalilile ukutontonkanya’ pa fya busuma na fimbi ifya kutasha. Abacite co ukwabula no kutwishika bakapaalwa na Lesa. (Abena Filipi 4:8, 9) Ukupitila mu kwafwa kwa kwa Yehova, kuti twalundulula ubusuma.

[Icikope pe bula 6]

Muleetetula lyonse ilyo mulesambilila Baibolo

[Icikope pe bula 7]

Kuuleni ubuntu bwa bulesa pa kupashanya Kristu Yesu