Ifyebo Ififumine mu Mpapulo Shili mu Katabo ka Mikalile no Mulimo Tubomba
JANUARY 6-12
ICUMA ICABA MU CEBO CA KWA LESA | UKUTENDEKA 1-2
“Yehova Apanga Ifya Mweo Pano Isonde”
it-1-E amabu. 527-528
Ububumbo
Ilyo Lesa alandile pa bushiku bwa kubalilapo ukuti “nakube ulubuuto,” cimoneka kwati ulubuuto lwalitendeke ukumoneka pano isonde nangu ca kuti uko lwalefuma takwalemoneka. Ukulingana ne fyo uwasambilila sana ifya mu Baibolo J. W. Watts alembele, cimoneka kwati ulubuuto lwatendeke ukumoneka panono panono. Atile: “Panono panono kwalitendeke ukubuuta.” (Ukute. 1:3, icitabo ca A Distinctive Translation of Genesis) Lesa alilekenye ulubuuto ne mfifi, kabili atendeke ukwita ulubuuto ukuti Akasuba e lyo imfifi ukuti Ubushiku. Ici cilanga ukuti icalo caleshinguluka akasuba, pa kuti ilyo ku kabanga kuli imfifi, ku masamba kwaba ulubuuto.—Ukute. 1:3, 4.
Pa bushiku bwalenga shibili, Lesa apangile ulwelele ilyo alengele ‘amenshi yapaatukana ku menshi yabiye.’ Amenshi yamo yashele pe sonde e lyo ayengi yaile mu muulu, ici calengele pa kati paba ulwelele. Lesa atendeke ukwita ulwelele ati, Umuulu, nomba uyu muulu ni uyu wine tumona pano isonde pantu amenshi ayaba mu lwelele tayafika mu muulu umwaba intanda.—Ukute. 1:6-8.
Pa bushiku bwalenga shitatu, Lesa abomfeshe amaka yakwe ku kulonganya amenshi ayali pe sonde kabili umulundu walimoneke, e lyo Lesa ainike umulundu ati Isonde. Ni pali ubu bwine bushiku bwalenga shitatu epo Lesa apangile ifyani, ifimenwa fya nseke, e lyo ne miti iitwala fisabo. Kanshi Lesa talekele ukuti ifintu filesanguka fye ifine lelo alifibumbile. Ifi fintu fitatu fyalefulilako ‘mu misango ya fiko.’—Ukute. 1:9-13.
it-1-E ibu. 528 amapara. 5-8
Ububumbo
Na kabili calicindama ukwishiba ukuti ishiwi lya ciHebere ʽa·sahʹ, ilyo bapilibula ukuti “apangile” balilibomfya pa kulanga ukuti Yehova apangile akasuba, umweshi, ne ntanda ilyo ubushiku bwalenga bune bushilafika. Pa bushiku bwalenga bune, ifisanika mu muulu ifyo Lesa “apangile,” fyalitendeke ukumoneka pano isonde. Ilyo Baibolo itila, “Lesa afibikile mu muulu pa kutila filesanika pano isonde,” nalimo ilosha mu kuti ifisanika ulubuuto e lyo fyatendeke ukumoneka mu muulu. Na kabili ifisanika mu muulu fyali no kuba “ifishibilo” kabili “ifya kupiminako inshita ne nshiku ne myaka,” kanshi fyali no kulatungulula abantu mu nshila ishapusanapusana.—Ukute. 1:14.
Pa bushiku bwalenga 5, e lyo Lesa apangile ifya mweo ifya kubalilapo pano isonde. Lesa tapangile fye ica mweo cimo e lyo casanguka mu fya mweo fyalekanalekana, lelo apangile ifya mweo ifingi. Baibolo itila: “Lesa abumbile fishimweshimwe fya muli bemba ne fya mweo fyonse ifikulika, ifyali ifingi nga nshi muli bemba mu misango ya fiko, na fyonse ifipupuka ifya mapindo mu misango ya fiko.” Lesa alitemenwe fyonse ifyo apangile kabili alifipaalile atile: “Sandeni, fuleni.” Lesa afipangile mu nshila ya kutila kuti filesandana “mu misango ya fiko.”—Ukute. 1:20-23.
Pa bushiku bwalenga 6, “Lesa apangile inama sha mu mpanga isha pano isonde mu misango ya shiko ne fitekwa mu misango ya fiko ne fikulika mu misango ya fiko,” ifi na fyo fyaliweme nga filya fine fyonse ifyo abalilepo ukupanga fyaweme.—Ukute. 1:24, 25.
Ilyo ubushiku bwalenga 6 bwaile bulepwa, Lesa apangile umuntu. Umuntu alicilile sana pa nama lelo alicepeleko pali bamalaika. Umuntu abumbilwe mu cipasho ca kwa Lesa. Nangu ca kuti pa Ukutendeka 1:27; patila “umwaume no mwanakashi e fyo [Lesa] ababumbile,” pa Ukutendeka 2:7-9 palanga ukuti Yehova Lesa apangile umuntu ku lukungu, apuutile mu myona yakwe umupu wa bumi, kabili umuntu aishileba uwa mweo. Amubikile muli paradaise umo ali no kulaikala kabili mwali ifya kulya ifingi. Yehova abulile umushili uo apangile no kubumbamo umuntu, ku muntu e kutila kuli Adamu e ko abulile ulubafu no kupangamo umwanakashi. (Ukute. 2:18-25) Ilyo umwanakashi apangilwe e lyo baishileba “abantunse.”—Ukute. 5:1, 2.
Ukufwayafwaya Icuma Icaba mu Cebo ca kwa Lesa
Ifyo Basayantisti Bapanga Filafwa Abantu
Ilyo Lesa abuumbile imyulu ne sonde
Basayantisti batila palipitia imyaka nalimo 4 bilioni ukutula apo isonde lyabeleleko, e lyo batila palipita imyaka 13 bilioni nelyo 14 bilioni ukutula apo imyulu yabeleleko. Baibolo tayalanda ilyo imyulu ne sonde fyabumbilwe kabili tayalandapo no kuti icalo cabako fye pa myaka iinono. Amashiwi ya kubalilapo fye mu Baibolo yatila: “Pa kutendeka Lesa apangile umuulu e lyo ne sonde.” (Ukutendeka 1:1) Aya amashiwi kuti yaafwa basayantisti ukwishiba ilyo Lesa abumbile isonde, nga ca kuti babomfya ifyo basambilila muli sayansi.
it-2-E ibu. 52
Yesu Kristu
Te Kabumba munankwe. Yesu alibombele pamo na Lesa pa kupanga ifintu, lelo ico tacalengele aba Kabumba munankwe uwa kwa Lesa. Lesa e wamupeele amaka ya kubumba ukupitila mu mupashi wa mushilo nelyo amaka yabomba. (Ukute. 1:2; Amalu. 33:6) Na kuba Yehova e Ntulo ya fya mweo fyonse, ifimoneka ne fishimoneka. (Amalu. 36:9) Mu nshita ya kuba Kabumba munankwe uwa kwa Lesa, Yesu ali ni nkombe iyo Yehova abomfeshe mu kupanga ifintu fyonse. Yesu nao alandile ukuti Yehova e wabumbile fintu fyonse kabili e fyo na malembo yalanda.—Mat. 19:4-6.
Bushe Fwe Bantu Twafumine Kwi?
Ukwishiba ukutila Lesa e o “ulupwa lonse . . . pano isonde lwainikwako ishina” kulenga twalacindika bambi. (Abena Efese 3:15) Ukwishiba ici kulenga twalaimona ifyo Lesa atumona e lyo twaishiba ne fya kucita nga tuli na mafya. Ifi Baibolo yalanda kuti fyatwafwa muli ifi twalalandapo.
Nga tulefwaya ukwishiba ica kucita pali fimo ifyafishe, tatwakasakamikwe sana ne fyo abantu balandalandapo pali uyo mulandu. Lelo tukacetekela ifyo Baibolo yalanda. Mulandu nshi? Pantu “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika ifintu, ku kusalapula kwa mu bulungami, pa kuti umuntu wa kwa Lesa abe uwafikapo bwino bwino, uwaipangasha umupwilapo ukubomba umulimo onse uusuma.”—2 Timote 3:16, 17.
Kwena pa kukonka ifyo Baibolo ilanda, kano twabikako sana amano. Limo pa kukonka ifyo ilanda tufwaikwa no kucita fimo ifyo umutima wesu ushingatweba ukucita. (Ukutendeka 8:21) Lelo nga twasumina ukutila Shifwe wa ku muulu uwaba no kutemwa e watubumbile, te kuti tuletwishika ukutila alishiba ifyo tulingile ukucita pa kuti tube ne nsansa. (Esaya 55:9) E mulandu wine, Icebo cakwe citwebela ukutila: “Tetekela Yehova umutima obe onse, na ku kwiluka kobe we mwine wishintililako; uko konse wenda umwishibe, na o akatambalike nshila shobe.” (Amapinda 3:5, 6) Nga twakonka uku kufunda, tatwakulaaba sana na malangulushi ilyo twakwata amafya na lintu tulefwaya ukumona icingawama ukucita pali fimo ifyafishe.
Abantu bamo nga batupata, tatwakulaimona ukuti tuli ba fye, no kumona kwati tatwacindama nga bantu aba ku fyalo fimbi nangu umutundu umbi. Lelo tukalamona ukutila Lesa atumona ukuti twalicindama. Mulandu nshi? Pantu Shifwe, Yehova Lesa, “taba na kapaatulula, lelo mu luko lonse umuntu uumutiina no kubomba ubulungami alapokelelwa kuli ena.”—Imilimo 10:34, 35.
Ukwishiba ici cishinka kukatwafwa na ifwe bene ukukanaba ne mpatila. Tukamona ukutila takwaba nangu cimo ico twingalandila ukutila twalicindama ukucila aba ku fyalo fimbi na ba mitundu imbi, pantu Lesa, ni “ku muntu umo alengele inko shonse sha bantunse, ukwikala pano isonde ponse.”—Imilimo 17:26.
Kanshi ukwishiba ukutila twapangilwe fye no kuti Kabumba alatusakamana e citwafwa ukuba no mutende. Lelo kuli na fimbi ifyo tufwile ukwishiba pa kuti twatwalilila ukuba no mutende.
JANUARY 13-19
ICUMA ICABA MU CEBO CA KWA LESA | UKUTENDEKA 3-5
“Ifyabipa Ifyafuma mu Bufi bwa Kubalilapo”
Yehova Akafikilisha Ubufwayo Bwakwe!
9 Satana Kaseebanya abomfeshe insoka pa kubepa Efa ukuti akaane ukumfwila Wishi, Yehova. (Belengeni Ukutendeka 3:1-5; Ukus. 12:9) Satana alefwaya Adamu na Efa balemona kwati Lesa alibakeenye ukulya “ku muti onse uwa mwi bala.” Cali kwati Satana alelanda ati: ‘Bushe te kuti mucite ifyo mulefwaya mwe bene?’ Lyena amubepele ubufi ubwafita fititi ati: “Ukufwa tamwakafwe.” Lyena aebele Efa ukuti talingile ukumfwila Lesa, amwebele ati: “Lesa alishiba ukuti mu bushiku mukalyako e mo amenso yenu yakashibulwa.” Satana aloseshe mu kuti Yehova talefwaya Adamu na Efa ukulya ifisabo pantu nga balyako bali no kwishiba ifingi. Na kabili Satana alibalaile ifya bufi ati: “Mukaba nga Lesa, mukeshiba ubusuma no bubi.”
Kuti Twasambilila ku Baupana Babili Aba Kubalilapo
Bushe ulubembu lwa kwa Efa lwalyafishe ukusengauka? Napacepa! Elenganyeni ukuti ni mwe. Fintu insoka yalandile fyapotongenye ifyo Lesa na Adamu balandile. Kuti mwaumfwa shani nga ca kuti umuntu mushaishiba na kwishiba alandile pa lwa muntu mwatemwa no kucetekela ukuti taba na bucishinka? Efa nga tayankwileko muli ilya nshila, alingile ukucimona nge ca muselu kabili ica kukalifya, nga alikene fye no kukutika ku fyalelanda insoka. Na kuba, bushe insoka fye e ingatwishika ubulungami bwa kwa Lesa no mulume wakwe mwa? Efa acindika icishinte ca bumutwe, nga abalile aipusha umulume wakwe ilyo talacita icili conse. E fyo na ifwe tulingile ukucita ilyo twaumfwa ifyebo ifyapusanako na makambisho yapeelwa na Lesa. Lelo Efa acetekele amashiwi yamwebele Katunka, ukufwaya ukuba kapingula wa busuma no bubi. Ukutontonkanya pa lwa cene kwamulengele ukucimona ukuba ica kucebusha nga nshi. We cilubo ubukulu apangile pa kutwalilila ukutontonkanya pa cabipa, mu cifulo ca kuleka fye ukutontonkanyapo nelyo ukulanshanya no mutwe wa lupwa lwakwe!—1 Abena Korinti 11:3; Yakobo 1:14, 15.
Adamu Aumfwila Umukashi Wakwe
Bwangu bwangu, Efa alengele Adamu ukubembuka na o wine. Kuti twalondolola shani ubunake bwakwe pa kumfwila umwanakashi? (Ukutendeka 3:6, 17) Bucishinka bwa kwa Adamu bwalyeshiwe. Bushe ali no kumfwila Kabumba wakwe, uwamupeele fyonse, ukubikako fye no mutemwikwa wakwe Efa? Bushe Adamu ali no kukonka ubutungulushi bwa kwa Lesa pa kusalapo ico ali no kucita nomba? Nelyo bushe uyu mwaume ali no kumfwila umukashi wakwe? Adamu alishibe bwino ukuti ifyo umwanakashi aleenekela ukukwata pa kulya ku muti wabindilwe fyali fya cimbepa. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Adamu tabepelwe, lelo umwanakashi pa kubepwa awile muli bumpulamafunde.” (1 Timote 2:14) Eco Adamu asalilepo ukubembukila Yehova ku mumbo. Umwenso wa kulufya umukashi wacilile icitetekelo cakwe mu kutila Lesa ali no kubombela pali ulya mulandu.
Bushe Lesa Alibika Amano ku Banakashi?
Bushe Lesa alitiipa abanakashi?
Iyo. Lelo “cisoka ca pa kutendeka, iciitwa Kaseebanya kabili Satana,” e co Lesa ‘atiipile.’ (Ukusokolola 12:9; Ukutendeka 3:14) Ilyo Lesa atile Adamu ali no ‘kulateka’ umukashi wakwe, talepilibula ukuti caliba fye bwino umwaume ukulacusha umwanakashi. (Ukutendeka 3:16) Alesobela fye ifyabipa ifyali no kufuma mu lubembu ulo abantu ba kubalilapo babili bacitile.
Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mwi Buuku lya Ukutendeka—Ulubali lwa Kubalilapo
3:17—Ni mu nshila nshi umushili watiipilwe, kabili kufika lilali? Icitiipu calengele ukuti cikose ukulima umushili. Intuntuko sha kwa Adamu shalyumfwile sana ifyo umushili watiipilwe, uwali ne myunga na ficilasa wakosele ukulima. E calengele Lameke, wishi wa kwa Noa asose ati, “ukucululuka kwa maboko yesu kwa mu mushili uo Yehova atiipile.” (Ukutendeka 5:29) Pa numa ye Lyeshi Yehova apalile Noa na bana bakwe, kabili abebele no bufwayo bwakwe ubwa kuti bakesushe isonde. (Ukutendeka 9:1) Ici cilangilila ukuti icitiipu ico Lesa abikile pa mushili califumishiwepo.—Ukutendeka 13:10.
it-2-E ibu. 186
Ukucula kwa pa Kupaapa
Ilyo Efa abembwike, Lesa alimwebele ati ali no kucula pa kukwata abana. Efa atwalilila ukuba ne cumfwila, Lesa nga alitwalilile ukumupaala kabili nga alitwalilile ukuba ne nsansa pa kukwata abana pantu, “ipaalo lya kwa Yehova lilacindamika, kabili talundako ukucululuka.” (Amapi. 10:22) Nomba apo tali uwapwililika ali no kulakalipwa. E co Lesa aebele umwanakashi ukuti: “Ndefusha ukukalipwa kwa kwimita kobe, kabili ukalacula pa kufyala abana.” (Ukute. 3:16) Amashiwi ya kuti Lesa “aebele umwanakashi ukuti” tayapilibula ukuti e walengele atendeke ukukalipwa pa kupaapa, lelo mu malembo yamo mu Baibolo ifintu fimo ifyo Lesa asuminisha ukuti ficitike bafilanda kwati e walengele ficitike.
Ukufwayafwaya Icuma Icaba mu Cebo ca kwa Lesa
it-2-E ibu. 192 para. 5
Lameke
Umushikakulo uo Lameke ashikiile abakashi bakwe ulangilila fye ukuti abantu bali mu nshiku shakwe bali bankalwe. (Ukute. 4:23, 24) Atile: “Umfweni ishiwi lyandi, mwe bamuka Lameke; umfweni amashiwi yandi: Ninjipaya umuntu pa mulandu wa kuti alincenene, Mulumendo njipeye, pa mulandu wa kunguma. Uwaipaya Kaini nga akakandwa imiku cinelubali (7), Ninshi uwaipaya Lameke ena akakandwa imiku amakumi cinelubali na cinelubali (77).” Cimoneka kwati Lameke alefwaya abantu beshibe ukuti taipaile umuntu ku mufulo nga filya Kaini acitile. Atile icalengele epaye umuntu nico aleipokolola ku wa mumine no kumucena. Kanshi icalengele ashiike uyu umushikakulo nico alefwaya kwikaba uwa kulandula uo aipeye.
it-1-E ibu. 338 para. 2
Ukupontela Lesa
Ilyo abantu batendeke “ukulilila kwi shina lya kwa Yehova” mu nshiku sha kwa Enoshe ilyo Ilyeshi lishilaisa, tabalelilila kuli ena mu nshila iyo afwaya, pantu pali ilya nshita Abele uwalelilila kwi shina lya kwa Yehova mu nshila iyo afwaya ninshi alifwa. (Ukute. 4:26; Heb. 11:4) Nga ca kuti ifyo abasambilila pali Baibolo balanda fya cine ukuti abantu abaliko mu shiku sha kwa Enoshe balelilila kwi shina lya kwa Lesa bubi bubi kabili balebomfya ishina lya kwa Yehova pa kulumbanya abantu na pa kupepa utulubi, ninshi ifi balecita kupontela ishina lya kwa Lesa.
JANUARY 20-26
ICUMA ICABA MU CEBO CA KWA LESA | UKUTENDEKA 6-8
“Filya Fine Fye E Fyo Acitile”
Mulepashanya Noa, Daniele na Yobo Abali aba Citetekelo ne Cumfwila
4 Amafya ayo Noa akwete. Ilyo Enoke icikolwe ca kwa Noa ashilafwa, abantu balecita ifyabipa sana. Balelanda ne “fya bunani” pali Yehova. (Yuda 14, 15) Abantu bali abankalwe sana. Na kuba mu nshiku sha kwa Noa, pano isonde “pafulile ubunkalwe.” Bamalaika ababifi abasangwike abantu baibuliile abanakashi kabili balifyelemo abana amapaka abali abankalwe. (Ukute. 6:2-4, 11, 12) Lelo Noa te fyo ali. “Noa aali uwatemwikwa kuli Yehova. . . . Ali uwatambalala mu ba mu nkulo yakwe. Noa ale-enda na Lesa wa cine.”—Ukute. 6:8, 9.
“Ale-enda na Lesa wa Cine”
Palipitile imyaka 40 nelyo 50 pa kuti Noa apwe uyu mulimo. Aali no kutema ifimuti, ukukunkulusha imilando, ukuputaula imyalo, ukufilinganya bwino bwino, e lyo no ku filundanya. Icibwato cali no kukwata intunti shitatu, imiputule iingi, e lyo ne ciibi mu mbali. Icibwato cifwile calikwete amawindo pa muulu, umutenge uwali nalimo uwaimako pa kati, pa kutila amenshi yakalekunkuluka.—Ukutendeka 6:14-16.
Butukeni Ulubilo no Kushipikisha
13 Cinshi calengele ukuti aba ababomfi ba kwa Yehova bashipikishe no kubutuka ukufika ku mpela? Moneni ifyo Paulo alandile pali Noa. (Belengeni AbaHebere 11:7.) Ifintu “ifyali tafilamoneka” kuli Noa ifyalandwapo pali ili ilembo, “lyeshi pe sonde [ilyali no] konaula ifya mweo fyonse.” (Ukute. 6:17) Ilyeshi cali cintu icishabalile acicitikapo. Na lyo line, Noa taletwishika nelyo ukumona kwati tacingacitika, pantu alicetekele ukuti, Yehova akacita conse ico alandile. Noa tamwene ukuti ico Yehova amwebele ukucita cali icayafya sana. Lelo, “filya fine fye e fyo acitile.” (Ukute. 6:22) Noa alikwete imilimo iingi iya kubomba. Ali no kukuula icibwato, ukwingishamo inama, ukubikamo ifya kulya fya bantu ne fya nama, ukusoka abantu e lyo no kwafwa abana bakwe ukukosa mu kupepa. Ukucita “filya fine” fye Lesa alefwaya muli ifi fyonse, takwali mulimo unono. Lelo, icitetekelo no kushipikisha fyalengele Noa no lupwa lwakwe ukupaalwa.
Ukufwayafwaya Icuma Icaba mu Cebo ca kwa Lesa
Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mwi Buuku lya Ukutendeka—Ulubali lwa Kubalilapo
7:2—Cinshi baleishibilako inama ishasanguluka ne shishasanguluka? Ifyo baleishibilako, malambo yalebomfiwa mu kupepa te filya baebelwe ukulya inama shimo no kukanalya shimbi. Ilyo kushilaba Ilyeshi umuntu talelya inama. Nga kulanda pa fya kulya, amashiwi ya kuti “ishasanguluka” ne “shishasanguluka,” yaliko fye mwi Funde lya kwa Mose. Kabili ifyo fibindo fyapwile lintu Ifunde lyapwile. (Imilimo 10:9-16; Abena Efese 2:15) Noa afwile alishibe inama shalingile ukupeelwa nga malambo mu kupepa Yehova. Lintu fye afumine mu cibwato, “akuulile Yehova iciipailo; abuulilepo ne nama ishasanguluka isha misango yonse, ne fyuni ifyasanguluka ifya misango yonse, no kuninike fya kuninika pa ciipailo.”—Ukutendeka 8:20.
Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mwi Buuku lya Ukutendeka—Ulubali lwa Kubalilapo
7:11—Ni kwi kwafumine amenshi ayalengele kube Ilyeshi pano sonde? Mu ciputulwa calenga bubili nelyo mu “bushiku bwalenga shibili” ilyo “iulu” lyapangilwe, kwali amenshi “pe samba lye ulu” na menshi “pa muulu we ulu.” (Ukutendeka 1:6, 7) Amenshi yali “pe samba” ni yalya yali kale pe sonde. Ayali “pa muulu” yali ayengi sana ica kuti yapangile “tenga likalamba” pa muulu we sonde. Aya menshi e yapongolokele pano isonde mu nshita ya kwa Noa.
JANUARY 27–FEBRUARY 2
ICUMA ICABA MU CEBO CA KWA LESA | UKUTENDEKA 9-11
“Isonde fye Lyonse Balelanda fye Ululimi Lumo Lwine”
it-1-E ibu. 239
Babiloni Mukalamba
Ifyali mu Musumba wa Babiloni. Ilyo batendeke ukukuula umusumba wa Babiloni uwali mu mpanga iyabatama mu calo ca Shinari e lyo batendeke no kukuula ulupungu lwa Babele. (Ukute. 11:2-9) Icalengele batendeke ukukuula uyu musumba no lupungu te pa mulandu wa kuti balefwaya ukucindika ishina lya kwa Lesa, lelo nico balefwaya ‘ukuipangile ishina.’ Yehova Lesa alifulungenye ululimi balelanda pa kuti baleke ukukuula ulupungu lwa Babele nelyo itempele. Ifi acitile filanga ukuti talefwaya bakuule umusumba wa Babele pantu epa tendekele ukupepa kwa bufi. Nangu ca kuti mu ciHebere ishina Babele lipilibula “icimfulunganya,” mu ciSumeria (Ka-dingir-ra) na mu ciAkkadia (Bab-ilu) ishina bainike uyu musumba lipilibula “impongolo ya kwa Lesa.” Kanshi abantu abashele muli uyu musumba balyalwile ishina bawinike pa kuti cilamoneka kwati muli uyu musumba mwali icimfulunganya, na lyo line ishina baishilewinika lyalelanga ukuti mu musumba mwali ifya mapepo.
it-2-E ibu. 202 para. 2
Indimi
Ilyashi ilyaba mwi buuku lya Ukutendeka lilanga ifyo abantu bamo pa numa ya Lyeshi baikatene no kubombela pamo ku kucita ifyapusene ne fyo Lesa aebele Noa na bana bakwe abaume. (Ukute. 9:1) Nomba mu nshita ya kuti basalangane no ‘kukumana pe sonde,’ bailelongana pamo kabili batendeke ukwikala mu mpanga iyabatama mu calo ca Shinari mu Mesopotamia. Kanshi iyi ncende yali no kuba icifulo ca mapepo apali no kuba itempele nelyo ulupungu lwa kupepelapo.—Ukute. 11:2-4.
it-2-E ibu. 202 para. 3
Indimi
Lesa wa Maka Yonse alifulungenye ululimi lwabo pa kuti beikatana, ici calengele bafilwe ukupwishisha ifyo bapangile ukucita. Na kabili ici calengele basalanganine mu ncende shalekanalekana. Filya Lesa afulungenye indimi sha bantu calengele abantu abali no kubako ku ntanshi cikalebakosela nelyo bakalefilwa ukulacita ifipusene no kufwaya kwa kwa Lesa. Na kabili fyali no kulenga bafilwa ukubombela pamo ku kucita ifyabipa e lyo cali no kubafya ukupandishanya amano yabipa. (Linganyeniko Luk. Mil. 7:29; Amala. 32:5.) Kanshi nangu ca kuti ifi abantu balanda indimi shalekanalekana calilenga bafilwa ukwikatana, calilenga balefilwa no kulaumfwana nga balefwaya ukucita ifyabipa. (Ukute. 11:5-9; linganyeniko Esa. 8:9, 10.) Ifi fine e ficitika na muno nshiku, abantu nga basambilila fimo balabomfya ayo mano bubi bubi, kanshi Lesa alimwenene kabela ifyabipa ifyali no kulacita nga ca kuti taafulungenye ululimi ilyo balekuula ulupungu lwa Babele.
it-2-E ibu. 472
Inko
Pa mulandu wa kuti kwaishileba indimi ishingi, ibumba lya bantu abalelanda ululimi lumo baleikwatila intambi, imipepele, ifyo batemwa ne fyo bapata. Kanshi abantu ukulingana no lulimi balelanda balekwata inshila ya kucitilamo ifintu iyaibela. (Lebi 18:3) Abantu balekanalekana abaitalwishe kuli Lesa baleipangila tulesa twabo.—Amala. 12:30; 2 Isha. 17:29, 33.
Ukufwayafwaya Icuma Icaba mu Cebo ca kwa Lesa
it-1-E ibu. 1023 para. 4
Hamu
Nalimo Kanaani e walufyenye nomba wishi Hamu tamukalipiile pa fyabipa ifyo acitile. Nangu limbi Noa alesesema fye pantu alimwene imibele yabipa iyali mu mwana wakwe Hamu iyamoneke na mu mwishikulu wakwe Kanaani nalimo iyali no kutwalilila na mu bali no kutuntuka muli Kanaani. Ici citiipu califikilishiwe panono ilyo abena Israeli bacimfishe abena Kanaani mu bulwi. Abo abena Israeli bashaonawile balibasangwile abasha, pamo nga abena Gibeone. (Yoshua 9) Imyaka iingi pa numa, ici citiipu califikilishiwe ilyo abatuntwike muli Kanaani mwana Hamu, batendeke ukubateka ku nko shakwete amaka ishatuntwike muli Yafete e kutila ubuteko bwa Madai na bwa bena Persia, Grisi, na Roma.
it-2-E ibu. 503
Nimrode
Imisumba iyo Nimrode abalilepo ukuteka, musumba wa Babele, Ereke, Akadi e lyo no wa Kalne, iyi misumba yonse yali mu calo ca Shinari. (Ukute. 10:10) Kanshi nalimo e walandile ukuti batendeke ukukuula umusumba wa Babele e lyo no lupungu lwa limo. Ifi fine e fyo na baYuda baishiba. Kalemba we lyashi lya kale Josephus alembele ati: “Panono panono Nimrode aishiletendeka ukuteka abantu buluku buluku, atile icingalenga fye abantu baleka ukutiina Lesa kano nga bashintilila pa maka ya kwa Nimrode. Alilapile ukuti ali no kulandula nga Lesa aleta Ilyeshi pe sonde na kabili; pantu ali no kukuula ulupungu ulutali uko amenshi yashingafika no kulandula imfwa ya fikolwe fyakwe. Abantu balefwaya ukumfwila Nimrode, pantu balemona kwati kuti baba abasha nga balenakila Lesa; e ico batendeke ukukuula ulupungu . . . kabili balilukulile lubilo lubilo.”—Jewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).