Baibolo—Citabo Umwaba Amasesemo Ayafikilishiwa, Ulubali 1

“Nkakulenga Ukuba Uluko Ulukalamba”

Ici e cipande ca kubalilapo pa fipande 8 ifikalafuma muli “Loleni!” ifikalalanda pa cintu cimo icacindama ico Baibolo yalandapo, ne ci busesemo nelyo ifyasobelwe ukuti fikacitika ku ntanshi. Ifi fipande fili no kumwafwa ukwasuka aya mepusho: Bushe abalembele ubusesemo bwaba mu Baibolo bantu abacenjela fye? Bushe uku kusesema kwafuma kuli Lesa? Kuti cawama mwabelenga ifi fipande pa kuti mwaishiba ifyasuko kuli ifi fipusho.

ABANTU abengi muno nshiku balatwishika ifyaba mu Baibolo. Icabipa ca kuti, batwishika fye Baibolo ukwabula no kubelenga ifyabamo. Bakonka fye ifyo bambi balanda. Imwe nga kuti mwatemwa ukwishiba ifishinka pali Baibolo, ninshi cawama, pantu twalalanda pa fintu fimo ifyacitike, ifilanga ukuti ifyaba mu Baibolo fya cine.

Intanshi twalalanda pali Abrahamu, uo Abena Kristu, abaYuda, na ba Shilamu bacindika sana. Abrahamua ali mu Hebere uwali pa calo ukutula mu 2018 ukufika mu 1843 B.C.E.b

Amasesemo ya mu Baibolo aya kubalilapo yamo yalanda sana pali Abrahamu. Lelo aya amasesemo yalikuma na ifwe bene ilelo. (Moneni akabokoshi kaleti “‘Inko Shonse’ Shikapaalilwa Muli Iwe.”) Aya masesemo ayasangwa mwi buuku lya Ukutendeka, yalanda ukuti: (1) Abana ba kwa Abrahamu bakaba uluko ulukalamba. (2) Ilyo uluko lwabo lwaleya lulekula, bali no kuba abasha mu calo cimbi. (3) Bali no kulubulwa, na pa numa bali no kuyaikala mu calo ca Kanaani. Nomba natulande sana pali aya masesemo yatatu.

Amasesemo Yatatu Ayacindama

Ubusesemo 1: “Nkakulenga [Abrahamu] ukuba uluko ulukalamba.”—Ukutendeka 12:2.

Bwalifikilishiwe: Abana ba kwa Abrahamu, Isaki na Yakobo (nelyo Israele) baishileba uluko lwa Israele, icalo icaleikwatila ishamfumu.

Ifyalandwapo mu lyashi lya kale:

● Baibolo yalilondolola bwino bwino ulupwa lwa kwa Abrahamu umwali Isaki, Yakobo na bana ba kwa Yakobo 12. Mu lupwa lwakwe mwali ne shamfumu ishingi ishatekele mu Israele na mu Yuda. Pali ishi ishamfumu paliba 17 ishalumbulwa na mu fyalembwa fimbi ifilanda pa malyashi ya kale. Ifyalandwapo pali ishi ishamfumu fimo fine ne fyo Baibolo yalanda pa fyo ulupwa lwa kwa Abrahamu ukupitila muli Isaki na Yakobo lwaishileba uluko ulukalamba.c

Ubusesemo 2: “Abana bobe [Abrahamu] bakayaikala mu calo ca bene, kabili bakabombela abo bantu. . . . Kabili mu nkulo yalenga shine abana bobe bakabwelela kuno.”—Ukutendeka 15:13, 16.

Bwalifikilishiwe: Ilyo mwali icipowe mu Kanaani, aba mu nkulo shine isha lupwa lwa kwa Abrahamu, baleikala mu Egupti. Pa kubala bali fye abalendo mu calo ca bene, lelo pa numa baishileba abasha abapeelwe umulimo wa kupanga injelwa ukubomfya iloba ne cani. Nga kulanda pa lupwa lumo fye, ulwa kwa Lebi, icishikululwa ca kwa Abrahamu, uwaile mu Egupti na bawishi abakote, ninshi inkulo sha lupwa lwakwe shine ni: (1) Lebi, (2) Kohati, umwana wakwe (3) umwishikulu wakwe Amramu, na (4) Mose, icishikululwa cakwe. (Ukufuma 6:16, 18, 20) Mu 1513 B.C.E., Mose atungulwile abena Israele ukufuma mu Egupti.—Moneni charti ili pe samba na kabokoshi kaleti “Cacitike pa Nshita Ilya ine Casobelwe Ukuti e lyo Cikacitika.”

Ifyalandwapo mu lyashi lya kale:

● Ba James K. Hoffmeier abasoma sana Icipingo ca Kale ne fyashulwa mu Egypt na mu fyalo fyaba mupepi batile, ifyalembwa pali Egypt ne fyashulwa filangilila ukuti abaSemi, (abaHebere ba pa kale) balibasuminishe ukwingila mu Egypt ne fitekwa fyabo ilyo kwali icipowe. Lelo bushe cine cine abena Israele balishileba abasha abalepanga injelwa?

● Nangu ca kutila ifyalembwa pali Egypt tafilumbula abena Israele, ifyo abantu balelenga pa nshishi sha bena Egupti e lyo ne fimfungwa filanga ukuti abena Egupti bapeele abantu abaileikala mu calo cabo umulimo wa kupanga injelwa ukubomfya iloba ne cani. Nga filya fine na Baibolo yalanda, ifyalembwa ifilanda pa lyashi lya bena Egupti filanga ukuti, bakapitao balipeele umuntu umo na umo impendwa ya njelwa aali no kulapanga. (Ukufuma 5:14, 19) Ba Hoffmeier batile: “Abalemba ilyashi lya kale mu Egypt balisumina ukuti abantu abaileikala muli ici calo baileba abasha . . . pa nshita ilyo abena Israele balebacusha sana. Kanshi filya Baibolo yalanda ukuti abaHebere ba pa kale baileikala mu Egypt . . . ilyo kwali icipowe, no kuti mu kupita kwa nshita baishileba abasha, fya cine.”

Ubusesemo 3: “Nkapeela . . . abana bobe . . . icalo conse ica Kanaani.”—Ukutendeka 17:8.

Bwalifikilishiwe: Nangu ca kutila Mose atungulwile abena Israele ukufuma mu Egupti, Yoshua, mwana Nuni e wailebengisha mu calo ca Kanaani mu 1473 B.C.E.

Ifyalandwapo mu lyashi lya kale:

● Ba K. A. Kitchen, abasambilila pa lyashi lya calo ca Egypt batile, abashula ifya kushulashula tabalanda fimo fine pa nshita ifintu fyacitike, lelo bonse “balasumina ukuti abena Israele balingile mu Kanaani no kwikala mulya.”

● Baibolo itila, Yoshua “aocele . . . Hasore [umusumba wa mu Kanaani] ku mulilo.” (Yoshua 11:10, 11) Abashula ifya kushulashula balisangamo amatempele yatatu aya bena Kanaani ayaonawilwe umupwilapo. Balisanga ne filanga ukuti ulya musumba bawocele mu myaka ya ba 1400 B.C.E. Ifyo basanga, fyalilingana ne fyo Baibolo yalanda.

● Umusumba umbi uwa mu Kanaani uo twingalandapo ni Gibeone. Ukufuma mu Yerusalemu ukufika pali uyu musumba, pali amakilomita 9.6. Abashula ifya kushulashula balisanga ifiikatilo 30 ifya mitondo apalembwa ishina lya uyu musumba. Abena Gibeone bena balipuseneko na bekashi ba mu Hasore, pantu bena balipangile umutende na Yoshua. E ico Yoshua abapeele umulimo wa “kutapa amenshi.” (Yoshua 9:3-7, 23) Mulandu nshi babapeelele uyu mulimo? Ifyo Baibolo yalanda pali 2 Samwele 2:13 na pali Yeremia 41:12 filanga ukuti mu Gibeone mwali amenshi ayengi sana. E ico nga fintu Baibolo ilanda, icitabo cilanda pa fya kushulashula ica Archaeological Study Bible, New International Version citila: “Umusumba wa Gibeone waishibikilwe sana ku tumfukumfuku twa menshi. Mwali utwingi, akakulu kamo no tunono 7.”

● Abantu abengi abalumbulwa mu Baibolo balilandwapo na mu fyalembwa fimbi ifilanda pa lyashi lya kale. Nga fintu tulandilepo, pa balumbulwa paliba ne mfumu 17 ishafumine mu lupwa lwa kwa Abrahamu ishatekele mu Israele nelyo mu Yuda. Pali ishi imfumu paba Ahabu, Ahasi, Davidi, Hisekia, Manase na Usia. Ukulumbula ishi imfumu kulenga twashininkisha ukuti uluko lwaleitwa ati Israele lwalileikala mu calo ca Kanaani.

● Mu 1896, abafwailisha balisangile ilibwe mu Thebes, ku Egypt apalembwa Merneptah, imfumu ya Egypt. Pali ili ilibwe paba amashiwi aya kulumbilisha abashilika ba kwa Pharaoh Merneptah, abaileingila mu Kanaani muli ba 1210 B.C.E. Muli ifi filembo e mo babalilapo ukulanda pali Israele nga filya fine Baibolo yalanda, ne ci cilanga ukuti ulu luko e ko lwali.

Ubusuma bwa Kulumbula Abantu, Ififulo ne Fyalecitika

Nga fintu twamona, Baibolo yalilumbula abantu ne fifulo e lyo yalilanda na pa fintu ifyacitike kale. Ifi fyonse filatwafwa ukulinganya ifyo Baibolo yalanda ku fyo ifyalembwa fimbi filanda. Ici cilenga twashininkisha ukuti amasesemo yaba mu Baibolo yalafikilishiwa. Pa lwa kwa Abrahamu na bana bakwe, ifishinka filanga ukuti ifyo Lesa alaile Abrahamu fyalifikilishiwe. Abana ba kwa Abrahamu balishileba uluko ulukalamba, kabili bali abasha mu Egupti, na pa numa baikele mu Kanaani. Ifi fyonse filenga twasumina ifyasosele umutumwa Petro ilyo alembele ukuti: “Bakasesema tabaitendekele fye abene ukulanda amashiwi ya kusesema, lelo umupashi wa mushilo e walengele ukuti balande ayo mashiwi ayafumine kuli Lesa.”—2 Petro 1:21.

Ilyo abena Israele baileikala mu Kanaani, mu kupita kwa myaka batendeke ukucita ifintu ifyalengele ifyabipa fibacitikile. Ifyabacitikile, na fyo fyalisobelwe kuli bakalemba ba Baibolo nga fintu mukamona mu cipande cikonkelepo.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 25]

“INKO SHONSE” SHIKAPAALILWA MULI IWE

Lesa alaile ukuti mu mwana wa kwa Abrahamu, e mo aba mu “nko shonse” bali no kukwatila amapaalo. (Ukutendeka 22:18) Icikalamba sana ico Lesa alengeele abana ba kwa Abrahamu ukuba uluko, ni co alefwaya ukuti muli ulu uluko mukafume Mesia uukapeela umweo wakwe pa kuti abantunse bonse bakalubulwe.* Kanshi ifyo Lesa alaile Abrahamu fyalimukuma na imwe bene! Pali Yohane 3:16 patila: “Lesa atemenwe nga nshi aba pano calo ica kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela ekonaika lelo akabe no mweo wa muyayaya.”

[Futunoti]

Amasesemo ayalanda sana pa fyo abantu bali no kwishiba Mesia, yakalandwapo mu lubali 3 na 4 muli fino fipande.

[Akabokoshi pe bula 25]

CACITIKE PA NSHITA ILYA INE CASOBELWE UKUTI E LYO CIKACITIKA

Ilembo lya 1 Ishamfumu 6:1 lilanda pa busesemo ubulanga ukuti ifyo Baibolo isobela ficitika pa nshita ilya ine fye yalanda ukuti e lyo fikacitika. Ubu busesemo bulanda pa nshita Imfumu Solomone yatendeke ukukuula itempele mu Yerusalemu. Butila: “Mu mwaka walenga imyanda ine na makumi cinekonsekonse [imyaka 479 iituntulu] ukutula apo abana ba kwa Israele bafumiine mu calo ca Egupti, mu mwaka walenga bune, mu mweshi wa Sivu, e kutila, umweshi wa bubili, apo Solomone abelele imfumu pali Israele, e lyo atendeke ukukuula ing’anda ya kwa Yehova.”

Ifyalembwa mu Baibolo filangilila ukuti, umwaka walenga 4 mu kuteka kwa kwa Solomone, mwaka wa 1034 B.C.E. Kanshi nga twapenda ukufuma mu mwaka wa 1034 B.C.E. ukuya ku numa, imyaka 479 iituntulu yakumene mu 1513 B.C.E., umwaka abena Israele bafumine mu calo ca Egupti.

[Akabokoshi pe bula 26]

ABRAHAMU E KO ALI

● Pa fipaapatu fye bumba ifya muli ba 2,000 B.C.E. ifyo basanga, paliba amashina ya misumba ayapalana na mashina ya ba mu lupwa lwa kwa Abrahamu. Pali iyi misumba paba, Pelege, Serugi, Nahore, Tera, na Harani.—Ukutendeka 11:17-32.

● Pa Ukutendeka 11:31 patila, Abrahamu no lupwa lwakwe bafumine ku “Uri umusumba wa bena Kaldi.” Ifitantala fya uyu musumba balifisanga ku kapinda ka ku kulyo mu Iraq. Baibolo na kabili itila, wishi wa kwa Abrahamu, Tera afwilile mu musumba wa Harani. Pali ino nshita uyu musumba nalimo waba mu calo ca Turkey. Baibolo isosa no kuti umukashi wa kwa Abrahamu, Sara afwilile mu Hebrone. Uyu musumba, uwabela ku Middle East na pali lelo e ko waba kabili mulekala na bantu.—Ukutendeka 11:32; 23:2.

[Charti na Cikope pe bula 24]

(Nga mulefwaya ukumona bwino charti, moneni muli magazini)

IFYACITIKE UKUFUMA PA MFWA YA KWA ABRAHAMU UKUFIKILA ABENA ISRAELE BAFUMA MU EGUPTI

1843 Abrahamu afwa

Lebi

1711 Yakobo afwa Kohati

1657 Yosefe afwa Amramu

1593 Mose afyalwa Moses

Mu nshita ya bapingushi

1107 Davidi afyalwa

1034 Solomone atendeka

ukukuula itempele

[Icikope]

Ilibwe apo balemba ati “Aba mu ng’anda ya kwa Davidi,” balilembapo ne shamfumu ishafumine mu lupwa lwa kwa Abrahamu ishatekele mu Israele nelyo mu Yuda

[Abatusuminishe]

© Israel Museum, Jerusalem/The Bridgeman Art Library International