Mesia—Isubilo Ilituntulu?

Aleita umwine Moses. Ishina lyakwe ilya cine cine, nangu ni fyo, lyalilabwa mu lyashi lya kale. Mu mwanda wa myaka walenga isano C.E., aendele ukupulinkana icishi ca Krete, ukushinina abaYuda kulya ukuti aali e mesia balelolela. Abebele ukuti mu kwangufyanya ulumanimani lwabo, ukuululwa kwabo na bunkole fyali no kupwa. Balisumine. Lintu ubushiku bwabo ubwa kulubulwa bwafikile, abaYuda balikonkele “Moses” ku cofi calolenkana na bemba wa Mediterranean. Abebele ukuti baali fye no kuipoosa muli bemba kabili yali no kwakanikana pa ntanshi yabo. Abengi balyumfwilile, ukuitumpa muli bemba iyo iishayakanikene. Abengi nga nshi balinwena; bamo balipusushiwe kuli bacoba na balondo. Moses, nangu cibe fyo, taali na kumonwa. Ulya mesia aali naya.

MESIA cinshi? Amashiwi “umupusushi,” “kalubula,” na “intungulushi” kuti pambi yaisa ku muntontonkanya. Abantu abengi batontonkanya ukuti mesia muntu uupuutamo isubilo no kuipeelesha mu bakonshi bakwe, ukulaya ukubatungulula ukufuma ku lumanimani ukuya ku buntungwa. Apantu ilyashi lya kale ilya buntunse lyaisulamo ulumanimani, te ca kupapa ukuti bamesia bafulilako aba musango yo balimako pa myanda ya myaka. (Linganyeniko Lukala Milandu 8:9.) Lelo ukupala Moses wa ku Krete uwaipeele ilumbo, aba bamesia ilingi line balitungulula abakonshi babo ku kulengwe nsoni na ku kayofi ukucila ku kulubulwa.

“Uyu ni Mfumu Mesia!” Ifyo e fintu rabi wacindikwa Akiba ben Joseph aposeshe Simeon Bar Kokhba mu mwaka wa 132 C.E. Bar Kokhba aali mwaume wapambana uwalelama ibumba lya bashilika. Pano mu kupelako, e fyatontonkenye abaYuda abengi, pali umwaume uwali no kupwisha ulumanimani lwabo ulwa nshita ntali ukufuma ku maka ya calo aya Roma. Bar Kokhba alifililwe; imyanda ya makana iya bamwikala nshi bakwe balipaiwe.

Mu mwanda wa myaka walenga 12, na umbi mesia wa ciYuda alimine, iyi nshita mu Yemen. Lintu caliph, nelyo kateka, amwipwishe icishibilo ca bumesia bwakwe, uyu mesia atubulwile ukuti caliph akambishe ukuti mesia aputulweko umutwe no kuleka ukubuushiwa kwakwe ukwa mu kwangufyanya kubombe nge cishibilo. Caliph alisumine kwi pange—kabili iyo yali e mpela ya kwa mesia wa ku Yemen. Muli ulya mwanda wa myaka umo wine, umwaume waleitwa David Alroy aebele abaYuda mu Middle East ukupekanya ukumukonka pa mapindo ya bamalaika ukubwelela ku Calo ca Mushilo. Abengi balisumine ukuti aali e mesia. AbaYuda ba ku Baghdad balelolela mu kutekanya pa mitenge ya mayanda yabo, mu nsansa ukusuulako abapuupu abaletapa ifipe fyabo.

Sabbatai Zevi alimine mu mwanda wa myaka uwalenga 17 ukufuma ku Smurna. Abilishe bumesia bwakwe ku baYuda ukupulinkana Europe. Abena Kristu, nabo, balikutike kuli wene. Zevi alitambike abakonshi bakwe ukulubuka—mu kumonekesha ukupitila mu kubaleka ukubelesha ulubembu ukwabula ukukaanya. Abakonshi bakwe abapalamisha balekwata amaparte ya cipalakata, ukwenda ubwamba, ukucita ubulalelale, no bucende bwa pa lupwa, lyene baleikanda abene mu kuba no kuifyampa, ukukunkuluka ubwamba pa mfula yabuuta, kabili pa kuishiika abene ukufika mu mukoshi mu menshi makaasa. Lintu aile ku Turkey, Zevi aliketwe no kwebwa ukuti afwile ukupilibukila ku buShilamu nelyo ukufwa. Alipilibwike. Abengi abaipeeleshe kuli wene balipelelwe. Nalyo line, pa myanda ya myaka iyakonkelepo ibili, Zevi acili aleitwa mesia ku bantu bamo.

Kristendomu aliletako bamesia bakwe na o wine. Mu mwanda wa myaka uwalenga 12, umwaume we shina lya Tanchelm alonganike cipipya wa bakonshi no kwandatila itauni lya Antwerp. Uyu mesia aitile umwine lesa; aleshitisha fye na menshi alesambamo ku bakonshi bakwe ukunwa pamo nge nsakalamenta! Na umbi mesia wa “Bwina Kristu” aali ni Thomas Müntzer uwa mu Germany ya mu mwanda wa myaka uwalenga 16. Atungulwile ukwimina amabulashi ya cikaya, ukweba abakonshi bakwe ukuti ubu bwali bulwi bwa Armagedone. Alaile ukuti aali no kwikata ifipolopolo fya balwani mu maboko ye laya lyakwe. Mu cifulo ca ico, abantu bakwe balipayaulwilwe, kabili Müntzer aliputwilweko umutwe. Bamesia ba musango yo abengi balimine mu Kristendomu pa myanda ya myaka.

Amabutotelo yambi, nayo yene, yalikwata abantu babo aba bumesia. UbuShilamu busonta kuli Mahdi, nelyo uutungululwa mu kulungama, uuli no kuleta inkulo ya bulungi. Mu buHindu, bamo baliitunga ba avatar, nelyo abafyalwa cipya cipya, aba balesa balekanalekana. Kabili, nga fintu The New Encyclopædia Britannica ilandapo, “nelyo fye butotelo ubushasumina muli bumesia pamo ngo buBuddha bwaliletako icisumino, pa kati ka mabumba ya Mahāyāna, muli buddha we shina lya Maitreya uwa ku nshita ya ku ntanshi uuli no kwikila ukufuma ku bwikalo bwakwe ubwa mu mulu no kuleta aba busumino mu paradise.”

BaMesia ba mu Mwanda wa Myaka Uwalenga 20

Mu mwanda wesu wine uwa myaka, ukukabila kwa kwa mesia wine wine kwaliba ukwe pamfya ukucila kale lyonse; te ca kupapusha, lyene, abengi balifwaya ilyo ilumbo. Mu Congo ya mu Africa iya muli ba 1920, ba ’30, na ba ’40, Simon Kimbangu ne mpyani yakwe Andre “Jesus” Matswa balyawililwe nga bamesia. Balifwile, lelo abakonshi babo bacili baleenekela bene ukubwela no kuletako imyaka ikana limo iya cina Africa.

Uno mwanda wa myaka na kabili walimona ukwima kwa “mipepele ya kusefya ku kwesha ukunonka ifipe” mu New Guinea na Melanesia. Ifilundwa balenekela ingalaba nelyo indeke ukufika, iyenshiwa na bantu babuuta abapala mesia abakabalenga ukuba abakankaala no kuleta inkulo ya nsansa lintu nelyo fye na bafwa bakema.

Inko shalunduluka mu fya maindastri na sho shine shalikwata bamesia ba shiko. Bamo ni ntungulushi sha butotelo, pamo nga Sun Myung Moon, uwaibilishe umwine nge mpyani ya kwa Yesu Kristu uo ubuyo bwakwe bwaba kusangulula icalo ukupitila mu lupwa lwaikatana ulwa bakonshi bakwe abaipeelesha. Intungulushi sha bupolitiki na sho shine shalyesha ukufika pa cipimo ca bumesia, Adolf Hitler ukuba e ca kumwenako ca kutiinya ica muli uno mwanda wa myaka mu kuba no kulanda kwakwe ukwa kucebusha ukwa Kuteka kwa Myaka Ikana ukwa ciGermany.

Amano ya buntunse aya bupolitiki na mateyanyo mu nshila imo ine fyalinonka icipimo ca bumesia. Ku ca kumwenako, The Encyclopedia Americana ilandapo ukuti imfundo sha bupolitiki isha buMarx ne sha buLenin shakwatamo ukumfwika kwa bumesia. Kabili ukuteyanya kwa United Nations, iyaawililwa mu kusaalala pamo nge subilo lyeka fye ilya mutende wa calo, imoneka nge yasanguka icintu cimo ica kupyanika pali mesia mu mintontonkanya ya bengi.

Isubilo Ilituntulu?

Ubu bulondoloshi ubwipi bucilenga fye icaumfwika ukuti ilyashi lya kale ilya tubungwe twa bumesia lyaba lyashi lya kale ilya kukopeka, ilya masubilo yabongololwa ne filoto fyabikwa bubi bubi. Te ca kupapa nangu fye panono, lyene, ukuti abantu abengi ilelo balisanguka abapumya pa lwe subilo lya kwa mesia.

Pa ntanshi ya kutamisha pa mbali isubilo lya bumesia umupwilapo, nangu ni fyo, intanshi tulingile ukusambilila uko lyafuma. Na kuba, “mesia” lishiwi lya mu Baibolo. Ishiwi lya ciHebere ni ma·shiʹach, nelyo “uwasubwa.” Mu nshita sha mu Baibolo, imfumu na bashimapepo inshita shimo balelaaswa ku fifulo fyabo mu kuba no kusefya kwa kusuba, umo amafuta yanunkila yaleitilwa pa mutwe wabo. E co inumbwilo ma·shiʹach yalebomfiwa mu kulungika kuli bene. Kwali na kabili abaume abasubilwe, nelyo ukulaaswa ku cifulo caibela, ukwabula ukusefya kwa kusuba ukuli konse. Mose etwa “Kristu,” nelyo “uwasubwa,” pa AbaHebere 11:24-26, pa mulandu wa kuti asalilwe nga kasesema wa kwa Lesa kabili umwiminishi.

Ubu bulondoloshi ubwa kwa mesia pamo ngo “wasubwa” bwimika bamesia ba mu Baibolo abapusanako ukufuma kuli bamesia ba bufi abo tulanshenyepo. Bamesia ba mu Baibolo tabaleilaasa fye abene; kabili tabalesalwa mu kuba ne bumba lya bakonshi balemupepa. Iyo, ukulaaswa kwabo kwalefuma ku mulu, ukufuma kuli Yehova Lesa umwine.

Ilintu Baibolo ilanda ulwa bamesia abengi, ilasumbulapo umo pa mulu nga nshi ukucila abashala. (Ilumbo 45:7) Uyu Mesia e muntu watontwapo mu busesemo bwa Baibolo, ulufungulo ku kufikilishiwa kwa malayo ya Baibolo ayacilapo ukuba ayapuutamo. Kabili uyu Mesia mu cituntulu alesha na maka ukubomba ne mpika shintu tulolenkana na sho.

Umulubushi wa Mutundu wa Muntu

Mesia wa mu Baibolo abomba ne mpika sha mutundu wa muntu ukupitila mu kuya ku ntulo sha shiko. Lintu abafyashi besu aba kubalilapo, Adamu na Efa, bapondokele Kabumba pa kusongelekanya kwa cibumbwa ca mupashi icapondoka Satana, baipeele abene insambu sha kutungulula ishali no kufumamo. Balefwaya ukuba e ba kupingula icali icalungama ne cali calubana. Muli ifyo balipaaswike ukufuma pe samba lya kamfulumende yabamo ukutemwa, iya kucingilila kabili batumpile ulupwa lwa buntunse mu cimfulumfulu no kupelelwa kwa kuiteka, ukukanapwililika, ne mfwa.—Abena Roma 5:12.

Fintu cabamo ukutemwa, lyene, ukuti Yehova Lesa asalile ilya nshita ya kupelelwa mu lyashi lya kale ilya buntunse ku kupayanishisha umutundu wa muntu onse isubilo lyabembela. Mu kulumbulula ukukanda pali bacipondoka ba buntunse, Lesa asobele ukuti ubufyashi bwabo bwali no kukwata uwa kupokolola. Ukuloshiwako pamo ngo “lubuto,” uyu Mupusushi aali no kwisa ku kufumyapo umulimo wabipisha untu Satana acitile mulya mu Edene; Ulubuto lwali no kulasa “insoka,” Satana, mu mutwe, ukumushonaula ukufuma mu kubako.—Ukutendeka 3:14, 15.

Ukufuma ku nshita sha pa kale, abaYuda bamwene ubu busesemo ngo bwa buMesia. Ba Targum abengi, ukulemba kwa baYuda mu mashiwi yabo ukwa Malembo Yashila abalebomfiwa ukucilisha mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, balondolwele ukuti ubu busesemo bwali no kufikilishiwa “mu bushiku bwa Mfumu Mesia.”

Te ca kupapa, lyene, ukuti ukufuma pa kutendeka pene, abantu ba busumino balicincimushiwe mu kuba ne li subilo lya Lubuto lwaleisa, nelyo Umupusushi. Bala tontonkanya ukuyumfwa kwa kwa Abrahamu lintu Yehova amwebele ukuti Ulubuto lwali no kwisa ukupitila mu mutande wakwe uwa kufyalwa, kabili no kuti “inko shonse isha pano isonde”—te ntuntuko shakwe sheka—shali no ‘kuifwaila ukupaalwa’ ukupitila muli lulya Lubuto.—Ukutendeka 22:17, 18.

Mesia na Kamfulumende

Amasesemo ya pa numa yasuntinkenye ili subilo mu kuba ne cilolelo ca kamfulumende iisuma. Pa Ukutendeka 49:10, icishikulula ca kwa Abrahamu Yuda aebelwe ukuti: “Umulumbu tawakafume kuli Yuda, nangu ni nkonto ya bumushika mu ceni cakwe, akasuke esa [Shilo, NW], kuli wene e kukabe cumfwila ca nko sha bantu.” Mu kulengama, uyu “Shilo” aali no kutungulula—kabili aali no kutungulula te baYuda beka lelo “abantu.” (Linganyako Daniele 7:13, 14.) Shilo aishibikwe mu kuba na Mesia ku baYuda ba pa kale; na kuba, bamo ba Targum ba ciYuda bapyanikepo fye ne shiwi “Shilo” kuli “Mesia” nelyo “imfumu Mesia.”

Ilyo ulubuuto lwa busesemo bwapuutwamo lwatwalilile ukubalikisha, ifyafulilako fyalisokolwelwe pa lwa kuteka kwa kwa uyu Mesia. (Amapinda 4:18) Pali 2 Samwele 7:12-16, Imfumu Davidi, intuntuko ya kwa Yuda, aebelwe ukuti Ulubuto lwali no kwisa ukufuma mu mutande wakwe. Mu kulundapo, ulu Lubuto lwali no kuba Imfumu ishili ya lyonse. Icipuna cakwe ica bufumu, nelyo imitekele, yali no kutwalilila kuli pe na pe! Esaya 9:6, 7 yafwilisha ici cishinka: “Umwana nafyalilwa kuli ifwe, umwana mwaume napeelwa kuli ifwe; bukateka [“kamfulumende,” King James Version] bukaba pa kubeya kwakwe, . . . Ku kukula kwa bukateka bwakwe, na ku mutende, takwakabe mpela, pa cipuna ca kwa Davidi, na pa bufumu bwakwe, ku kucipampamika no kucitungilila ku bupingushi kabili ku bulungami, ukutula pali nomba ukufika na ku muyayaya. Ukucincila kwa kwa Yehova wa milalo kukacite ci.”

Bushe kuti waelenganya kamfulumende ya musango yo? Kateka uwa bulungi, uwalungama uupampamika umutende kabili uuteka kuli pe na pe. Mwandi kupusana kukalamba ukufuma ku lyashi lya kale ilya kukonkana kwa bamesia ba bufi! Ukutali ukufuma ku kuba intungulushi ya kukopeka, uwailaasa, Mesia wa mu Baibolo ni kateka wa calo mu kuba na maka yonse no bulashi bukabilwa ku kwalula imibele ya calo.

Ici cilolelo calibamo ubupilibulo mu kushika mu nshita shesu ishacushiwa. Umutundu wa muntu tawatala aubapo mu kukabila kwapelelwa ukwe subilo lya musango uyo. Apantu caliba icayanguka ukunakila ku masubilo ya bufi, nangu ni fyo, caliba icakatama ukuti umo umo uwa ifwe acite ukufwailisha kwasakamanisha ukwa ici cipusho: Bushe Yesu wa ku Nasarete aali e Mesia wasobelwe nga fintu abafulisha ifyo basumina? Icipande cikonkelepo calalanguluka uyu mulandu.

[Akabokoshi pe bula 6]

Mesia mu Brooklyn?

Ifishibilo, ifipampa, ne fishibilo fibyasha mu Israele mu nshita sha nomba line fyalibilisha ukuti “Pekanishisheni ukwisa kwa kwa Mesia.” Iyi kampeini ya kusabankanya iya $400,000 yaluminishiwa na ba Lubavitcher, icakaniko ca bashapokelela ubuYuda bwa Hasid. Kwalibako icisumino caanana pa kati ke bumba lyakwata ubwingi bwa bantu 250,000 ukuti rabi wabo mukalamba, Menachem Mendel Schneerson uwa ku Brooklyn, New York, e Mesia. Mulandu nshi? Schneerson asambilisha ukuti Mesia akesa muli ino nkulo. Kabili ukulingana na magazine ya Newsweek, abalashi ba Lubavitcher bapampamina pa kuti rabi wa mushinku wa myaka 90 takafwe pa ntanshi Mesia talafika. Pa myanda ya myaka icakaniko casambilisha ukuti inkulo imo na imo ilaletako mu kucefyako umuntu umo uufikapo ku kuba Mesia. Schneerson amoneka ukuba umuntu wa musango yo ku bakonshi bakwe, kabili tasonta impyani. Nalyo line, abaYuda abengi tabamupokelela pamo nga Mesia, e fisosa Newsweek. Ukulingana ne nyunshipepala ya Newsday, rabi wa myaka ya bukulu 96 uo batangana nankwe Eliezer Schach amwitile “mesia wa bufi.”

[Icikope pe bula 7]

Icisumino ca kuti Moses uwa ku Krete aali ni mesia kwaipaishe abengi