‘Cali Ni Nshita Nshi?’

‘NI NSHITA nshi?’ Lingi lyaba shani waipusha ico cipusho? Mu nkulo yesu iya lelo iya musenselo wayangufyanya, lyonse twaliba abaibukila ulwa nshita. Imibombele yesu iyafulilako iya cila bushiku—ukubuuka ulucelo, ukuya ku ncito, ukukwata ica kulya, ukukumanye fibusa, na fimbipo—fitungululwa mu kupalamisha ne nshita. Kabili twashintilila pa mitantikile yawamisha iya fintu—inkoloko sha pa cibumba, inkoloko ya pa kuboko, indibu, amaradio—ku kutweba ifyo inshita ili.

Ni shani pa lwa nshita sha Baibolo lintu abantu bashakwete ifya kupiminako inshita ukupala ifyesu? Bapendele shani inshita? Bushe icalembwa ca Baibolo cilapeela ukulangilila ukuli konse ukwa ici? Ukwishiba inshita ya kasuba lintu ica kuponako cimo ica Baibolo cacitike kuti pambi cakupeela ukumfwikisha kupya mu Cebo ca kwa Lesa no kulundako ubuseko kwi sambililo lyobe ilya Baibolo.

Ifisontelelo fya Nshita Ifyapeelwa na Lesa

Mu nshita sha mu kubangilila inshita ya ca kuponako ilingi line yaleishibikilwa pa kubaka akasuba nelyo umweshi, “ifya kubuutusha fibili ifikalamba” ifyo Kabumba abikile mu mulu “ku kupaatula akasuba ku bushiku.” (Ukutendeka 1:14-16) Ku ca kumwenako, cali “ilyo bwacele” e lyo bamalaika babili bacincishe Lote no lupwa lwakwe ukufulumuka umusumba washama uwa Sodomu. (Ukutendeka 19:15, 16) Kabili cali ni “nshita ya cungulo” e lyo umubomfi wa kwa Abrahamu uwa busumino afikile pa cishima apo akumenye Rebeka.—Ukutendeka 24:11, 15.

Inshita shimo shimo, ifya kwishibilako fyacilapo kulinga ifya nshita fyalipeelwa. Ku ca kumwenako, Abimeleke, umwana mwaume wa lukaakala uwa kwa Kapingula Gideone, apandilwe amano ukuipuma pa mushi wa Shekemu “ulucelo pa kutula akasuba.” (Abapingushi 9:33) Mu kumonekesha kwaliko umulandu wabamo amano ku numa ya ici. Ukubeeka kwa kasuba kaletula ku numa ya mpuka ya kwa Abimeleke kufwile kwacilengele ukube cayafya nga nshi ku ba kucingilila Shekemu ukwiluka ifita fyalesansa mu “Cinshingwa ca lupili.”—Abapingushi 9:36-41.

Ukulumbulula kwa Nshintu sha Nshita

AbaHebere babomfeshe ukulumbulula uko kwali ponse pabili ukwayemba kabili ukwa kusekesha ku kwishibisha inshita. Takuletupeela fye ukuyumfwa kwa fyashingulukako fya cikaya ne myata lelo na kabili kusokolola icintu cimo pa lwa mibele ya ncitilo.

Ku ca kumwenako, Ukutendeka 3:8 kutweba ukuti cali “ilyo akasuba kafuukile” lintu Yehova alandile kuli Adamu na Efa pa bushiku babembwike. Ici caumfwika ukuba mupepi no kuwa kwa kasuba ilyo akasuba kafuuka, ukuletako ukwiluluka ukufuma ku kukaba kwa kasuba. Ilingi line, lintu akasuba kafika pa mpela ya kako, iba ni nshita ya kukokoloka no kutusha. Nalyo line, Yehova talalikishe umulandu wa bupingushi uwakatama ukufika ku bushiku bwakonkelepo ilintu kwali kucili inshita ya kuusakamana.

Pa lubali lumbi, Ukutendeka 18:1, 2 kulanga ukuti bamalaika ba kwa Yehova baishile kwi hema lya kwa Abrahamu pa Mamre “pa kukaba kwa kasuba.” Cite cikope ukubalikisha kwa kasuba pa mutwe mu mpili sha Yudea. Icikabilila kuti pambi caba ica kulungulusha. Cali ni nshita ya mwabelo mwata ukukwata ica kulya no kutusha. (Moneni Ukutendeka 43:16, 25; 2 Samwele 4:5.) Mu kulinganako, Abrahamu “aikele mu mwinshi we hema,” apalepita pambi akamwela, nakalimo ukutushako pa numa ya ca kulya. Kuti twatasha apakalamba icileela ca uyu mwaume wa cikoloci lintu twabelenga ukuti “alibutwike . . . ku kuyabasengela” abeni kabili lyene “alyangufyenye, aile kwi hema” ku kweba Sara ukupekanya umukate, pa numa ya ico “abutukile ku ŋombe” kabili “na o ayangufyenye ukumupekanya.” Conse ici mu kubalikisha kwa kasuba!—Ukutendeka 18:2-8.

Amaawala ya Bushiku aya baHebere

AbaHebere mu kushininkisha bayakenye ubushiku mu fiputulwa fya nshita fitatu, ifyaitilwe “ubulinde.” Bumo na bumo bwafimbile cimo muli fitatu ica nshita pa kati ka kuwa kwa kasuba no kutula kwa kasuba, nelyo mupepi na maawala yane, ukushintilila pa cipande ca mwaka. (Ilumbo 63:6) Cali ni “pa kutendeka kwa bulinde bwa pa kati,” ubo ubwaliko mupepi na 10 koloko ubushiku ukufika mupepi na 2 koloko wa lucelo, e lintu Gideone asanshile inkambi ya bena Midiani. Ukusansa pali iyi nshita mu kulengama kwapumikishe abalinshi umupwilapo. Mu kushininkisha, Gideone wacenjela nga tasalile inshita yabeshamo umucenjelo ukucila pali iyi ku kusansa kwakwe!—Abapingushi 7:19.

Pa nshita ya Ukufuma, Yehova aenseshe “bemba ku mwela uwakosa wa ku kabanga ubushiku bonse,” ukusuminisha abena Israele ukwabuka pa mushili uwauma. Pa nshita lintu abena Egupti basupile bene, kale kale cali “ku bulinde bwa lucelo,” kabili Yehova afulungenye umulalo wa bena Egupti, mu kupelako ukubonaula pa “kwaluka kwa lucelo bemba abweleele kuli bucishawasha.” (Ukufuma 14:21-27) E co casendele ubushiku bonse kuli bemba ukwakanikana na bena Israele ukwabuka pali wene.

Mu Mwanda wa Myaka uwa Kubalilapo

Ukufika mu mwanda wa mwaka uwa kubalilapo, abaYuda baali nabapokelela ukupenda kwa maawala 12 ku kasuba. Uyu e mulandu muli umo uwa milumbe yakwe, Yesu asosele ukuti: “Bushe mu kasuba tamwaba baora ikumi na babili?” (Yohane 11:9) Aya yalependwa ukufuma ku kutula kwa kasuba ukufika ku kuwa, nelyo mu kutunganya ukufuma 6 koloko ulucelo ukufika 6 koloko icungulo. Muli ifyo, “iawala lyalenga butatu” (NW) kuti lyaba ni 9 koloko wa lucelo. Cali ni pali iyi nshita pa bushiku bwa pa Pentekoste e lintu umupashi wa mushilo wapongolwelwe. Lintu abantu bapeele umulandu abasambi ukuti “nabakolwe citooto,” Petro mu kwangufyanya atalalike uku kupeelwa kwa mulandu. Mu kushininkisha takuli uwali no kuba nakolwa pali iyo nshita ye awala lya mu kubangilila!—Imilimo 2:13, 15.

Mu kupalako, ubulondoloshi bwa kwa Yesu “ica kulya candi kucito kufwaya kwa wantumine” bulundapo ubupilibulo lintu twalanguluka umusango wa nshita yabimbilwemo. “Iawala lyali mupepi ne lyalenga mutanda,” (NW) ukulingana na Yohane 4:6, nelyo mupepi na kasuba pa kati. Pa numa ya kwenda ukupulinkana icalo ca mpili ica Samaria ulucelo lonse, Yesu na basambi bakwe baali ne nsala ne cilaka. Uyo e mulandu abasambi bamucincishe ukulya lintu babwelele ne fya kulya. Tabaishibe ubukose no kuliishiwa ifyo Yesu apokelele ukufuma mu kucito mulimo wa kwa Yehova. Ubulondoloshi bwa kwa Yesu ukwabulo kutwishika bwacilile imilandile ya mu nshintu. Mu cine cine akoshiwe mu kucito mulimo wa kwa Lesa nangu cingati inshita yalipitingene ukutula apo aliilile.—Yohane 4:31-34.

Nga fintu ukutula kwa kasuba no kuwa kwalekene ukulingana ne nshita ya mwaka, ilingi line ni nshita yapalamisha fye iya ca kuponako e yalepeelwa. Muli ifyo, ilingi line tulabelenga ulwa fya kuponako filecitika pe awala lyalenga butatu, mutanda, nelyo pabula—ilingi line ukupilibula mu kupalamisha pali isho nshita. (Mateo 20:3, 5; 27:45, 46; Marko 15:25, 33, 34; Luka 23:44; Yohane 19:14; Imilimo 10:3, 9, 30) Nangu cibe fyo, lintu umusango wa nshita wali uwakabilwa ku bulondoloshi, ubulondoloshi bwa nshita ubwingi ubwa mu kulungatika bwalepeelwa. Ku ca kumwenako, ku mwaume uwasakamikwe ukwishiba nga ca kuti umwana wakwe umwaume mu cine cine alyundepwe ku maka ya kwa Yesu, abasha bayaswike abati: “Mailo akasuba ilyo kayaluka [mupepi na 1 koloko mu cungulo kasuba], e lyo umutwe wamulekele.”—Yohane 4:49-54.

Ukupaatukanya kwa Nshita ya Bushiku

Ukufika pa nshita ya kuteka kwa bena Roma, abaYuda bamoneka ukupokelela ukupaatukanya kwa bena Greece na bena Roma ukwa bushiku mu bulinde bune mu cifulo ca butatu ubo babomfeshe akale. Pali Marko 13:35, Yesu mu kushininkisha aloseshe ku kupaatukanya kune. Ubulinde bwa “ku cungulo” bwashingulwike ukufuma pa kuwa kwa kasuba ukufika mupepi na 9 koloko mu cungulo bushiku. Ubulinde bwa cibili, “ubushiku pa kati,” bwatendeke mupepi na 9 koloko no kupwa ubushiku pa kati. “Ukulila kwa mukolwe” kwafimbile ukufuma pa kati ka bushiku ukufika mupepi na 3 koloko. No bulinde bwa kulekelesha, “ulucelocelo,” bwapwile ku matundaca, nelyo mupepi na 6 koloko.

Ubulinde bwa “kulila kwa mukolwe” buli ukucilisha ubwa kusekesha pa mulandu wa mashiwi ya kwa Yesu kuli Petro pali Marko 14:30 ukuti: “Ilyo mukolwe talati alile libili, ulenkaana litatu.” Ilintu bamo aba kulandapo basumina ukuti “libili” alosha ku nshita sha mu kulungatika—pa kati ka bushiku na matundaca, mu kukonkana—A Dictionary of Christ and the Gospels, iyalembelwe na James Hastings, ilangilila ukuti “mu cishinka bamukolwe balalila pa kati ka bushiku, ku Kabanga nge fyo na kumbi kwaba, pa nshita shalekanalekana ukufuma pa kati ka bushiku ukuya na ku ntanshi.” Mu kumonekesha, Yesu talelosha ku nshita ya mu kulungatika lintu Petro aali no kumukaana. Ukucila, alepeela icishibilo ukwishibisha amashiwi yakwe kuli Petro, ayo yafikilishiwe bulya bwine ubushiku.—Marko 14:72.

Cali ni “pa bulinde ubwalenga bune ubwa bushiku”—pa kati ka 3 koloko na 6 koloko ulucelo—ilyo Yesu, ukwenda pa menshi ya Bemba wa Galili, aishile ku basambi bakwe, abali mu bwato ‘ubwali imyanda ya mamita ukufuma ku mulundu.’ Nakalimo, cili, icayanguka ukumfwikisha umulandu abasambi ‘basakamikilwe, abati, Mulungulwa; no kukuuta ku mwenso.’ (Mateo 14:23-26) Pa lubali lumbi, ici cilangilila ukuti Yesu afwile alipoosele inshita yakulilako alepepa eka ku lupili. Apantu ici cali mu kwangufyanya fye pa numa Yohane Kabatisha abe naputulwa umutwe kuli Herode Antipa kabili pa ntanshi fye ya ca Kucilila, icaishibishe ukutampa kwa mwaka wa kulekelesha uwa butumikishi bwa kwa Yesu ubwa pe sonde, Yesu mu cine cine alikwete ifingi ifya kwetetulapo mwi pepo lya pa lwakwe kuli Wishi.

Capamo no bulinde bune, ukupenda kwe awala lyalenga 12 ilya nshita ya bushiku na ko kwali mu kubomba. Pa kuti engashindika bwino Paulo ku Kaisarea, mushika wa mpuka Klaudi Lusia aebele abalashi bakwe ukuteyanya impuka ya bashilika 470 “pali ora uwalenga pabula uwa bushiku.” (Imilimo 23:23, 24) Muli ifyo Paulo alicingililwe bwino ubushiku ukufuma ku Yerusalemu.

Ishiba Inshita ya Kasuba

Ukubelenga no kwetetula pa bulondoloshi bwalembwa ubwa cacitike pa kati ka bantu ba pa kale aba kwa Lesa ni ntulo ya buseko no bukose bwa ku mupashi. Nga ca kuti wingalundako ica kusangwilako ca nshita mu kulanguluka kobe, mu kushininkisha cikengilishako ubuseko kwi sambililo lyobe ilya Baibolo. Mulandu nshi ifyo? Pa mulandu wa kuti muli iyi nshila kuti waebwa bwino ukukuma ku Cebo ca kwa Lesa. Impapulo pamo nga Insight on the Scriptures na New World Translation of the Holy Scriptures With References fyaba fya kwaafwa fyacilapo umutengo muli kuno kuloshako (fyonse fibili fyasabankanishiwa na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.). Fikakwaafwa ukusanga icasuko lintu waipusha ukuti: ‘Cali ni nshita nshi?’