Ifyo “Amato ya ku Tarshishi” Yalumbwike Ne Fyo Yaishilepwa

“Amato ya ku Tarshishi yalyabwike ifimana no ku kuletela amakwebo.”—ESEKIELE 27:25, BAIBOLO YA THE JERUSALEM BIBLE

AMATO ya ku Tarshishi yalengele Imfumu Solomone ukunonka icuma icingi. Abapangile aya mato e balengele no kuti ifilembo fya ciGriki ne ciRoma fipangwe. Basokwele no musumba uo baleita ati, Byblos, kabili pali uyu wine musumba e pa fumine ne shina lya Baibolo iyaseeka sana pa fitabo fyonse pano calo.

Bushe ni bani balepanga no kubomfya aya yene mato ya ku Tarshishi? Nga cinshi calengele ukuti baleyeta ati amato ya ku Tarshishi? Kabili ifyo aba bantu bale-enda na maato balecita e lyo na mato yabo yene filenga shani twacetekela ukuti ifyo Baibolo ilanda fya cine?

E Balecita Sana Amakwebo Pali Bemba wa Mediterranean

Abena Foinike e balepanga aya mato ayo abantu baishiletendeka ukwita ati amaato ya ku Tarshishi. Aba bantu, baishibe ifya kwenda pa menshi kale sana imyaka ukucila pali 1000 ilyo na Kristu ashilaisa pe sonde. Icalo cabo cali ku lulamba lwa bemba kabili cali fye icinono. Kuti calingana fye ne calo ca Lebanon ubukulu. Ku kapinda ka kuso na ku kabanga e lyo na ku kapinda ka kulyo, kwali ifyalo fimbi. E lyo ku masamba kwena kwali bemba mukalamba uwa Mediterranean. Pa kuti banonke icuma, abena Foinike balecetekela mu kucita amakwebo na bantu abaikele mu lulamba lonse ulwa bemba.

Mu kuya kwa nshita abena Foinike basukile bapanga amato ayengi ayo balesendelamo ifya makwebo. Ilyo icuma cabo cafulile kabili ilyo bacenjele mu kupanga amato, batendeke ukupanga amato ayakalamba ayalefika ukutali sana. Ilyo bafikile pa cishi ca Kupro, ica Sardinia, e lyo na pa ca Balearic, abena Foinike bakonkele ululamba lwa ku kapinda ka kuso aka calo ca Africa lwa mupepi na ku masamba mpaka fye bayafika na ku Spain. (Moneni ifyo mapu ilelangilila.)

Aba abena Foinike balishibe sana ukupanga amato ica kuti amato yamo balepanga yalelepa icine cine, yamo yalelepa amamita 30. Abantu batendeke ukwita aya mato ayale-enda pa fimana fikalamba ati “amato ya ku Tarshishi” pantu yale-enda amakilomita 4,000 ukufuma ku Foinike ukuya ku kapinda ka ku kulyo aka calo ca Spain, napamo ukwabelele umusumba wa Tarshishi.a

Abena Foinike napamo tabalefwaya ukulateka icalo conse, lelo ico balefwaisha kupanga sana indalama. Basokwele incende shalekanalekana umwa kushitishisha ifipe fyabo. Aba bantu e balecita sana amakwebo pali bemba wa Mediterranean.

Ubukwebo Bwabo Bwakulilako

Mu kufwaya ukupanga icuma icingi, abena Foinike batendeke ukulafika na kuli Bemba wa Atlantic. Amato yabo yale-enda fye mu lulamba lonse ulwa calo ca Spain ukufika na ku ncende ya ku kapinda ka kulyo iyo baleita ati Tartessus. E ico mu mwaka napamo uwa 1100 B.C.E., aba bantu bapangile umusumba upya uo baleita ati Gadir. Pali uyu musumba e palefikila amato, e lyo ino nshita bawita ati Cádiz, kabili waba ku Spain. Uyu musumba waba pa misumba iikalamba nga nshi iyo babalilepo ukupanga mu fyalo fya ku Bulaya.

Abena Foinike baleshitisha no kukabusha ifintu pamo nga umucele, umwangashi, isabi ilyauma, amapulanga ya mikedali ne milemu, ifipe fya cela, amakalashi, ifya kupikula-pikula, insalu shakolokondwe, ne nsalu ishakashikila bwino ishalepangwa ku Turi. Nomba fyuma nshi abena Spain bakwete pa kuti balecita amakwebo na bena Foinike?

Ululamba lwa bemba wa Mediterranean ulwali mupepi na kapinda ka kulyo aka Spain lwalikwete sana ulubwe lwa silfere na mabwe yambi ayauma umutengo. Kasesema Esekiele alandile pa musumba uukalamba uwa bena Foinike uwa Turi ukutila: “Wacitile amakwebo ku Spania no kusenda silfere, ne cela, kapotwe, no mutofwe pa kuti ubapeele ifipe fyobe ifingi.”—Esekiele 27:12, Baibolo ya Today’s English Version.

Abena Foinike basangile ulubwe lwauma umutengo ulwingi mupepi no mumana wa Guadalquivir, lwa mupepi fye no musumba wa Cádiz. Na ino ine nshita abantu bacili balemba ulu lubwe lwauma umutengo kuli iyi ine ncende, iyo nomba beta ati Río Tinto. Abantu balimba amabwe yauma umutengo pali iyi ine mikoti pa myaka ukucila pali 3000.

Ilyo ubu bukwebo bwakosele, abena Foinike e batendeke ukulashita fye silfere ya bena Spain. E ico silfere iingi yaleisa mu Foinike e lyo imbi yalefika na ku calo cali mupepi ica Israele. Imfumu Solomone iya mu Israele yatendeke ukumfwana sana ne Mfumu Hiramu iya bena Foinike mu fya makwebo. Silfere yalifulishe ica kuti “tayali kantu” mu nshiku sha kwa Solomone.—1 Ishamfumu 10:21.b

Nangu ca kuti abena Foinike balishibe sana ifya makwebo, balecusha sana abantu. Cumfwika ukuti abena Foinike balesembeleka abantu ukuti banine mu mato yabo pa kuti bamone ifipe bakwete, lyena pa numa balebekata no kubasangusha abasha babo. Mu kupita kwa nshita basangukiile na bena Israele abo balecita nabo amakwebo kale no kubashitisha mu busha. E calengele ukuti na bakasesema abaHebere basobele ukonaulwa kwa musumba wa bena Foinike uwa Turi. Alekisanda Mukalamba e waishilefikilisha ubu busesemo mu 332 B.C.E. (Yoele 3:6; Amose 1:9, 10) Apa pene e papwilile no lulumbi lwa bena Foinike.

Ifyo Abena Foinike Bacitile

Abena Foinike balelemba ifipangano balepangana na bambi mu bukwebo, nga filya fine abantu bonse abaishiba amakwebo bacita. Balebomfya ifilembo ifyapalene ne ciHebere ca kale sana. Abali mu fyalo fimbi balimwene ifyo ifilembo abena Foinike balebomfya pa kulemba fyaweme. Pa numa ya kuwamyako fimo fimo, ifi fine filembo e fyo batendekelepo no kupanga ifilembo fya kulembelamo ululimi lwa ciGriki, kabili ku filembo fya ciGriki e ko bafumishe ne filembo fya mu lulimi lwa ciRoma, e lyo ifilembo fya ciRoma e fibomfiwa sana na mu milembele ya muno nshiku.

E lyo na kabili mu musumba wa bena Foinike uwacindama sana uo baleita ati Byblos e mo balepangila sana ifyo baleita ati papyrus, ifyo balelembapo ilyo kushilaba amapepala aya tubomfya. Ukulembela pa fipaapatu ifya papyrus kwalengele abantu ukutendeka ukupanga ifitabo. Na kuba ne shina lya kuti Baibolo, icitabo caseeka sana pano isonde ponse, lyafuma kuli uyu wine musumba wa Byblos. Kanshi ilyashi lya kale ilya bena Foinike lyalenga twacetekela ukuti ifyaba mu Baibolo fya cine cine.

[Amafutunoti]

[Mapu pe bula 27]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

UMWALEPITA ABENA FOINIKE PA KUCITA AMAKWEBO

SPAIN

TARTESSUS

Umumama wa Guadalquivir

Gadir

Corsica

Ifishi fya Balearic

Sardinia

Sicili

Krete

Kupro

Byblos

Turi

BEMBA WA MEDITERRANEAN

Esione-gebere

Bemba Wakashika

AFRICA

[Icikope pe bula 27]

Indalama apo balenga ubwato bwa bena Foinike, iya mu ma 300 nelyo 400 B.C.E.

[Icikope pe bula 27]

Ifitantaala ifyashala mu Cádiz, ku Spain apo abena Foinike baleikala

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 26]

Museo Naval, Madrid

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 27]

Ikobili: Museo Arqueológico Municipal. Puerto de Sta. María, Cádiz; ifitantaala: Yacimiento Arqueológico de Doña Blanca, Pto. de Sta. María, Cádiz, España