Icebo ca kwa Yehova ca Mweo

Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mwi Buuku lya kwa Esra

IBUUKU lya kwa Esra lyatendekela palya pene fye ibuuku lya 2 Imilandu lyapwila. Kalemba wa ili buuku, Esra shimapepo, abalilapo ukulemba icipope ico Koreshe imfumu ya Persia ilandile ica kusuminisha abaYuda abali mu busha mu Babiloni ukubwelela ku calo cabo. Ili buuku mu kulekelesha lyalanda pa fyo acitile pa kuwamya bonse abali abakowela pa kwampana na bantu ba mu calo. Mu kwipifya fye, ili ibuuku lyalanda pa fyacitike mu myaka 70, ukufuma mu 537 ukufika ku 467 B.C.E.

Pa kulemba ili buuku, Esra alefwaya ukulanga ifyo Yehova afikilishe ukusesema Kwakwe ukwa kulubula abantu Bakwe mu busha mu Babiloni no kubwesesha ukupepa kwa cine mu Yerusalemu. Kanshi, ifyo Esra akomailapo fintu ifikumine ukufikilishiwa kwa uku kusesema. Icalembwa ca kwa Esra cilanda pa fyo itempele lyakuulilwe cipya cipya ne fyo ukupepa Yehova kwatendeke te mulandu no kukaanya ukwaliko e lyo no kukanapwililika kwa bantu ba kwa Lesa. Ici calembwa kuti catwafwa sana pantu na ifwe tuli mu nshita ya kubwesha ukupepa kwa cine. Abantu abengi balekonkomokela ku “lupili lwa kwa Yehova,” kabili isonde lyonse lili no ‘kwisuulamo ukwishiba ubukata bwa kwa Yehova.’—Esaya 2:2, 3; Habakuki 2:14.

ITEMPELE LYAKUULWA CIPYA CIPYA

(Esra 1:1-6:22)

Ukwankula ku cipope ca kwa Koreshe ica kulubulwa, abaYuda 50,000 babwelela ku Yerusalemu ukutungululwa no mulashi Serubabele nangu Sheshebasari. AbaYuda ababwela bwangu bwangu bakuulila icipailo palya pene cali kale kabili batendeka ukupeela amalambo kuli Yehova.

Mu mwaka wakonkapo abena Israele bapanga umufula wa ng’anda ya kwa Yehova. Abalwani batwalilila ukufulunganya umulimo wa kukuula kabili mu kulekelesha bapatikisha imfumu ukulesha uyu mulimo. Bakasesema Hagai na Sekaria bakoselesha abantu ukutendeka ukukuula itempele te mulandu ne cibindo. Ukutiina ukutoba ifunde lya bena Persia ilishingalulwa ilyo Koreshe apangile kwalenga abalwani ukufilwa ukulesha umulimo. Ukufwailisha kwa buteko kwasokolola ifunde lya kwa Koreshe ‘ililelanda pa ng’anda ya kwa Lesa mu Yerusalemu.’ (Esra 6:3) Umulimo watwalilila kabili wapwishishiwa bwino bwino.

Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:

1:3-6—Bushe abena Israele abafililwe ukubwelelamo ku calo cabo bali ne citetekelo icanaka? AbaYuda bamo tababwelelemo ku Yerusalemu pantu balitemenwe icuma nelyo tabacindamike ukupepa kwa cine, lelo bambi kwali icalengele ukuti bashale. Ica kubalilapo fye, ulwendo lwa kubwelela ku Yerusalemu apali amakilomita 1,600 lwasendele imyeshi ine nelyo isano. Ukulunda pali ici, ukwikala pa ncende yashele amapopa pa myaka 70 no kutendeka ukukuula cipya cipya kwalekabila ukukosa. Nalimo icalengele bamo ukukanabwelela ku Yerusalemu ni co balilwele, bali abakote, nelyo balesakamana ulupwa.

2:43—Bushe abaNetinimu bali ni bani? Bali basha balebomba pe tempele abashali abena Israele. Bamo pali aba bali ni ntuntuko sha bena Gibeone abaliko mu nshita ya kwa Yoshua e lyo bambi ni balya “Davidi na bacilolo basontele ukuti bakulabombela abena Lebi.”—Esra 8:20.

2:55—Ni bani bali abana baume ba babomfi ba kwa Solomone? Aba tabali bena Israele, lelo bapeelwe imilimo yaibela. Bafwile bali ni bakalemba pe tempele nelyo mu fifulo fimo ifya butungulushi.

2:61-63—Urimu na Tumimu, ifyalebomfiwa ilyo balefwaya ukwishiba icasuko ukufuma kuli Yehova, bushe fyalesangwa ku baYuda ilyo babwelele ku Babiloni? Balya bonse abafyalilwe mu lupwa lwa bushimapepo lelo abafililwe ukwishiba bwino ifikolwe fyabo balebomfya Urimu na Tumimu pa kuti beshibe ifikolwe fyabo. Esra alandilepo fye ukuti e fingabomfiwa pa kwishiba intuntuko shabo. Lelo mu Malembo tamwaba icalembwa icilanda ukuti Urimu na Tumimu fyalebomfiwa pali ilya nshita nelyo pa numa. Ukulingana ne fyalembwa fya baYuda, ukubomfya Urimu na Tumimu kwapwile lintu itempele lyaonawilwe mu 607 B.C.E.

3:12, NW—Mulandu nshi “abakalamba abamwene ing’anda ya ntanshi,” balilile ishiwi Ilikalamba? Aba bakalamba baleibukisha ubukulu bwe tempele ilyo Solomone akuulile. Umufula we tempele lipya uo balemona wali ‘uwa fye mu menso [yabo]’ ukuulinganya ku wa ntanshi. (Hagai 2:2, 3) Te mulandu ne fyo bali no kubombesha pa kukuula ili tempele, ubukata bwaliko bwali ubunono ukulinganya ku lya ntanshi. Ici cifwile calibafuupwile ica kuti batendeke ukulila.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Ukukuula itempele cipya cipya kwasendele imyaka inga? Bapangile umufula we tempele mu 536 B.C.E., “mu mwaka walenga bubili ukutula apo baishile.” Umulimo wa kukuula waiminine mu 522 B.C.E. lintu Artakishashete aleteka. Icibindo calitwalilile ukufika mu 520 B.C.E. mu mwaka wa bubili uwa kuteka kwa Mfumu Dariusi. Bapwile ukukuula itempele mu mwaka walenga 6 uwa kuteka kwa kwa Dariusi, nelyo mu 515 B.C.E. (Moneni umukululo uleti “Ishamfumu sha ku Persia Ishatekele Ukufuma mu 537 ukufika mu 467 B.C.E.”) Kanshi ukukuula itempele kwasendele imyaka 20.

4:8–6:18—Mulandu nshi ifi fipandwa ne fikomo fyalembelwe mu ciAramaic?—Ifi fipandwa ne fikomo fyaisulamo amakalata abalashi ba buteko balelembela ku mfumu ne fyo imfumu shaleyasuka. Esra akopolwele amakalata ukufuma mu fyalembwa ifyalembelwe mu ciAramaic ululimi balebomfya sana mu fya makwebo na mu mapolitiki. Amabuuku yambi aya mu Baibolo ayalembelwe ukufuma ku ndimi sha kale shimbi ni Esra 7:12-26, Yeremia 10:11, na Daniele 2:4b-7:28.

Ifyo Twingasambililako:

1:2. Ifyebo Esaya aseseme fyalifikilishiwe pa numa ya myaka 200. (Esaya 44:28) Ukusesema konse ukwaba mu Cebo ca kwa Yehova kulafikilishiwa.

1:3-6. Ukupala ku fyo cali ku bena Israele bashele mu Babiloni, Inte sha kwa Yehova abengi teti babombe umulimo wa nshita yonse nangu ukubombela ukuli ukukabila. Lelo, balafwilisha no kukoselesha abengabomba kabili balasangwilako mu kuitemenwa mu kwafwilisha umulimo wa kushimikila pa Bufumu no kupanga abasambi.

3:1-6. Mu mweshi walenga cinelubali (7) mu 537 B.C.E. (Tishri, muno nshiku ninshi ni pa kati ka September na October), abaYuda babusumino ababwelelemo ku Yerusalemu bapeele ilambo lya kubalilapo. Imfumu Nebukadnesari yaingilile Yerusalemu mu mweshi walenga 5 (Ab, muno nshiku ninshi ni pa kati ka July na August) mu 607 B.C.E. kabili pa numa ya myeshi ibili alyonawile umusumba onse. (2 Ishamfumu 25:8-17) Ukulingana no kusesema, imyaka 70 iyo Yerusalemu ali no kuba icibolya yapwile pa nshita iyalinga. (Yeremia 25:11; 29:10) Conse ico Yehova asosa cilacitika.

4:1-3. Abashalapo babusumino balikeene ukucita icipangano ica kulapepela pamo na bakapepa ba bufi. (Ukufuma 20:5; 34:12) Bakapepa ba kwa Yehova muno nshiku tabasumina ukupepela capamo ne mipepele imbi.

5:1-7; 6:1-12. Yehova kuti acita icili conse pa kuti abantu bakwe bapwishe umulimo abapeela.

6:14, 22. Yehova alasenamina kabili alapaala bonse abacincila mu mulimo wakwe.

6:21. Ukumona ifyo umulimo wa kwa Yehova walelunduluka kwalengele abena Samaria abaikele mu Yudea na baYuda babwelele ku Babiloni abali ne misango ya cisenshi ukwalula imibele yabo. Ala na ifwe bene tulingile ukucincila ukubomba imilimo Lesa atupeela, ukusanshako no mulimo wa kushimikila.

ESRA AISA KU YERUSALEMU

(Esra 7:1–10:44)

Napapita imyaka 50 ukufuma apo basefeshe ukwisula ing’anda ya kwa Yehova iyakuulilwe cipya cipya. Nomba cili ni mu 468 B.C.E., Esra aya ku Yerusalemu pamo na baYuda bashele ku Babiloni kabili asenda ne misangulo basangwile. Cinshi asanga cilecitika?

Cilolo aeba Esra ukuti: “Abena Israele na bashimapepo na bena Lebi tabaleipaatula ku bantu ba mu fyalo ku fya muselu fyabo.” Na kabili, “bacilolo na balashi e bali na ku ntanshi muli uku kubulwe cishinka.” (Esra 9:1, 2 NW ) Esra camupesha amano. Bamwebele ukuti ‘ashipe kabili abombe umulimo.’ (Esra 10:4, NW ) Esra alungika abantu, kabili bayalula imibele yabo.

Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:

7:1, 7, 11—Bushe ifi fikomo fyonse filanda pali Artakishashete uwaleseshe ukuukula itempele? Iyo. Artakishashete lishina nelyo ilumbo ilyo baleitilako imfumu shibili isha Persia. Umo ali ni Bardiya nangu Gaumata, ulya waleseshe umulimo wa kukuula itempele mu 522 B.C.E. Artakishashete uwaleteka pali ilya nshita Esra aishile ku Yerusalemu ni Artakishashete Longimanus.

7:28–8:20—Mulandu nshi abaYuda abengi mu Babiloni bashimunukile ukukonka Esra ku Yerusalemu? Nangu pali napapita imyaka 60 ukutula apo ibumba lya kubalilapo ilya baYuda lyabwelelemo kumwabo, abaikele mu Yerusalemu bali fye abanono. Ukubwelela ku Yerusalemu kwapilibwile ukuyatendeka imikalile cipya cipya icayafishe nga nshi. Pali ilya nshita imikalile mu Yerusalemu yali ya bupiina, kanshi abaYuda abali ne cuma mu Babiloni balemona kwati amakwebo yabo yakabwelela pa nshi nga babwelelamo ku Yerusalemu. Ulwendo lwa kufuma ku Babiloni ukuya ku Yerusalemu nalo lwalilepeshe kabili mwali ifiswango. Kanshi abalebwelelamo ku Yerusalemu bali no kukwata icitetekelo cakosa muli Yehova, abacincilila ukupepa kwa cine, kabili balekabila ukushipa pa kutendeka ubulendo. Na Esra wine alikoshiwe ku kuboko kwa kwa Yehova ukwali pali ena. Mu kuba no kukoselesha kwa kwa Esra, indupwa 1,500, abali nalimo 6,000, balimine no kuya. Pa numa Esra abakoseleshe na kabili, abena Lebi 38 e lyo na baNetinimu 220 balimine no kuya ku Yerusalemu.

9:1, 2—Cinshi cabipile mu kuufishanya na bantu ba mu fyalo? AbaYuda babweshiwe e bali no kusungilila ukupepa kwa kwa Yehova ukufikila ukwisa kwa kwa Mesia. Ukuufishanya na ba mu fyalo kwali no kukowesha ukupepa kwa cine. Pa mulandu wa kuti bamo balyupile no kufyala abana ku bantu ba mu fyalo, uluko lonse nga lwalitendeke ukupashanya inko ishisenshi. Kanshi ukupepa kwa cine nga kwalipwile mwi sonde lyonse. Nomba Mesia nga aishile kuli bani? E mulandu wine Esra apeshiwe amano ilyo amwene ifyalecitika.

10:3, 44—Mulandu nshi batamfiishe abana pamo na bakashi babo? Abana nga ca kuti balishele, limbi abakashi abo batamfishe nga balibwelele pa mulandu wa abana babo. Na kabili, abana abanono bakabilwa ukusakamanwa na banyina.

Ifyo Twingasambililako:

7:10. Apo Esra ali no mukoosha wa kusambilila kabili alesambilisha bwino Icebo ca kwa Lesa, aba ica kumwenako cisuma kuli ifwe. Alepepa lyonse pa ukuteyanya umutima wakwe ku kufwaya ukwishiba Amafunde ya kwa Yehova. Lintu alebelenga mu mafunde, Esra alebika amano ku kwishiba ifyo Yehova alelanda. Kabili alebomfya ifyo alesambilila no kucincila ukusambilishako na bambi.

7:13. Yehova afwaya ababomfi abaipeelesha.

7:27, 28; 8:21-23. Esra alicindike Yehova no kumupapaata ilyo bashilatendeka ulwendo lwalepa kabili ulwa busanso ulwa kuya ku Yerusalemu, kabili ali-ipeeleshe ukubika umweo yakwe mu busanso pa kuti fye ayelumbanya Lesa. Kanshi, aba ca kumwenako cesu icisuma.

9:2. Tufwile ukucindamika sana no kulaumfwila ifunde lya kuupila “muli Shikulu epela.”—1 Abena Korinti 7:39.

9:14, 15. Ukubishanya kubi kuti kwalenga Yehova aleka ukutusenamina.

10:2-12, 44. AbaYuda abaupile abanakashi abasenshi mu kuicefya balilapile no kuwamya imibele yabo. Tufwile ukubapashanya, ukuba no mutima wa kuicefya no kusumina ifilubo.

Yehova Alafikilisha Amalayo Yakwe

Ibuuku lya kwa Esra lyalicindama sana kuli ifwe! Yehova afikilishe ukusesema kwakwe ukwa kulubula abantu bakwe mu Babiloni no kwa kubwesesha ukupepa kwa cine mu Yerusalemu pa nshita yalinga. Bushe ici tacikosha icitetekelo cesu muli Yehova na mu malayo yakwe?

Tontonkanyeni pa fya kumwenako twasanga mwi buuku lya kwa Esra. Esra na baYuda ababwelelemo ku Yerusalemu ku kutendeka cipya cipya ukupepa kwa cine baba fya kumwenako fisuma kuli ifwe pantu baliipeeleshe ukubombela Lesa. Na kabili muli ili buuku twamona icitetekelo ca bena fyalo no mutima wa kuicefya no kulapila uwa bantu abalufyenye. Ca cine, amashiwi yapuutwamo aya kwa Esra yatulangilila ukuti “icebo ca kwa Lesa ca mweo kabili ca maka.”—AbaHebere 4:12.

[Charti ne Cikope pe bula 18]

IMFUMU SHA KU PERSIA ISHATEKELE UKUFUMA MU 537 UKUFIKA MU 467 B.C.E.

Koreshe Mukalamba (Esra 1:1) afwile mu 530 B.C.E.

Cambyses, nangu Ahasuerusi (Esra 4:6) atekele ukutula mu 530 ukufika mu 522 B.C.E.

[Futunoti]

[Icikope]

Ahasuerusi

[Icikope pe bula 17]

Koreshe

[Icikope pe bula 17]

Apalembwa ifunde lya kwa Koreshe ilyatile bankole babwelelamo ku fyalo fyabo

[Abatusuminishe]

Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Icikope pe bula 20]

Bushe na mwishiba icalengele Esra ukulasambilisha bwino?