Icipandwa 5

Amaka ya Kubumba—“Uwacitile Umuulu na Pano Isonde”

1, 2. Ni shani fintu akasuba kalangilila amaka ya kwa Yehova aya kubumba?

BUSHE mwalyontapo umulilo ubushiku ilyo kutalele? Napamo mwaletambika amaboko pa ntamfu yalinga ukufuma ku mulilo pa kuti muipakishe icikabilila. Nga mwapalamako sana, umulilo walekabisha. Nga mwatalukako sana, impepo yalemwikata.

² Kwaba “umulilo” uukafya imibili yesu mu nshita ya kasuba. Uyo “mulilo” waba ukwalepa bakilomita amamilioni 150 ukufuma pe sonde!a Akasuba kafwile kalikwata amaka ayengi icine cine pantu tulomfwa icikabilila ca kako ukufuma ukwalepe fyo! Lelo, isonde lishinguluka ilya ntulo ya lubuuto iyakabisha pa ntamfu fye iyalinga. Isonde alipalamishako, amenshi yonse kuti yakama; alitalukisha, amenshi yonse pe sonde kuti yakamantana. E ico isonde nga lyapalamishako atemwa lyatalukishako teti pabe ica mweo pa calo. Ulubuuto lwa kasuba lulakabilwa sana pa kuti kube ubumi pe sonde, kabili ulu lubuuto lwalisanguluka kabinge lulabomba bwino, no kuwama lwaliwama.—Lukala Milandu 11:7.

 3. Cishinka nshi icacindama ico akasuba kekalilako ubunte?

³ Lelo, abantu abengi tabapoosako amano ku kasuba, nangu line imyeo yabo epo yashintilila. Kanshi, tabasambililako ifyo akasuba kengatusambilisha. Baibolo isosa pa lwa kwa Yehova aiti: “Ni mwe mwateyenye umweshi na kasuba.” (Amalumbo 74:16) Cine cine, akasuba kaletela Yehova umucinshi, “uwacitile umuulu na pano isonde.” (Amalumbo 19:1; 146:6) Akasuba cintu fye cimo pa fingi ifya mu muulu ifitusambilisha ulwa maka yafulisha aya kubumba ayo Yehova akwata. Natubebete sana fimo ifya mu muulu, e lyo twise kwi sonde ne fya mweo fyabapo.

“Inwineni Amenso Yenu mu Muulu, Moneni”

4, 5. Bushe akasuba kakwata amaka yaba shani kabili kakula shani, lelo kaba shani nga kukalinganya ku maplaneti yambi?

⁴ Nga fintu napamo mwaishiba, akasuba lutanda. Kamoneka akakulupo pa ntanda sha bushiku, pantu kena kalipalaminapo kwi sonde. Yafula shani amaka ya kako? Pa kati na nkati, akasuba kakaba ukufika ku madigri Celsius 15,000,000. Nga mwasunako akaputusha kanoononoono ukufuma pa kati na nkati ka kasuba no kukaleta pe sonde, nga tamulefwaya ukubabuka kano mwatalukako bakilomita ukucila pali 140 ukufuma kuli yo ntulo ya cikabilila iinoononoono! Cila sekondi, akasuba kafumya amaka yalingana na maka yengafuma mu kupuuka kwa mabomba ya manyukiliya imintapendwa.

⁵ Akasuba kakalamba nga nshi ica kuti isonde kuti lyaingilamo imiku 1,300,000. Bushe ninshi akasuba e lutanda lwakulisha ukucilamo? Iyo, abasambilila ifya maplaneti beta akasuba ati ulutanda lwatusa ulwa mutuntula. Umutumwa Paulo alembele ati “ulutanda lwacilana no lutanda lubiye ku bukata.” (1 Abena Korinti 15:41) Taishibe ifyo ayo mashiwi yapuutwamo yaba aya cine. Kwaba ulutanda lumo ulukalamba icine cine ica kuti nga lwabikwa apaba akasuba, isonde lyonse kuti balikupa. Ulutanda na lumbi ulukalamba nga lwabikwa apaba akasuba kuti lwafika na kuli planeti umbi uwitwa Saturn—nangu line uyo planeti aba ukutali sana ne sonde ica kuti casendeele indeke iiya ku maplaneti imyaka 4 pa kufikako, kabili yalebutuka imiku 40 ukucila ifibutuka impolopolo ya mfuti!

 6. Ni shani fintu Baibolo ilangilila ukuti impendwa ya ntanda ikalamba ukulingana no kumona kwa muntunse?

⁶ Icacilanapo ukupesha amano pa bukulu bwa ntanda ni mpendwa ya shiko. Na kuba, Baibolo itubulula ukuti intanda napamo shaba imintapendwa, shalyafya ukupenda kwati fintu cayafya ukupenda “umusensenga wa pali bemba.” (Yeremia 33:22) Aya mashiwi yalola mu kuti kwaba intanda ishingi nga nshi ukucila isho twingamona na menso. Na kabushe, nga ca kuti kalemba wa Baibolo, pamo nga Yeremia, aloleshe mu muulu ubushiku no kwesha ukupenda intanda alemona, nga apendele fye 3,000 nelyo ukucilapo panono, pantu e ntanda amenso yesu yengamona mu bushiku bwalengama ukwabula ukubomfya ifya kumwenako. Iyo mpendwa kuti yalingana ne mpendwa ya musensenga mwingafumbata fye mu kuboko kumo. Lelo, icishinka ca kuti, intanda shingi icipesha amano, kwati musensenga wa pali bemba.b Nani wingapenda iyo mpendwa?

 7. (a) Ni ntanda shinga napamo ishaba mu cipinda bushiku ca Milky Way, kabili bwingi bwaba shani ubo? (b) Ukufilwa ukupenda ifipinda bushiku ukwa basambilila ifya maplaneti finshi kutweba, kabili finshi ici citusambilisha pa lwa maka ya kubumba aya kwa Yehova?

⁷ Ilembo lya kwa Esaya 40:26 lyayasuka aliti: “Inwineni amenso yenu mu muulu, moneni; nani uwalengele intanda ishi? Untu afumya umulalo wa shiko mu mpendwa, shonse shiine eta mwi shina ne shina.” Amalumbo 147:4 yatila: “E upende mpendwa ya ntanda.” Bushe “impendwa ya ntanda” ni inga? Ico cipusho tacayanguka. Abasambilila ifya maplaneti batunganya ati kwaba intanda amabilioni 100 mu cipinda bushiku ca Milky Way.c Lelo ici cipinda bushiku twabamo ni cimo fye pa fipinda bushiku ifingi, ifyabamo intanda ishingi ukucilanapo. Nge fipinda bushiku fyaba finga? Abasambilila ifya maplaneti bamo batunganya ukuti fyaba amabilioni 50. Bambi batunganya ukuti fyaba amabilioni 125. Kanshi umuntu alifilwa no kutunganya impendwa ya fipinda bushiku, pali bufi ukwishiba ubwingi bwa ntanda shabamo. Lelo, Yehova alishiba iyo mpendwa. E lyo, alenika no lutanda lumo lumo ishina!

 8. (a) Kuti mwalondolola shani ubukulu bwa cipinda bushiku iciitwa Milky Way? (b) Bushe Yehova atantika shani ukusela kwa ifi fyabumbwa mu muulu?

⁸ Akatiina kesu kuti kakulilako ilyo twatontonkanya pa bukulu bwa fipinda bushiku. Catunganishiwa ukuti icipinda bushiku ico tumona ica Milky Way calepa ama light years 100,000. Elenganyeni myengelele ya lubuuto iilebutukila pali bakilomita 300,000 pali sekondi umo. Pa kuti iyo myengelele ya lubuuto yabuke ici cipinda bushiku, kuti papita imyaka 100,000! Kabili ifipinda bushiku fimbi fikalamba imiku iingi ukucila ici tumona. Baibolo itila Yehova ‘ayansa’ iyi myulu yakulisha kwati ni nsalu. (Amalumbo 104:2) Na kabili atantika ukuti ifi fyabumbwa filesela. Fyonse fye ukutampila ku bungululu bwa pa kati ka ntanda ukufika ku fipinda bushiku ifyakulisha, fisela ukulingana na mafunde ya fiko ayo Lesa abikako. (Yobo 38:31-33) Ico calenga basayantisti balinganye ukusela busaka busaka ukwa ifi fyabumbwa mu muulu ku kusela kwakonkana ubusaka sana ukwa bacinda! Tontonkanyeni kanshi pa Wabumbile ifi fyonse. Bushe tamutiina Lesa wakwata amaka ayengi nge fi aya kubumba?

“Uwacita Pano Isonde ku Maka Yakwe”

9, 10. Ni shani fintu amaka ya kwa Yehova yamoneka ukukuma ku cifulo abikilapo amaplaneti, Jupiter, isonde, no mweshi?

⁹ Amaka ya kwa Yehova aya kubumba yalamoneka na pa mushi wesu, e kutila pe sonde. Abika isonde bwino bwino muli ulu lwelele lwakulisha. Basayantisti bamo basumina ukuti isonde teti likale mu fipinda bushiku fimbi pantu te kuti fitungilile ubumi. Kanshi iciputulwa cikalamba ica cipinda bushiku ca Milky Way, tacapangilwe ukuti mube ifya mweo iyo. Ici cifulo capampwamo intanda. Amaka yabamo yaliluma sana ica kuti ilingi line kushala fye kwempe intanda ukupunkana. Mu mbali ya fipinda bushiku tamwaba ifingatungilila ubumi. Amaplaneti yabela fye apalinga.

¹⁰ Isonde lilamwenamo muli planeti ulicingilila uwaba ukutali lelo umukalamba—uyu etwa Jupiter. Uyu planeti uwacila Isonde imiku 1,000, alikwata amaka yatinta ayengi nga nshi. Cinshi cicitika? Alatinta nelyo ukutandula ifintu fibutukisha ukupita mu lwelele. Basayantisti batunga abati akubula Jupiter, ifintu fipama isonde nga filonaula icine cine ukucila ifyo ficita ino nshita. Lwa mupepi, isonde lilamwenamo muli ci cintu cipeela ulubuuto—e kutila umweshi. Umweshi tawaba fye cintu cayemba kabili “inyali ya bushiku,” lelo ulenga isonde ukubelelela ilyabeyamako. Uku kubeyama kwe sonde kulenga kuleba ukwalukaaluka kwa fiputulwa fya mwaka, mulya mwine fikonkanina—kabili ico cilafwilisha sana ubumi pe sonde.

11. Ni shani fintu umwela washinguluke sonde wapangwa ku kuba ica kucingilila?

¹¹ Amaka ya kwa Yehova aya kubumba yalamoneka muli fyonse ifyo aelenganya pe sonde. Tontonkanyeni pa mwela washinguluke sonde, uwaba bucingo. Akasuba kafumya imyengelele ya kwafwa lelo iikali. Ilyo iyi myengelele ikali yafika mu mwela wa mu muulu uwashinguluke sonde, ilenga umwela wa oksijini ukusanguka umwela witwa ozone. Uyu mwela wa ozone uupangwa, nomba e wikata iyo myengelele ikali. Kanshi, isonde pa kupangwa lyalipeelwe no bucingo bwa liko!

12. Ni shani fintu ukushinguluka kwa menshi mu mwela kulangilila amaka ya kubumba aya kwa Yehova?

¹² Ulo lubali fye lumo twalandapo ulwa mwela wasakaana uwashinguluke sonde uwalinga ku kutungilila ifibumbwa fya mweo pe sonde ne fyaba mupepi nalyo. Cimo icipapwa cicitika mu mwela caba kushinguluka kwa menshi. Cila mwaka, akasuba kalandulula amenshi ayengi sana ukufuma muli fibemba. Aya menshi yapanga amakumbi, ayolwilwa ukutali ku mwela wa mu muulu. Aya menshi, ayasangululwa bwino bwino nomba yalaloka nge mfula, imfula yabuuta, nelyo nga menshi makaasa, ukubweseshapo yalya yayandulwike. Caba fye nga fintu Lukala Milandu 1:7 asosa ati: “Imilonga yonse iya kuli bemba, lelo bemba tesula; ukuntu imilonga iya, e ko ibwekeshapo ukuya.” Ni Yehova eka e wingabikako ukushinguluka kwa menshi ukwa musango yu.

13. Bushininkisho nshi ubwa maka ya kwa Kabumba tumona mu fimenwa fya pe sonde na mu mushili?

¹³ Konse uko twamona ubumi, tumona ubushininkisho bwa maka ya kwa Kabumba. Ukufuma ku fimuti fyalulubala ifingacila ubutali icikuulwa ca ntunti 30 ukufika na ku tumenwa twacepesha utwaisula muli fibemba no kuletako umwela wa oksijini untu tukabila, amaka ya kwa Yehova aya kubumba yalamoneka. Umushili wine waisulamo ifya mweo—imyambo, no twa mweo tumbi utunono, fyonse fibombela pamo ku kwafwa ifimenwa ukukula. Baibolo isosa pa lwa mushili ukuti walikwata amaka, kabili iyo te mpuso.—Ukutendeka 4:12.

14. Maka ya musango nshi yaba muli atomu wacepesha?

¹⁴ Ukwabula no kutwishika, Yehova e “Wacita pano isonde ku maka yakwe.” (Yeremia 10:12) Amaka ya kwa Lesa yalamoneka na mu tuntu tunoononoono abumba. Ku ca kumwenako, amaatomu milioni umo nga yatantikwa pamo teti yalingane ukutikama no mushishi umo uwa muntu. Nangu fye atomu yakushiwa mpaka yalepa nge cikuulwa ca ntunti 14, umutima wa iko kuti wabela pa ntunti yalenga 7 kabili teti ukule ukucila pa kabulukushi kamo aka mucele. Nalyo line, ako kene kamutima akanoononoono kalikwata amaka ayengi nga nshi ayamonekela ku kupuuka kwe bomba lya nyukiliya!

“Icipema Conse”

15. Pa kulanda pa nama mpanga ishalekanalekana, cinshi Yehova asambilishe Yobo?

¹⁵ Ubushinino na bumbi ubwamonekesha ubwa maka ya kubumba aya kwa Yehova bwaba kufula kwa bwina nama pe sonde. Amalumbo 148 yatantawila ifintu ifingi ifilumbanya Yehova, kabili icikomo 10 cilanda na pa “finama ne fitekwa fyonse.” Ukulanga umulandu umuntu alingile ukutiinina Kabumba, Yehova inshita imo alandile na Yobo pa lwa nama pamo nge nkalamo, impunda ya mpanga (nelyo, colwa), imboo, imfubu, ne ng’wena. Cishinka nshi calelandwapo? Nga umuntu alatiina ifi fibumbwa fya maka, ifya kutiinya, kabili ifishingatekwa, bushe tafwile ukucilanapo ukutiina Uwafibumbile?—Yobo, ifipandwa 38-41.

16. Cinshi camupapusha sana pa lwa fyuni fimo ifyo Yehova abumba?

¹⁶ Amalumbo 148:10 yalanda na pa “fyuni fya mapindo.” Taleni tontonkanyeni imitundu ya fiko ubwingi! Yehova aebele Yobo ulwa kwa mwakatala, “[uuseka] kabalwe no watentemapo.” Cine cine ici cuni, icalepa amamita 2.5 nangu line tacipupuka, kuti cabutuka pa makilomita 65 pe awala limo kabili ulutampulo lumo lwalepa amamita 4.5! (Yobo 39:13, 18) Lubali lumbi, icuni ciitwa albatross cipoosa inshita ikalamba iya bumi bwa ciko mu lwelele pa muulu wa bemba. Ici cuni calicenjela sana ku kulelemba kabili amapindo ya ciko nga kuyatambulula yalepa amamita yatatu. Kuti calelemba pa nshita yalepa ukwabula ukupampaila amapindo. Nga kucilanya na kasoosa ketwa bee hummingbird, e koni kacepesha pano isonde akaba fye amasentimita 5 mu butali. Lelo kapampaila amapindo ya kako ukufika ku miku 80 pali sekondi umo! Basoosa, ababengeshima ngo tubekobeko, balalela nge ndeke sha pakapaka kabili balapupuka fye na cimfutyanuma.

17. Bushe cishimweshimwe ciitwa blue whale cakula shani, kabili mu cifyalilwa fye cinshi tufwile ukucita pa numa ya kutontonkanya pa nama Yehova abumba?

¹⁷ Amalumbo 148:7 yasoso kuti nangu fye ni “bashimweshimwe ba muli bemba” balatasha Yehova. Tontonkanyeni pa nama imo iyo abengi batila e nama yakulisha pano isonde ponse iitwa blue whale. Uyu ‘shimweshimwe’ wa mu menshi kuti alepa amamita 30 nangu ukucilapo. Ukufina kuti alingana ne nsofu ishikalamba 30. Ululimi lwakwe fye, lwafina nge nsofu imo. Umutima wakwe walingana na motoka munono. Uyu mutima wakulisha utunta imiku 9 pali miniti umo—ukupusana no mutima wa kwa soosa uwingatunta imiku napamo 1,200 pali miniti umo. Umushipa umo fye uwa ici ci blue whale, ukalamba ica kuti umwana munono kuti aamfulamo. Imitima yesu kanshi ilatucincisha ukubwekeshapo ukukonkomesha kwaba ku kusondwelela kwe buuku lya Amalumbo ukwa kuti: “Lekeni icipema conse citashe Yehova.”—Amalumbo 150:6.

Ukusambililako ku Maka ya Kubumba aya kwa Yehova

18, 19. Fyafula shani ifya mweo fyalekanalekana ifyo Yehova abumba pano isonde, kabili cinshi ifibumbwa fitusambilisha pa lwa bumulopwe bwakwe?

¹⁸ Cinshi tusambililako ku fyo Yehova abomfya amaka yakwe aya kubumba? Tufwile ukuba na katiina pa kumona ifyo ububumbo bwakwe bwalekanalekana. Kemba wa malumbo umo abilishe ati: “Ifyo yafule milimo iyo mwacita, mwe Yehova! . . . Pano isonde paisulapo ifibumbwa fyenu.” (Amalumbo 104:24) Cishinka ico! Abaishibisha ifya bumi basanga ukuti pe sonde paba imitundu ya fya mweo ukucila pali milioni umo; nalyo line, batila kuti fyafika na ku mamilioni 10, bambi ati ku mamilioni 30, bambi na bo ati ukucilapo. Umuntunse uwaishiba ukulenga kuti asanga ukuti inshita shimo alafilwa ukwelenganya. Lelo, ukwelenganya kwa kwa Yehova—e kuti amaka yakwe aya kwelenganya no kubumba ifipya kabili ifyalekanalekana—ukwabula no kutwishika tayapwa.

¹⁹ Ifyo Yehova abomfya amaka yakwe aya kubumba fitusambilishako ulwa bumulopwe bwakwe. Ishiwi line ilya kuti “Kabumba” lilenga Yehova ukuibela kuli fyonse fimbi ifyaba mu bubumbo bonse, pantu fyonse fine “fibumbwa.” Nangu fye Mwana wafyalwa eka uwa kwa Yehova, uwali “cibinda wa mulimo” (NW) pa kubumba, mu Baibolo tetwa ati Kabumba nelyo ati Kabumba munankwe. (Amapinda 8:30; Mateo 19:4) Lelo, aba “libeli lya ku cibumbwa conse.” (Abena Kolose 1:15) Icifulo ca kwa Yehova pamo nga Kabumba cimupeela insambu isha kuba na maka ya bumulopwe, eka fye mu kubumbwa konse.—Abena Roma 1:20; Ukusokolola 4:11.

20. Calola mwi ukuti Yehova alatusha ukutula apo apwishishe ifya kubumba pe sonde?

²⁰ Bushe Yehova alileka ukubomfya amaka yakwe aya kubumba? Kwena, Baibolo itila ilyo Yehova apwile ifya kubumba pa bushiku bwalenga 6, “mu bushiku bwa cinelubali [7] e mo atushishe ku milimo yakwe yonse iyo acitile.” (Ukutendeka 2:2) Umutumwa Paulo alondolwele ukuti ubu “bushiku” bwalenga 7 bwalepa amakana ya myaka, pantu bwali bucili buletwalilila mu nshiku shakwe. (AbaHebere 4:3-6) Lelo bushe ‘ukutusha,’ e kutila Yehova alileka imilimo yonse? Iyo, Yehova taleka kubomba. (Amalumbo 92:4; Yohane 5:17) Ukutusha kwakwe kanshi, kufwile kuleka ukubumba kwa fya pe sonde. Lelo imilimo yakwe iya kufishapo ubufwayo bwakwe, yalitwalilila ukwabula ukucilimwa. Iyo milimo yasanshamo ukupuutamo Amalembo ya Mushilo. Imilimo yakwe yasanshamo no kuletako “icibumbwa cipya,” icili no kulandwapo mu Cipandwa 19.—2 Abena Korinti 5:17.

21. Ni shani fintu amaka ya kubumba aya kwa Yehova yakambukila abantunse ku ciyayaya?

²¹ Ilyo ubushiku bwa kutusha ubwa kwa Yehova bukasuka bukapwe, akasosa ulwa milimo yakwe pe sonde ati “naciwamisha,” kwati fintu asosele pa mpela ya bushiku bwalenga 6 ubwa nshiku sha kubumba. (Ukutendeka 1:31) Lelo ku ntanshi, ifyo ali no kubomfya amaka yakwe aya kubumba ayashipwa, tukamona. Kwena, te ca kutwishika ukuti tukatwalilila ukucincimushiwa ku fyo Yehova abomfya amaka yakwe aya kubumba. Ku ciyayaya conse, tukasambilila ifingi pa lwa kwa Yehova ukupitila mu fya kubumba fyakwe. (Lukala Milandu 3:11) Ilyo tukalasambilila ifingi pali wene, e lyo tukacilapo ukuba na katiina—kabili e lyo tukapalama sana kuli Kabumba wesu Uwakulisha.

[Amafutunoti]

Amepusho ya Kutontonkanyapo

Amalumbo 8:3-9 Ni shani fintu ifyo Yehova abumba fingatusambilisha ukuicefya?

Amalumbo 19:1-6 Cinshi amaka ya kubumba aya kwa Yehova yengatucincisha ukucita, kabili mulandu nshi?

Mateo 6:25-34 Ni shani fintu ukutontonkanya pa maka ya kubumba aya kwa Yehova kwingatwafwa ukucimfya amasakamika no kwishiba ifya kutangishako mu mikalile yesu?

Imilimo 17:22-31 Ni shani fintu Yehova abomfya amaka yakwe aya kubumba kutusambilisha ukuti ukupepo tulubi kwalilubana no kuti Lesa taba kutali kuli ifwe?

[Icikope pe bula 48]

Yehova ‘ateyenye umweshi na kasuba’

[Icikope pe bula 49]

“Shonse shiine eta mwi shina ne shina”