Ububumbo Bulondolola Ubukata bwa kwa Lesa!
“Imyulu ilelondololo bukata bwa kwa Lesa, ne ulu lilelongolo mulimo wa minwe yakwe.”—AMALUMBO 19:1.
1, 2. (a) Mulandu nshi abantunse bashingamwena ubukata bwa kwa Lesa mu kulungatika? (b) Bushe abakalamba 24 bapeela shani Lesa ubukata?
“TE KUTI umone icinso candi; pantu umuntunse takamone, no kuba no mweo.” (Ukufuma 33:20) E fyo Yehova asokele Mose. Pa mulandu wa kuti abantunse baba no mubili wanaka, te kuti babe no mweo nga bamona ubukata bwa kwa Lesa mu kulungatika. Lelo, mu cimonwa, umutumwa Yohane alimwene ubukata bwa kwa Yehova ninshi naikala pa cipuna Cakwe ica bufumu.—Ukusokolola 4:1-3.
2 Bamalaika ba busumino aba kwa Lesa balipusanako na bantunse, pantu bena kuti bamona icinso ca kwa Yehova. Pa bamone cinso cakwe paba na “bakalamba amakumi yabili na bane,” abemininako ba 144,000, abo Yohane amwene mu cimonwa ca mu muulu. (Ukusokolola 4:4; 14:1-3) Bushe bankulako shani ilyo bamona ubukata bwa kwa Lesa? Ukulingana na Ukusokolola 4:11, babilisha ati: “Mwaliwamina, mwe Yehova, mwe Lesa wesu, ukupokelela ubukata no mucinshi na maka, pantu mwabumbile ifintu fyonse, kabili ni pa mulandu wa kufwaya kwenu fyabeleleko no kubumbwa.”
Ico Kushabela “Umwa Kubepesha”
3, 4. (a) Mulandu nshi ukusumina muli Lesa kwa-ampanina na sayansi? (b) Cinshi limo cilenga abantu ukukanasumina ukuti Lesa e ko aba?
3 Bushe mulacincishiwa ukupeela Lesa ubukata? Abengi tabacite fyo, bamo balakaana fye no kuti Lesa takwaba. E fyo no wasambilila pa maplaneti umo asumina. Alembele, ati: “Bushe ni Lesa wateyenye bwino bwino no kubumba imyulu ne fyabamo pa kuti tulemwenamo? . . . Ico kuti catusansamusha. Ku ca bulanda ine mona kwati ico ca kwelenganya fye. . . . Lesa te walenga fyonse fi.”
4 Ukufwailisha kwa sayansi kwalipelebela—takucila pa fyo umuntunse engamona ne fyo engasoma. Nga kwacilapo ninshi batunganya fye. Apo “Lesa Mupashi,” te kuti eshibikwe ukupitila mu mibombele ya sayansi. (Yohane 4:24) E ico, kuti caba kuituntumba ukukanasumina muli Lesa nga ca kuti abasoma sayansi batila e fyo basanga. Uwasoma sayansi, Vincent Wigglesworth uwa pa Yuniversiti ya Cambridge atile imibombele ya ba sayantisiti yashimpwa “pa kusumina muli Lesa.” Mu nshila nshi? “Imibombele ya basayansi ifwaya umo ukusumina ukuti icalenga ifyabumbwa ukubako, ‘mafunde yatungulula ububumbo.’” E co, umo nga akaana ukuti Lesa takwaba, bushe ninshi talesosa ukuti na sayansi ya bufi? Cimoneka kwati limo abantu bakaanina fye umumbo ukusumina ukuti Lesa e ko aba. Kemba wa malumbo alembele ati: “Umubifi tafwayafwaya pa mulandu wa kuituntumba kwakwe; Ena amatontonkanyo yakwe yonse ya kuti: ‘Lesa tabako.’”—Amalumbo 10:4, NW.
5. Mulandu nshi abashasumina muli Lesa babulila umwa kubepesha?
5 Lelo, ukucetekela muli Lesa te cintu cicitwa ukwabula ubushininkisho, pantu kwaliba ifishinka ifingi ifilanga ukuti Lesa e ko aba. (AbaHebere 11:1) Allan Sandage, uwasambilila pa maplaneti atile: “Nasango kuti umuyano [waba mu fya mu muulu] te kuti ufume mu cimfulunganya. Pafwile ukuba uwateyenye no kufilinganya bwino bwino. Ine nshaishiba Lesa, lelo nalishiba ukuti e walenga ifintu mu cipesha mano kabili e mulandu wine fyabelako.” Umutumwa Paulo aebele Abena Kristu mu Roma ati imibele ya kwa Lesa “iishimoneka ilamonwa bwino bwino ukutula fye pa kubumbwa kwa pano calo, pamo na maka yakwe yene aya pe na buLesa bwakwe, pa kuti fiilukilwa ku fyalengwa, ica kuti babulwa umwa kubepesha.” (Abena Roma 1:20) Ukutula “pa kubumbwa kwa pano calo,” maka maka pa numa ya kubumbwa kwa bantunse, abengeluka ukuti Lesa e ko aba, calimonekesha ukuti kwaliba Kalenga wakwatisha amaka, Lesa walinga ukupepwa. Abafilwa ukumona ubukata bwa kwa Lesa kwena tabakwata mwa kubepesha. Lelo, bushininkisho nshi ububumbo bupeela pali ico?
Ububumbo Bulondolola Ubukata bwa kwa Lesa
6, 7. Bushe imyulu ibilisha shani ubukata bwa kwa Lesa?
6 Amalumbo 19:1 yasuka ati: “Imyulu ilelondololo bukata bwa kwa Lesa, ne ulu lilelongolo mulimo wa minwe yakwe.” Davidi alikutulwike ukuti intanda na maplaneti ifyalebeeka mwi “ulu,” nelyo mu lwelele, fyali bushininkisho bwabula ukutwishika ubwa kuti kwaliba Lesa wa bukata. Atwalilila ati: “Akasuba kapongolwela akasuba icebo, kabili ubushiku bwebo bushiku ukwishiba.” (Amalumbo 19:2) Akasuba no bushiku, imyulu ilanga amano na maka ya kwa Lesa aya bukabumba. Ciba kwati amashiwi ya kutasha Lesa ‘yalepongololwa’ ukufuma mu myulu.
7 Lelo, mukabila ukushilimuka pa kuumfwa aya malumbo. “Takuli ukusosa, takuli na fyebo, talyumfwika ishiwi lya fiko.” Na lyo line ubunte bwa myulu ubwa mu mutalalila bwa maka sana. “Pano isonde ponse pafumina amashiwi ya fiko, na mu mpela sha pano nse mukumano kulanda kwa fiko.”—Amalumbo 19:3, 4
8, 9. Finshi fyapulamo fimo pa fyo akasuba kaba?
8 Davidi akonkeshapo ukulondolola icipapwa na cimbi icaba pa fyo Yehova abumba. Atila: “Abikila akasuba ihema muli ifyo [mu myulu iimoneka]: na ko kaba nga shibwinga uulefuma mu cimpangilile cakwe, kasekelela nge mpalume ku kubutuka mu mpito; ukutula kwa kako ni ku mpela ya myulu, no kwaluka kwa kako ni pa mpela sha iko, kabili takuli icafiswa ku kukaba kwa kako.”—Amalumbo 19:4-6.
9 Nga kukalinganya ku ntanda, akasuba takakula sana. Na lyo line, akasuba lutanda lwaibela, ululenga amaplaneti yalushilunguluka ukumoneka ayanono sana. Ulupapulo lumo lutila: “Akasuba kafina ukufina kwa calo ukufushiwa imiku 330,000,” e kuti ukufina kwa kako kwalingana no kufina kwa maplaneti yonse ayashinguluka akasuba! Amaka yatinta aya kasuba yalenga icalo ukulakashinguluka ukwabula ukutalukako nelyo ukupalamininako. Icalo cataluka ku kasuba bakilomita amamilioni 150. Ku maka ya kasuba, kufuma fye amaka ayanono sana ayafika kwi sonde. Na lyo line yalilinga ukutungilila ubumi.
10. (a) Bushe akasuba kengila shani no kufuma mwi “hema” lya kako? (b) Bushe kabutuka shani nge “mpalume”?
10 Kemba wa malumbo alanda pa kasuba mu mampalanya, ukulanda pali kene ati ni “mpalume” iibutuka ukufuma ku mpela ya myulu ukufika na ku mpela mu nshita ya kasuba no kwingila mwi “hema” ubushiku. Nga ca kuti ulu lutanda lwakwatisha amaka lwaingila, ku bali pe sonde lumoneka kwati lwaingila mwi “hema,” kwati nalimo luletuusha. Ulucelo, ulu lutanda lumoneka kwati lwalompoka fye, lulebeeka no kubeeka “nga shibwinga uulefuma mu cimpangilile cakwe.” Apo ali ni kacema, Davidi alishibe ifyo ubushiku bwaletalala. (Ukutendeka 31:40) Aibukishe ifyo akasuba kalelenga wene pamo no mushili ukukangabuka. Cailanga fye apabuuta ukuti akasuba takalenaka mu “lwendo” lwa kako ukufuma ku kabanga ukuya ku masamba, lelo kaali nge “mpalume,” iyaiteyanya ukuya pa lwendo lumo lwine na kabili.
Intanda sha Lulumbi ne Fipinda Bushiku
11, 12. (a) Bushe cinshi cilangililwa kuli filya Baibolo yalinganya impendwa ya ntanda ku musensenga? (b) Bushe ububumbo bwa mu muulu bwakula shani?
11 Davidi amwene fye amakana yanono aya ntanda pantu takwete amandaala ya kumwenako. Lelo, ukulingana no kufwailisha kwacitilwe nomba line, intanda ishimoneka mu bubumbo ukubomfya amandaala ya ndakai shingi nga nshi, e kutila 7 pakonka na maziro 22! Yehova alangile ukuti intanda shalifulisha ilyo alingenye mpendwa ya shiko ku “musensenga uuli pa nembenembe ya bemba.”—Ukutendeka 22:17.
12 Pa myaka iingi, abasoma ifya maplaneti balemona ifyo balelondolola ati “utuntu utunono utwalebeka lelo utwalemoneka fye icibuutubuutu.” Abasoma sayansi batungenye ati “utu tuntu twalemoneka icibuutubuutu” twali mu cipinda bushiku ico twabamo ica Milky Way. Mu 1924, caishilesangwa ukuti kamo pali utu tuntu utwali icibuutubuutu mwi ulu, kanshi cali cipinda bushiku icitwa Andromeda. Ulubuuto ukufuma kuli ici cipinda bushiku ukufika ku cipinda bushiku ca Milky Way kuti lwapoosa imyaka amamilioni yabili! Abasoma sayansi nomba batila kwaba ifipinda bushiku ukucila pa mabilioni 100, kabili cimo na cimo cakwata amakana e lyo fimo na mabilioni fye aya ntanda. Na lyo line, Yehova “apende mpendwa ya ntanda, shonse shiine alashiinika amashina.”—Amalumbo 147:4.
13. (a) Cinshi cipapusha pa lwa ntanda shimoneka ukuba pa cifulo cimo? (b) Cinshi cilanga ukuti abasoma sayansi tabaishibe “fipope ifyenshe ifya mu muulu”?
13 Yehova aipwishe Yobo ati: “Bushe ni we wakakanya iminyololo iyakakanya intanda sha Pleiades, nangu ukukakule myando iyakakanya intanda sha Orion?” (Yobo 38:31, Diocese of Mbala) Intanda shimoneka kwati shaikala pa cifulo cimo bwino bwino. Nangu line intanda shalitalukana sana, tashisela umo shaikala nga kushimwena pano isonde. Pa mulandu wa kuba lyonse pa fifulo fya shiko, intanda “shilatungulula abenda pali babemba, mu ndeke shiya mu lwelele lwashinguluka isonde, kabili e mulandu wine shishibikilwa.” (The Encyclopedia Americana) Na lyo line, takwaba uwaishiba bwino bwino “iminyololo yakakanya” intanda capamo. Ca cine, abasoma sayansi te kuti baasuke ilipusho lyaba pali Yobo 38:33 ilitila: “Bushe waishibe fipope ifyenshe fya mu muulu?”
14. Cinshi cilango kuti imisalanganine ya lubuuto tayaishibikwa bwino bwino?
14 Abasoma sayansi te kuti basuke ne li lipusho baipwishe Yobo ilitila: “Ili kwi inshila iyo ulubuuto lusalanganinamo?” (Yobo 38:24, NW) Kalemba umo atila ili lipusho pa lwa lubuuto “lyalicindama sana mu fya sayansi ya muno nshiku.” Ukupusanako na bambi, abaGriki bamo aba mano ya pano nse baleti, ulubuuto lufuma mu menso ya muntunse. Muno nshiku abasoma sayansi batila ulubuuto lwaba fye ubungululu. Bamo batila lwenda nga matamba. Pali leelo, abasoma sayansi basumina ukuti ulubuuto lwenda nga matamba kabili lwaba ngo bungululu. Na lyo line, ifyaba ulubuuto ne fyo ‘lusalangana’ tafyaishibikwa bwino bwino.
15. Nga Davidi, cinshi twingasosa ilyo twaetetula pa myuulu?
15 Ukwetetula pali ifi kulenga umo ukusosa nge fyasosele kemba wa malumbo Davidi, ati: “Ilyo nalolesho muulu, umulimo wa minwe yenu, umweshi ne ntanda ifyo mwabumbile, ntila, Wa nshi umuntunse, apo mumwibukisha, no mwana wa muntu, apo mumupempula?”—Amalumbo 8:3, 4.
Isonde ne Fibumbwa Fyabapo Filapeela Yehova Ubukata
16, 17. Bushe ifibumbwa fya mu “matenga” fipeela shani Yehova ubukata?
16 Amalumbo 148 yalanda pa nshila shimbi isho ifibumbwa filondolwelamo ubukata bwa kwa Lesa. Icikomo 7 citila: “Tasheni Yehova ukufuma pano isonde, mwe bashimweshimwe ba muli bemba, na matenga yonse.” Ca cine, “amatenga” yaisulamo ifipapwa ifilanga amano na maka ya kwa Lesa. Icinama ca mu menshi icitwa blue whale cafina ukufika ku matani 120, e kuti ukufina kwa ciko kuti kwalingana no kufina kwa nsofu 30! Umutima wa ciko wafina bakilogramu 450 kabili upompa umulopa mu mubili wa ciko ukufika kuli bakilogramu 6,400! Bushe ifi fishimweshimwe fya muli bemba ifishaikulila fyenda panono panono atemwa fyabe fyafuufuuta pa kwenda mu menshi? Ca kutali. Lipoti wafumine ku European Cetacean Bycatch Campaign atile: “Fyenda pali bemba” ninshi nafibutuka. Ifya kukopelako ifili pe sonde ifyo babika mu lwelele fyalangile ukuti “inama imo yaendele bakilomita 16,000 mu myeshi 10.”
17 Cidolphin, icinama ca mu menshi icapala isabi kabili ica mona uutali, cileema amabaka no kuipoosa mu menshi apashika bamita 45, lelo, batila apashika sana apo dolphin inshita imo yaipoosele mu menshi, pali bamita 547! Bushe cinshi cilenga ici cinama ukupusuka nga caime baka no kuipoosa pa nshi sana mu menshi? Umutima wa ciko ulanashako ukutunta ilyo cileipoosa mu menshi, no mulopa ubutukila ku mutima, kuli bapwapwa, na kuli bongobongo. Na kabili mu micincili ya ciko mulaba ifisunga umwela wa oxygen uwa kupeema. Ifinama fya mu menshi ifitwa, Elephant seal e lyo na sperm whale kuti fyaima amabaka ukuipoosa pa menshi apashika sana. Magazini wa Discover atila: “Ukucila ukulwisha kulya kufina kwa menshi ukuti kwifitininkisha, filaleka amenshi yatininkisha bapwapwa wa fiko umupwilapo.” Fisungila umwela wa kupeema uwingi mu micincili. Ifi fibumbwa filalanga bwino bwino ukuti Lesa wa mano kabili alikwatisha amaka!
18. Bushe amenshi ya muli bemba yalanga shani ukuti Yehova wa mano?
18 Na mu menshi ya muli bemba mwaba ifilanga amano ya kwa Yehova. Ulupapulo lwa Scientific American lwatila: “Mwi toni lyonse ilya mu menshi ya pali bemba bamita 100 ukufuma pa muulu, mulaba ifimenwa ifyeleela ifishimoneka.” Ifi fimenwa fishimoneka filasangulula umwela wesu pa kufumyapo umwela wabipa. Ifi fimenwa fileeta umwela uusuma ukucila pali citika wa mwela onse uusuma pano isonde.
19. Bushe umulilo ne mfula yabuuta fifishapo shani ukufwaya kwa kwa Yehova?
19 Pa Amalumbo 148:8 patila: “Mwe mulilo ne citalawe ne mfula yabuuta no lushiushi, no mwela wa nkuuka uucite co asosa.” Ca cine, Yehova alabomfya ne fishipeema ku kufishapo ukufwaya kwakwe. Natulande pa mulilo. Mu myaka yapita, baleti imililo ya mu mitengo yonaula fye ifintu. Abafwailisha nomba basumina ukuti umulilo ulawamyako impanga, pantu ulafumyapo ifimuti fyaikala sana nelyo ifyafwa, ulenga inseke ishingi ukumena, ulabwesesha umufundo mu mushili, e lyo no kulenga umulilo umbi ukukanasalangana. Imfula yabuuta na yo yalicindama, itapilisha no kupeela umushili umufundo, ilenga imimana ukubamo amenshi na kabili ilacingilila ifimenwa ne nama ku kutalala.
20. Bushe impili ne miti finonsha shani abantunse?
20 Amalumbo 148:9 yatila: “Mwe mpili, no tupili tonse, mwe miti ya fisabo, ne mikedari yonse.” Impili shishaikulila shaba bushininkisho bwa kuti Yehova alikwatisha amaka. (Amalumbo 65:6) Lelo, na sho shalikwata umulimo. Lipoti yafumine ku Institute of Geography mu Bern, ku Switzerland, yatile: “Imimana yonse iikalamba pano calo yatula mu mpili. Abantunse ukucila pali hafu babomfya amenshi yasuma ayafuma mu mpili . . . Ifi ‘fitanki fya menshi’ fyalicindama sana mu mikalile ya bantunse.” Nangu fye muti fye uwaseeka ulapeela ubukata kuli Kalenga wa uko. Lipoti yafumine ku United Nations Environment Programme yatile imiti “yalicindama sana mu mikalile ya bantu mu fyalo fye fyonse . . . Imiti iingi ilanonsha ifyalo pantu balafumyako imbao, ifisabo, inseke, ifinyamuti no bulimbo. Mwi sonde lyonse, mwaba abantu amabilioni yabili abepikila pa nkuni no kubomfya umulilo wa nkuni.”
21. Londololeni ifyo ibuula ilishapikana lilanga ukuti kwaliba uwalilengele.
21 Ubushininkisho bwa kuti kalenga wa mano bulamoneka na mu fyo umuti wine wapangwa. Natulande pe bula ilishapikana na kupikana. Pa muulu we bula, paba utuntu utunono sana utushimoneka utulenga ukuti lilauma. Mwi samba fye lye bula mwaba insandesande umwikala amenshi ya katapakatapa. Ishi nsandesande shisenda ulubuuto ukufuma ku kasuba no kubomfya amaka ya lubuuto. Lyene ukupitila mu mibombele yapikana ibula lilapanga ifya kulya fya cimenwa. Ukubomfya inshila yapikana, amenshi yengila mu cimenwa ukupitila mu mishila no kuyafika ku mabula. Utupunda utunono sana utwingi nga nshi utwaba mwi samba lye bula tulesuka no kwisalika, ukuleka umwela, ulya tupeemena ku nse ukwingila mwi bula. Ku lubuuto e kufuma amaka ayasakaana na menshi no mwela ulya tupeemena ku nse, ifi fitatu fibombela pamo ukupanga ifya kulya fya muti. E co, icimenwa nomba cilalya ifilyo ifyo ci-ipangile. Lelo, iyi nshila ya kupangilamo ifya kulya yaba iya mutalalila kabili isuma nga nshi. Ukucila ukufumye fiko pa kupanga ifya kulya, icimenwa cifumya umwela uusuma uo abantunse ne finama bapeema!
22, 23. (a) Maka nshi yamo ayaibela ayo ifyuni fimo ne nama sha ku mulundu fyakwata? (b) Lipusho nshi limbi tufwile ukubebeta?
22 Amalumbo 148:10 yatila: “Mwe finama ne fitekwa fyonse, mwe fikulika ne fyuni fya mapindo.” Inama sha ku mulundu ne fyuni fipuupuka ifingi fyaba na maka ya kusungusha. Icuni ciitwa Laysan albatross cilapupuka intamfu iikalamba sana (calipupukapo bakilomita 40,000 mu nshiku fye 90). Akoni kanono akapala titi kapupuka ukufuma ku North America ukufika ku South America, ukulapupuka fye ukwabula ukuleka pa ma-awala ukucila 80. Ingamali taisungila amenshi mu cifutu nga fintu abengi batontonkanya, lelo, isungila mu mala. E cilenga yene ukwikala inshita iitali ukwabula ukuti amenshi yapwe mu mubili. E mulandu wine abapanga ifya kupangapanga babebetela bwino bwino ubwina nama ilyo balefwaya ukupanga bamashini ne fintu fimbi ifipya. Kalemba, Gail Cleere, atile: “Nga mulefwaya ukupanga cimo icingabomba bwino . . . icinshingaleeta ubonaushi mu bwikashi, mukafwayefwaye cimo pa fyabumbwa ico mwingapashanya.”
23 Cine fye, ifyabumbwa filalondolola ubukata bwa kwa Lesa! Ukutendekela ku myulu yaisulamo intanda ukufika ku fimenwa ne nama, fyonse filalumbanya Kabumba mu nshila shaibela. Lelo, bushe fwe bantunse kuti twalumbanya shani Lesa nga filya ifibumbwa fimbi ficita?
Bushe Muleibukisha?
• Mulandu nshi abakaana ukuti Lesa takwaba bashakwatila mwa kubepesha?
• Bushe intanda na maplaneti fipeela shani Lesa ubukata?
• Bushe inama sha mu menshi ne sha ku mulundu shilangilila shani ukuti Kabumba alikwata ukutemwa?
• Bushe ifibumbwa fishipeema ficita shani ukufwaya kwa kwa Yehova?
[Icikope pe bula 10]
Abasoma sayansi batila impendwa ya ntanda ishimoneka kuti yafika kuli ba sextillion 70, e kuti 7 pakonka na maziro 22!
[Abatusuminishe]
Frank Zullo
[Icikope pe bula 12]
Icinama capale sabi icitwa dolphin
[Icikope pe bula 13]
Akapaapaatu ka mfula yabuuta
[Abatusuminishe]
snowcrystals.net
[Icikope pe bula 13]
Icana ca cuni icitwa Laysan albatross