Ifya Kukusha Abana Mu Calo Umwaba Umulekelesha

BUSHE mwalimonapo umwana umunono alepamfya abafyashi bakwe ukumushitila aka kwangasha ako bashilefwaya kumushitila? Nelyo bushe mwalimonapo umwana uulefwa ukuya mu kwangala, e lyo abafyashi bakwe bamweba ukuti, “wiya nangu kumo”? Abafyashi nga balesha umwana ukucita cimo, ninshi nabeshiba ububi bulimo. Lelo pa mulandu wa mupampamina wa mwana e lyo no kucilamo ukulilila ico alefwaya, ilingi line abafyashi balasuka basuminisha umwana ukucita cilya cine bacimukaanya.

Abafyashi abengi batontonkanya ukuti pa kuti babe abafyashi basuma, kano balecita fye fyonse ifyo abana babo balefwaya. Mu United States abana 750 aba myaka 12 ukufika 17, balibepwishe pa fyo balecita nga ca kuti abafyashi babo babakaanya ukucita cimo. Abana 450 batile nangu babakaanye balatwalilila ukupamfya. Abana 412 batile nga batwalilila ukupamfya, abafyashi babo balabasuminisha ukucita ifyo balefwaya. Abafyashi kuti bamona kwati nga balesuminisha abana babo ninshi balibatemwa sana, batini kuti mwatila kutemwa umwana uko?

Umfweni ifyo ipinda lisuma ilya mu Baibolo lisosa, litila: “Uutumpika umubomfi wakwe ukutula ku bwaice, pa numa akaba uushitasha.” (Amapinda 29:21; NW) Nangu ca kuti umwana te musha, kuti cawama abafyashi baletontonkanyapo pali ili pinda ilyo balefunda abana. Abafyashi nga balecita fye fyonse ifyo abana balefwaya, ninshi balebonaula, pantu ilyo bakakula bakaba ni bamunshebwa kabili ‘abashitasha.’

Baibolo yena ifunda abafyashi ukutila: “Kanshisha umwaice umo afwile ukubela.” (Amapinda 22:6) Abafyashi basuma balakonka uku kufunda, balapanga amafunde ayalinga no kuyalondolola bwino bwino ku bana, kabili tabayatelula. Balishiba ukutila, ukutemwa abana te kubacitila fyonse ifyo balefwaya; kabili tabapeela abana fyonse ifyo balefwaya pantu fye balelilila nelyo balepamfya atemwa babubuka mu bukali. Lelo bacita filya fine Yesu alandile ati: “Lekeni fye icebo cenu Ee cibe Ee, na Iyo cibe Iyo.” (Mateo 5:37) Nomba, finshi abafyashi bengacita pa kuti bakushe abana babo bwino? Natulande pa cilangililo caba mu Baibolo icisuma sana.

“Nge Mifwi mu Minwe”

Ifyo Baibolo ilanda pa bafyashi na bana filangilila ukuti umwana onse alakabila abafyashi aba kumutungulula. Pa Amalumbo 127:4, 5 patila: “Nge mifwi mu minwe ya mpalume, e fyaba abana baume aba ku bulumendo; alishuko muntu uwaisushako umucenje wakwe.” Kanshi abana babapashanya ku mifwi, e lyo umufyashi bamupashanya ku mpalume. Filya fine uubomfya ubuta aishiba ukuti teti alase apo alefwaya nga tabikileko amano pa kulasa, na bafyashi abatemwa abana babo balishiba ukutila te kuti bakushe bwino bwino abana nga tabalebikako amano. Bafwaya ukukusha bwino abana babo pa kuti ku ntanshi bakekale bwino kabili bakabe ne nsansa. Abafyashi bafwaya abana ukusala bwino ifya kucita mu bumi no kuba na mano pa kuti bekalayobwela amafya kabili bafwaya abana babo bakalecita ifyacindama pano calo. Lelo abafyashi balingile ukubombesha nga balefwaya abana bakekale bwino.

Pa kuti umufwi ulase apo bautontele, cinshi cifwaikwa? Bafwile ukuupekanya bwino, ukuusunga bwino, kabili uulelasa afwile ukuufwinta na maka ukulola apo alefwaya. E fyo caba na ku bana, pa kuti bakule bwino abafyashi balingile ukupekanya ifya kubakusha, ukubasunga bwino, no kubatungulula. Nomba natulande pali ifi fitatu ififwaikwa pa kukusha bwino abana.

Ukupekanya Bwino Bwino Umufwi

Abalebomfya ubuta ku kale abo Baibolo yalandapo balepekanya bwino sana imifwi. Balesala icimuti icayanguka no kwesha na maka ukubasako umufwi uwaololoka. Kabili ku mpela ya mufwi balekusomfya. Ku mpela ibiye na ko balekakako amasako pa kuti umufwi ulelela bwino mu mwela no kulungama apo bautontele.

Abafyashi nabo balafwaya sana ukukwata abana abaololoka nge mifwi, abashifuma mu nshila shisuma. Kanshi abafyashi baabika amano ku bana, tabasuula ku filubo fikalamba ifyo abana babo bacita, lelo mu citemwiko balabalungika. Abafyashi bafwile ukubombesha pa kulungika abana pantu “ubupumbu bwakakatila ku mutima wa mwaice.” (Amapinda 22:15) E cilya Baibolo ikoselesesha abafyashi ukusalapula abana babo. (Abena Efese 6:4) Umwana nga balemusalapula, alakula bwino kabili alaba ne mibele isuma.

E mulandu wine Baibolo pa Amapinda 13:24 yalandila ukuti: “Uushibomfya bwembya apata mwane; uwamutemwa tatiino kumukalipila.” (Diocese of Mbala) Ubu bwembya balandapo pano, ni nshila iili yonse iya kusalapwilamo umwana. Ilyo alesalapula umwana, umufyashi uwatemwa umwana afwaisha ukumulungika pa filubo acitile pantu aleshiba ukuti nga amulekelesha, umwana akacula ilyo akakula. Cine cine, abafyashi nga tabalesalapula umwana ninshi balimupata, lelo nga balemusalapula ninshi balimutemwa.

Umufyashi uwaba ne citemwiko alalondolwela bwino bwino umwana wakwe icilengele apange amafunde. Kanshi ukusalapula, te kupanga fye amafunde no kukanda umwana nga afilwa ukuyakonka, lelo icacindama sana kulenga umwana ailuka umulandu amafunde yabeleleko. Baibolo itila: “Uubaka amalango mwana uwailuka.”—Amapinda 28:7.

Amasako yalya balekakila ku mufwi e yalelenga ukuti umufwi wilola kumbi lintu baufwinta. No kufunda kwa mu Baibolo ukwafuma kuli Lesa uwaleta indupwa pa calo, kulaafwa abana mu bumi bwabo bonse na lintu bafuma pa bafyashi. (Abena Efese 3:14, 15) Nomba, bushe abafyashi kuti bacita shani pa kuti “bakakile” ukufunda kwa mu Baibolo ku mutima wa mwana?

Umfweni ifyo Lesa afundile abafyashi abena Israele mu nshita ya kwa Mose. Atile: “Ifyebo ifi, ifyo ndemweba lelo, fibe mu mitima yenu kabili mulefundisha abana benu.” (Amalango 6:6, 7) Kanshi abafyashi balingile ukucita ifintu fibili. Ica ntanshi, abene balingile ukusambilila Icebo ca kwa Lesa no kulacita ifyo cisosa, na kuba balingile ukutemwa sana amafunde ya kwa Lesa. (Amalumbo 119:97) Nga bacite fi e lyo bengacita ne ca bubili ico ili lembo lyalandapo, ica kutila ‘balefundisha’ abana babo amafunde ya kwa Lesa. Aya mashiwi yalolele mu kuti abafyashi balingile ukusambilisha abana libili libili pa kuti baishiba ubusuma bwaba mu kukonka mafunde ya kwa Lesa.

Cine cine, na ino ine nshita abafyashi bafwile ukusambilisha abana ifyaba mu Baibolo no kubasalapula nga balufyanya. Nga balecita ifi, ninshi balepekanya bwino abana babo ababa nge mifwi kabili ici cikalenga bakakule bwino ukwabula ukupumbuka.

Ukusunga Bwino Umufwi

Natubwelele ku cilangililo caba pa Amalumbo 127:4, 5. Ibukisheni ukuti uubomfya ubuta ‘alesusha imifwi mu mucenje wakwe.’ Nga apwisha ukubasa imifwi yakwe, uyu muntu aleisunga bwino. E ico alesendela imifwi yakwe mu mucenje, pa kuti tayonaike nelyo ukukontoka. Ubusesemo bwa mu Baibolo, bwalilondolola Mesia ukuti na o aba ngo mufwi uwaengulwa uo Wishi ‘afisa mu mucenje wakwe.’ (Esaya 49:2) Yehova Lesa uwa citemwiko sana alicingilile Umwana wakwe uwatemwikwa, Yesu ku fintu fyonse ifyali no kumonaula, mpaka ilyo inshita yafikile iya kuti Mesia afwe nge fyo casobelwe. Nangu fye lintu Yesu afwile Lesa tamulekeleshe, alimubuushishe pa kuti engabwelela ku mulu uko afumine no kuba no mweo wa pe.

Na bafyashi basuma balacingilila abana babo ku fyabipa ifyaba muno calo. Balabinda abana babo ukucita ifintu ifingalenga baba ne mibele yabipa. Abafyashi basuma balomfwila ukufunda kwa mu Baibolo ukwa kuti: “Ukubishanya kubi konaule mibele isuma.” (1 Abena Korinti 15:33) Ukulesha abana ukulayangala na banabo abashatemwa ifyo Baibolo ifunda kuti kwalenga bataluka ku fingabaletela amafya ne mfwa ine.

Kwena, te lyonse abana bamona ukutila calicindama ukucingililwa na bafyashi babo. Na kuba limo abana balomfwa ububi nga mulebacingilila, pantu pa kubacingilila limo kano mwabalesha ukucita ifyo balefwaya. Kalemba wa fitabo umo uwacindikwa sana alembele pa kukusha abana ati: “Nangu cingati abana te lyonse balanga ukuti balafwaya ukubacingilila, kabili limo te kuti bamutashe ilyo line mwabacingilila, abana balafwaisha ukuti abafyashi balebacingilila no kubasambilisha ifingabafwa ukwikala bwino pa calo. Kuti bakula bwino nga ca kutila fwe bafyashi tulebeba ifyo bafwile ukucita ne fyo bashifwile kucita.”

Kanshi ukutemwa abana, kubacingilila ku mibele yonse iyabipa iyingabaletelela, no kubafwa pa kuti batwalilila ukucita ifyo Lesa afwaya. Ilyo bakakula bafwile bakamona ubusuma bwaba mu mafunde mubapeela, kabili bakamutasha pa fyo mubacingilila mu citemwiko.

Ukutonta Umufwi

Amalumbo 127:4, 5 yapashanya umufyashi ku “mpalume.” Bushe aya mashiwi yalola mu kuti mufyashi fye umwaume e wingafunda bwino abana? Awe iyo. Ili lembo lilanda pa bafyashi bonse babili abaume na banakashi e lyo na bafyashi bene abashakwata bena mwabo. (Amapinda 1:8) Ishiwi lya kuti “impalume” lilangilila fye ukuti uwalebomfya ubuta, alefwinta umufwi na maka. Ku kale, ku buta limo limo balepaminako umukuba kabili abashilika “balekana amata,” balebika ubuta pa nshi no kunyantapo, e lyo batinta intambo pa kuti baikake ku mpela ibiye iya buta. (Yeremia 50:14, 29) Kanshi umuntu pa kuti alase apo alefwaya alingile ukutinta na maka ilya ntambo yakanshika!

Na pa kukusha abana na po palaba incito. Filya fine umufwi ushingaifwinta apo umuntu alefwaya ukulasa, na bana te kuti bakule bwino nga baleitungulula fye abene. Ku cabulanda, abafyashi abengi muno nshiku tababika amano ku kusha bwino abana. Abafyashi baleka abana babo basambilila icisuma ne cibi, ne misango imbi e lyo ne fya bwaume no bwanakashi ku banabo, na ku fiba pa TV e lyo na ku sukulu. Baleka abana babo baleicitila fye fyonse ifyo balefwaya. Abafyashi nga cabakosela ukukaanya abana ukucita ifyo balefwaya, balabasuminisha. Ilingi abafyashi balaipokolola abati, umulandu basuminishisha abana ukucita ico balefwaya, ni co tabafwaya ukubakalifya. Ukulanda fye icishinka ukusuminisha abana ukulacita conse ico balefwaya, e kwingabonaula.

Ukukusha abana mulimo wakakala. Nangu ca kutila pa kukusha abana ukulingana ne Cebo ca kwa Lesa, palabe ncito, ififumamo filawama ica kuti abafyashi balaba na ku fyo uyu mulimo wakosa. Magazini imo iitila Abafyashi yasosele ukuti: “Ukulingana ne fyo bafwailisha, . . . abafyashi nga batemwa abana babo no kubapeela amafunde, abana balacenjela ku sukulu, balasambilila bwangu imilimo, tabaisuula kabili balaba aba nsansa ukucila abana abo abafyashi basungila ku munga we fwafwa nelyo abo batekelesha.”

Kwaliba ubusuma na bumbi ubwacila na po. Twacilanda pa mashiwi ya kubalilapo ayaba pa Amapinda 22:6 ayatila: “Kanshisho mwaice umo afwile ukubela.” Ici cikomo citwalilila na mashiwi ya kukoselesha aya kuti: “Ilyo akakota takafumemo.” Bushe ili ipinda lyalola mu kuti nga mulekansha umwana ninshi afwile fye ukukula bwino? Te umo lyalola. Umwana wenu alikwata insambu ya kuisalila ico alefwaya kabili lintu akakula umwine akaisalila ifya kucita. Lelo ici cikomo cilalaya abafyashi ifintu ifisuma. Fisuma nshi ifyo fine?

Nga mwafunda abana benu ukulingana na Baibolo, kuti mwalenga bakula bwino, na lintu bayikalila mwamonako ifyo baba ne nsansa. (Amapinda 23:24) Kanshi mukwai esheni na maka ukupekanya ifya kukusha abana, ukulabasunga bwino, no kubatungulula. Nga mwacite ifi, mukafume fisuma!

[Icikope pe bula 13]

Abafyashi nga balesuminisha abana ukucita fyonse ifyo balefwaya, bushe ninshi balibatemwa?

[Icikope pe bula 15]

Umufyashi uwaba ne citemwiko alalondolwela bwino abana umulandu abikileko amafunde

[Icikope pe bula 15]

Abafyashi basuma balacingilila abana babo ku mafya yaba muli cino calo cabipa

[Icikope pe bula 16]

Ukukusha abana mulimo wakosa, lelo ififumamo filawama sana