Cinshi Calubana no Kutemwe Ndalama?

PAUL na Mary bakwete ituuka likalamba ilya kuisalilamo (supermarket) mu bwikashi bwa bupiina ubwa cina Africa.a Ukupitila mu kubombesha ubushiku na kasuba, balekwata indalama ishingi. Mu nshita Mary aali no kuitakisha ulwa ŋanda ipya iikalamba iyaisushiwamo ne fipe fya busambashi. Kumfwa kuli Paul, aali na maka ya kwensha motoka ya busambashi.

Kasuba kamo Paul alitununwikwe ne bumba lyalelwisha kamfulumende. Bapindile ukuti: “Tulefwaya ubukwebo bobe bulesangula [$100] pa mweshi ku kwafwilisha ico tulecita.” Ukukanafwaya ukubuula imbali mu kushomboka kwa bupolitiki, Paul na Mary mu kushipa balikeene. Pa mulandu wa kwiminina kwabo ukwa kushibuulamo lubali, balitunganishiwe ukuti balepokelela ukwafwilishiwa kwa fya ndalama ukufuma ku kamfulumende. Impela ya mulungu imo, ilintu Paul na Mary baali ku nse ye tauni, ituuka lyabo lyalitobelwe, kabili motoka yabo ne ŋanda isuma fyalyocelwe.

Ica kushimika ca bulanda, mu cine cine, lelo bushe kuti twasambililako ukufuma kuli cene? Abengi ababombesha ku kuba abakankaala pambi tabaponenwapo na kayofi akabapuswile ifyuma fyabo, nalyo line ni shani pa lwa nshita ya ku ntanshi? Mulandu nshi Baibolo isosela ukuti “abafwayo kuba ne fyuma bawila mu kweshiwa kabili mu lukose, kabili mu lunkumbwa ulwingi ulwa kutumpa kabili ulwa kucena, ifyo fiibisha abantu mu kupomonwa kabili mu boni”?—1 Timote 6:9.

Imimwene Yashikatala iya Ndalama

Ukulingana na Baibolo, Umwina Kristu wa cine afwile ukupayanya ukukabila kwa ku mubili ukwa filundwa fya lupwa lwakwe ifyashintilila pali wene. Imibele, pamo ngo kubulwe ncito nelyo impika sha butuntulu bwa bumi, kuti pa nshita shimo shalenga ici icayafya. Pa lubali lumbi, Umwina Kristu uyo ku mufulo alekelesha ukupayanishisha ulupwa lwakwe “ninshi nakaana icitetekelo, kabili abo mubi ukucisha uushatetekela.”—1 Timote 5:8.

Mu bwikashi bumo ubwa mu mishi, abantu bashintilila pa bulimi mu kulima ifya kulya fyabo no kuteeka ifiteekwa. Bamo tababomfya sana indalama, bakwata ifikabilwa fya bumi pa kukabula ifipe no kubombela. Nangu cibe fyo, inshila yacilapo ukuseeka intu abapayanye fya kulya bapayanishishamo indupwa shabo ni pa kuibimba mu musango umo uwa ncito pa kupokelela amalipilo. Babomfya indalama shanonkwa ku kushitamo ifya kulya ne fipe fimbi ifisangwila ku busuma bwa lupwa lwabo. Mu kulundapo, indalama ishisungwa mano mano kuti shapayanya icipimo cimo ica kucingilila mu nshita sha bwafya nelyo akayofi. Ku ca kumwenako, kuti pambi shabomfiwa ku kufimba ifipooswa fya fya cipatala nelyo ukucita ukuwamya kwakatama ku ŋanda ya umo. E mulandu wine Baibolo mu kubamo amano isosela ukuti: ‘Indalama cintelelwe’ no kuti “shiya muli fyonse.”—Lukala Milandu 7:12; 10:19.

Pa mulandu wa kuti indalama shipwishishisha ifyafule fyo, mwalibamo ubusanso bwa kulundulula imimwene yabulwamo amano iya maka ya shiko. Umwina Kristu akabila ukuba uwaibukila ulwa kupelebela kwa shiko mu kulinganishiwa ku fintu fimbi ifyacilapo ukucindama. Ku ca kumwenako, Baibolo ilinganya ubucindami bwa ndalama ku mano ya bukapepa, ukusosa ukuti: “Mu cintelelwe ca mano mwaba nga mu cintelelwe ca ndalama; lelo ukwishiba kulaafwa ni mu kuti amano yalenga cibinda wa yako ukuba no mweo.” (Lukala Milandu 7:12) Ni mu nshila nshi umo amano ya bukapepa yakwatila uku kwaafwa ukucila pa ndalama?

Isambililo Ukufuma ku Fyapita

Ifya kuponako ifyacitike mu Yerusalemu mu mwaka wa 66 C.E. filangilila ukwaafwa kwa mano ya bukapepa ukucila pa ndalama. Pa numa ya kushintuka imilalo ya bena Roma iyaleingilila, abaYuda mu Yerusalemu mu kumoneka basumine ukuti ifilolelo fya bukwebo fyali nomba ifisuma. Mu cine cine, batendeke ukupanga indalama shabo shine mu kusefya kwa buntungwa bwabo ubwasangilwe ubupya. Amakobili yabo yalifwantilwepo icifwati, mu ciHebere, mu kuba ne numbwilo pamo nga “Ku buntungwa bwa Sione” na “Yerusalemu wa Mushilo.” Cila mwaka upya, bapangile amakobili yapya ne filembo ifishibisha yene nga ya “mwaka wa bubili,” “umwaka wa butatu,” no “mwaka wa bune.” Abashula ifyashikama mu mushili bashulile nangu fye makobili yashimonaika yanono ayakwetemo ifilembo “umwaka wa busano,” ukumfwana no mwaka wa 70 C.E. Bushe Abena Kristu ba ciYuda bamwene indalama shipya isha ciYuda nge cishibilo calebomba ica buntungwa bubelelela?

Iyo. Pantu basungile mu muntontonkanya amashiwi ya kwa Shikulwibo aya mano. Yesu aali nasobela ulwa kwingilila kwa Bena Roma ukwacitike mu 66 C.E. Aali napanda abasambi bakwe amano ukuti lintu cacitika, balingile ‘ukufuma mu kati ka Yerusalemu.’ (Luka 21:20-22) Ilyashi lya kale licitilo bunte ukuti Abena Kristu ba ciYuda bacitile ico cine fye. Baali ukwabulo kutwishika abaitemenwa ukucula ukulufya kwa fikulwa, ifikwatwa, na mashuko ya mu nshita aya makwebo pa mulandu wa kusha Yerusalemu. Imyaka ine pa numa, imilalo ya Bena Roma yalibwelele no kucandila umusumba.

“Mwali golde uwingi nga nshi mu Musumba,” ukulingana na nsangwapo, kalemba wa lyashi lya kale Josephus. Lelo indalama shafulisha tashali na maka ya kupususha Yerusalemu ukufuma ku cipowe, ico panono panono “calekula mu kubipilako” kabili “caminine amayanda yonse ne ndupwa.” Bamo abekashi baminine amakobili ya golde kabili baeseshe ukufulumuka ukufuma mu musumba. Lelo balipaiwe ku balwani babo, abasantawile amafumo yabo pa kuti bengafumyamo indalama. “Ku ba fyuma,” e filondolola Josephus, “cali ica busanso ukwikala mu Musumba nga fintu fye cali ukusha wene; pantu mu kabepekesho ka kuti aali kafulumuka abantu abengi balipaiwe pa mulandu wa ndalama shabo.”

Mu myeshi ukucepako ukucila pali mutanda iya kucandila, Yerusalemu alyonawilwe, kabili ukucila pali milioni umo uwa bekashi ba uko balifwile ku cipowe, icikuko, na ku lupanga. Ukutemwe ndalama kwali nakupofwisha abengi, ukubebisha mu bonaushi no kulofya, ilintu ukubomfya amashiwi ya mano kwaafwilishe Abena Kristu ba ciYuda ukufulumuka.

Ulya tawali e mulandu weka mu lyashi lya kale lintu indalama shalengele abantu insoni mu nshita ya bwafya. We shikulu wa bunkalwe untu ukutemwe indalama kwingaba! (Mateo 6:24) Mu kulundapo, kuti shakupusula na kabili insansa sha ino nshita.

Imisamwe Indalama Shishingashita

Ukupampamina fye pa kuba ne fyuma kuti kwapofwisha umuntu ku misamwe iingi iishifwaya ndalama ishingi. Languluka, ku ca kumwenako, ukwampana kwa mu lupwa ukwa nsansa, ifibusa fya cine, ifipapwa fya cifyalilwa, ukutamba kwa kuwa kwa kasuba, ifibulukutu fya mfula ifya kucebusha, imyulu yaisulamo intanda, ukucilauka kwa nama, nelyo amaluba ne fimuti mu mutengo ushaonaulwa.

Ca cine, abakankaala bamo balikwata inshita yakulilako iya kuipakisha imisamwe ili pa muulu, lelo ubwingi bwa bene baliba abapamfiwa mu kucishamo ukwesha ukubakilila nelyo ukwingilishako icuma cabo. Iceni nga fintu pambi cingomfwika, insansa ilingi line shilafyumfyuntuka nelyo fye ni kuli abo bakwata inshita ya bwanalale. Ici cilapapusha bakasapika ba muno nshiku. “Ni shani fintu tuli no kulondolola icishinka ca kuti icintu cimo icifwaikwa mu kupamfye fyo ku bantu bafule fyo, no kusuminwa ngo musango wa kundapila fyonse, lintu capokwa cilingile ukukwata umutande wa fya kusonga ukufuma ku kulenge nsoni ukufika ku ca kulengo kutulumuka?” e fipusha Thomas Wiseman mu citabo cakwe The Money Motive—A Study of an Obsession.

Icintu cimo icingapusula umukankaala insansa bwafya mu kwishiba abali ifibusa fyakwe ifya cine cine. Imfumu Solomone iikankaala yasangile ukuti “ifisuma pa kufula, bafula na ba kufilya.” (Lukala Milandu 5:11) Abengi abakankaala na kabili balacula ukusakamikwa mu kwesha ukusungilila nelyo ukwingilishako umutengo wa cuma cabo. Ici ilingi line cilabapusula utulo tusuma. Baibolo ilondolola ukuti: “Twaliwamo tulo twa mubomfi, nga alyo tunono napamo ifingi; lelo iciikushi ca mucindami tacimuleko kutusha mu tulo.”—Lukala Milandu 5:12.

Ukutemwe ndalama kuti kwaonaula ukwampana pa kati ka lupwa ne fibusa pantu kuti pambi kwaesha umo mu ncitilo shabulamo bufumacumi ne misoka. Abatemwa indalama ilingi line balukila ku kuteye njuka. Ku ca bulanda, ukufuluka kwa ca kukumanya fye cimo na cimbi ica kuteye njuka kwingisha abengi mu nkongole. “Pa nshita baleisa kuli ine,” e fyasosele uwasambilila amalwele ya muntontonkanya uwa mu South Africa, “[bakateya ba njuka ba mukosela] balaba ilingi line nabapusha pa cipimo ca kukanabweluluka, balilufya incito, amakwebo, amayanda, kabili indupwa shabo ilingi line shalibasha.” Fintu kwaba ukwa cine ukusoka kwa Baibolo ukwa kuti: “Umuntu wa cishinka afula amapaalo; lelo uwendesha ukuti acindame talingwa wa kaele.”—Amapinda 28:20.

‘Shiicitila Amapindo . . . no Kuifwinta mu Muulu’

Umulandu umbi untu ukutemwe ndalama kwabela ukwa busanso ifyo wa kuti amakamfulumende ya buntunse yalishininkisha ukukanakwata amaka ya kubombela pamo mu kukumanina nelyo ukushininkisha ukuti indalama shasungilila umutengo washikimana uwa pa kati ka nko; kabili tayaba na maka ya kucilikila ukubwelele numa mu fya bunonshi, ukutotobela kwa fya makwebo, no kufilwa kwa mishika ya kushitishishapo ifyakaniko fya makampani. Ukufinsha, ukwiba, no kulufyo mutengo ukwa ndalama na fyo fine fikosha icine ca mashiwi yapuutwamo aya kuti: “Wicucutikila ku kuicindamika; ucenjele, uikaanyeko: amenso yabumona, kabili nabuya, pantu ubucindami buicitila amapindo, nga kapumpe uuifwinta mu muulu.”—Amapinda 23:4, 5.

Ukulufyo mutengo kwa ndalama. Iyi mpika mu cishinka tayapelela fye ku fyalo ifipiina. Mu kubangilila kwa uno mwanda wa myaka, ukulufyo mutengo kwa ndalama ukwalesensela kwapumine inko sha maindastri isha Europe wa pa kati. Ku ca kumwenako, pa ntanshi ya Nkondo ya Calo iya I, mark ya Germany yali mupepi no kulingana na shilling ya Britain, franc ya France, nelyo lira ya Italy. Imyaka ikumi pa numa, shilling, franc, na lira fyali nge fyalingene na ma mark 1,000,000,000,000. Fya kufumamo nshi ukulufyo mutengo kulesumbana kwakwata pa bantu mu bwikashi bwa ba fyuma? “Nga ca kuti icacitike ku Maka ya Pa Kati ayacimfiwa mu kubangilila kwa ba 1920 ca kupiminako,” e filondolola Adam Fergusson mu citabo cakwe When Money Dies, “lyene [ukubongoloka kwa fya ndalama] kulekelako ukufunuka kwa musango yo, ulukaakala, ukubulwe nsansa, no lupato, ukwafuma maka maka mu mwenso, ica kuti takuli sosaite iingapusunsuka ukwabula ukulemanikwa no kwalulwa.”

Mu 1923, Germany yalikoseshe indalama ya iko pa kuputaulako bazero 12 ica kuti ama mark ya kale 1,000,000,000,000 mu kupumikisha yabele ayalingana kuli mark imo iipya. Iyi ncitilo yaimike ukulufyo mutengo kwa ndalama lelo kwalikwete ifya kufumamo fyabamo akayofi fimbi. Fergusson, alondolola ukuti: “Ukwimika cipya cipya ukwa kushikimana ukwa mu fya ndalama, ukwashiile amakana ukwabula indalama, kwapuswile amamilioni imikalile yabo, no kwipaya amasubilo ya mamilioni yalundwapo, mu manshoko capindile umutengo wacilapo kubipa untu icalo conse cali no kulipila.” Mu kumonekesha, “umutengo wacilapo kubipa” untu kalemba akwete mu muntontonkanya wali kwima kwa buNazi ne Nkondo ya Calo iya II.

Ukuti amaakaunti yakalamba aya mabanki yalilenga abafule fyo insoni mu nshita yapita cilingile ukwisa nge ca kusoka cakatama muli ishi nshita sha kukanashininkisha kwa fya bunonshi ukwa mu kusaalala kwa calo. Umwana wa kwa Lesa umwine wine asokele ukuti indalama shali no kufilwa, ico mu cishinka shacita imiku iingi. (Luka 16:9) Lelo ukufilwa kwa fya ndalama ukwacilishapo bukulu kabili ukwacilishapo kwanana kukesa lintu Yehova Lesa akaputunkanya ubupingushi pali ici calo cibifi. “Ifyuma [tafyakafwe] kantu mu bushiku bwa kububuka, lelo ubulungami [bukapokolola] ku mfwa.”—Amapinda 11:4.

Fintu cili icacindama, kanshi, ukuti umo umo uwa ifwe aibikilisheko ukusungilila ukwiminina kwalungama pamo ne Fibusa fyesu ifya cine, Yehova Lesa na Yesu Kristu!

Intulo ya Nsansa Shibelelela

Paul na Mary, abalumbwilwe pa kutendeka, baali ni Nte sha kwa Yehova. Pa myaka iingi balyakene mu mulimo wa nshita yonse uwa kubile mbila nsuma. Nangu cibe fyo, ulunkumbwa lwabo ulwa fyuma lwabalengele ukuleka ukusangwa ku kulongana kwa cilonganino ca Bwina Kristu, kabili balekele ukwakana icitetekelo cabo mu butumikishi bwa cintubwingi. Lelo balishibwike: “Nomba kuti namona fintu cali icabulwamo amano ukupoose nshita yandi yonse no lupikwe pa cintu cimo icingalokota mu maminiti yanono fye,” e fyasosele Mary pa numa ya kwibilwa no kukwata iŋanda yakwe ukutobaulwa. Mu nsansa, aba baupana babili balisambilile sambililo ilyo tacilaba kucelwa. Ee, ukucena kwakulisha uko ukutemwa indalama kwingalenga ni kulya ukwa kupusula umuntu ukwampana kwasuminishiwa pamo na Yehova Lesa na Yesu Kristu. Ukwabula ifi fibusa, lisubilo nshi twingakwata ilya kupusunsuka impela ya ici icalo cibifi ukwingila mu calo cipya icalaiwa ica bulungami?—Mateo 6:19-21, 31-34; 2 Petro 3:13.

E co ukwabulo kusakamana nampo nga uilanguluka we mwine ukuba umukankaala nelyo umupiina, ibake ku kulundulula ukutemwa indalama. Bombela pa kunonka no kusungilila icuma cakulisha—ukwiminina kwasuminishiwa na Yehova Lesa. Ici kuti wacita pa kupeela ukusakamana kwatwalilila ku bwite bwabamo ipamfya ubwa kuti: “Umupashi na Nabwinga batila, Iseni: no uleumfwa asose, ati, Iseni; no uleumfwe cilaka ese, uulefwaya abuulepo ica bupe amenshi ya Mweo.”—Ukusokolola 22:17.

[Futunoti]

[Ifikope pe bula 8, 9]

Imbali shonse shibili ishe kobili shapangilwe mu kati ka kwimino buteko kwa ciYuda ne cilembo “umwaka wa bubili”

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.