“Ica Buntunse Bonse”

“Bela Lesa akatiina, baka amafunde yakwe; pantu ici e ca buntunse bonse.”—LUKALA MILANDU 12:13.

1, 2. Mulandu nshi cibelele icalinga ukulanguluka ica buntunse ico tufwile ukucita kuli Lesa?

“CINSHI cimbi ico Yehova alefwaya kuli iwe?” Kasesema wa pa kale aipwishe ico cipusho. Lyene alondolwele mu kulungatika cintu Yehova aalefwaya—ukucito bupingushi, ukutemwo luse, no kwenda bufuke bufuke na Lesa.—Mika 6:8.

² Muli ino nshita ya bukaitemwe na bucaibela, abengi tabatemwa ukumfwa ukuti Lesa alafwaya ukuti balecitako ifintu fimo. Tabafwaya ukukakililwako. Lelo ni shani pa lwa nsondwelelo ya kwa Solomone muli Lukala Milandu? “Ukusupula kwa mulandu onse; fyonse nafyumfwika. Bela Lesa akatiina, baka amafunde yakwe; pantu ici e ca buntunse bonse.”—Lukala Milandu 12:13.

 3. Mulandu nshi tulingile ukutontonkanishisha mu kushika pe buuku lya kwa Lukala Milandu mu kusakamanishisha?

³ Te mulandu ne fingaba imibele yesu ne nshila tumwenamo ubumi, kuti twanonkelamo apakalamba nga ca kuti twalanguluka ifyashingulukako kuli iyo nsondwelelo. Imfumu Solomone, kalemba wa ili buuku lyapuutwamo, alangulwike ifintu fimo ifyo tucita cila bushiku. Bamo kuti basuswa ukusondwelela ukuti ukupimununa kwakwe kwaba fye ukwa kufuupula. Lelo kwalipuutilwemo na Lesa kabili kuti kwatwaafwa ukupimununa imibombele yesu ne fyo tutangishako, e lyo icingafumamo buseko bwaingilishiwako.

Ukufikilisha Ifya Kwangwako Kukalamba Ifya mu Bumi

 4. Cinshi cintu Solomone alengwile no kulandapo muli Lukala Milandu?

⁴ Solomone alengwile mu kushika ‘amantanga ya bana ba bantu.’ “Nabikilepo umutima wandi ku kwetetula kabili ku kulengula ku mano conse icicitwa mwi samba lya muulu.” Pa kusosa ati “amantanga” Solomone tapilibwile fye umulimo, nelyo incito, lelo apilibwile ifintu fyonse ifyo abaume na banakashi batangalikwako ubumi bwabo bonse. (Lukala Milandu 1:13) Natulanguluke ifya kwangwako kukalamba, nelyo amantanga, kabili lyene tulinganyeko imibombele yesu ine ne fyo tutangishako.

 5. Cintu nshi icikalamba ico abantunse batangalikwako nga nshi?

⁵ Mu kushininkisha indalama e cintu cikalamba pa fya kwangwako ifingi ifya bantunse ne mibombele yabo. Takuli uwingalungika nga asosa ati Solomone tayangilweko ku ndalama nge ficita aba cuma bamo. Ukwabula ukulamba asumine ukuti indalama shilakabilwa; ukukwata indalama shalinga kwawamo kucilo kwikala mu butukami nelyo mu bupiina. (Lukala Milandu 7:11, 12) Lelo mufwile mwalimona ukuti indalama, mu kuba ne fikwatwa fingashitwamo, kuti fyasanguka icintu cikalamba mu bumi—ku bapiina pamo pene na ku ba fyuma.

 6. Cinshi twingasambilila pa lwa ndalama ukufuma ku mulumbe wa kwa Yesu umo no kufuma ku cintu Solomone umwine apitilemo?

⁶ Ibukisheni umulumbe wa kwa Yesu uwa muntu wa fyuma uyo, pa mulandu wa kukanaikushiwa, abombeshe ku kunonka ifyafulilako. Lesa amumwene ukuba uwatumpa. Mulandu nshi? Pantu ‘umweo wesu tawaba mu kufula kwa fintu ifyo twakwata.’ (Luka 12:15-21) Ico Solomone apitilemo—napamo icacila na pa cintu twapitamo—cileshininkisha amashiwi ya kwa Yesu. Belengeni ubulondoloshi pali Lukala Milandu 2:4-9. Pa nshita yalepa Solomone atukwite ukunonka ifyuma. Akuulile amayanda yayemba nga nshi no kulima amabala. Ukusanga abanakashi ifibusa tacali bwafya kuli wene e co aibuulile abanakashi bayemba. Bushe icuma na fintu camulengele ukucita fyalimuletele ukwikushiwa kukalamba, ukuyumfwa ukuti mu cine cine napwishishishapo fimo, no kulenga ubumi ukubamo ubupilibulo? Ayaswike ukwabulo kulamba ati: “Ilyo nayalukile ku milimo yonse iyacitile iminwe yandi na ku kucucutika uko nacucutike ku kucita, moneni, conse mupu kabili kufuluko mwela. Takuli icafwa kantu mwi samba lya kasuba.”—Lukala Milandu 2:11; 4:8.

 7. (a) Ukupita kwa nshita kushinina cinshi ukukuma ku bucindami bwa ndalama? (b) Cinshi cintu mwaimwena mwe bene icileshininkisha insondwelelo ya kwa Solomone?

⁷ Ico ca cine, cili cishinka camonwa mu bumi bwa bantu abengi. Ca cine ukuti ukukwata indalama ishingi takupwisha nakalya amafya yonse. Kuti kwapwishako yamo, pamo nga ukwangushako ukushita ifya kulya ne fya kufwala. Lelo umuntu kuti afwala fye ica kufwala cimo pa nshita imo no kuipakisha fye icipimo cimo fye ica fya kulya ne fya kunwa. Kabili mwalyumfwapo ulwa bantu aba fyuma abo ubumi bwabo bwacushiwa ku kupwa kwa fyupo, ubunwi nelyo ukubomfya imiti ikola, no kupatana na balupwa lwabo. Uwanonka amamilioni ya ndalama ayengi J. P. Getty atile: “Te lyonse indalama shalundana ne nsansa. Limbi shalundana no bulanda.” Mu kuba no mulandu usuma, Solomone atile ukutemwa indalama cimo cine no mupu. Cilanyeni ico cishinka na cintu Solomone asangile: “Twaliwamo tulo twa mubomfi, nga alyo tunono napamo ifingi; lelo iciikushi ca mucindami tacimuleko kutusha mu tulo.”—Lukala Milandu 5:10-12.

 8. Mulandu nshi uwa kukanacishishamo kukatamika indalama?

⁸ Indalama ne fikwatwa na kabili tafilenga ukuyumfwa uwaikushiwa pa lwa fya ku ntanshi. Nga ca kuti namukwata indalama ishingi ne fikwatwa, mu kupalishako muli no kuba abasakamikwa mu kucilapo pa lwa kuficingilila, kabili nalyo line mukatwalilila ukusakamikwa pa fili no kucitika ku ntanshi. Bushe muli no kulufya fyene, capamo no bumi bwenu? (Lukala Milandu 5:13-17; 9:11, 12) Pa mulandu wa ici, tacilingile ukutwafya ukumona umulandu ubumi bwesu, nelyo amantanga, filingile ukukwata ubupilibulo bwasumbukapo, ubwacilapo ukubelelela pa ndalama ne fikwatwa.

Ulupwa, Ululumbi, na Maka

 9. Mulandu nshi mu kulengula kwa kwa Solomone aishilebikamo no bumi bwa lupwa?

⁹ Ukulengula ubumi uko Solomone alengwile kwasanshishemo umulandu wa kufimbilikishiwa ne fya lupwa. Baibolo ilalandapo pa bumi bwa lupwa, ukusanshako ubuseko bwa kukwata abana no kubakusha. (Ukutendeka 2:22-24; Ilumbo 127:3-5; Amapinda 5:15, 18-20; 6:20; Marko 10:6-9; Abena Efese 5:22-33) Lelo, bushe ico e cacindamisha mu bumi? Cimoneka kwati abengi e fyo batontonkanya, ukulanguluka pa fyo mu ntambi shimo kwabako ukukomailapo nga nshi pa cupo, abana, ne fikakilo fya lupwa. Lelo Lukala Milandu 6:3 alondolola ukuti nangu fye kukwata abana 100 te pashintilila ukwikushiwa mu bumi. Elenganyeni ubwingi bwa bafyashi abaipeelesha pa bana babo pa kuti bengabapayanishisha intendekelo isuma no kulenga ifintu ukwisabawamina ku ntanshi. Nangu ca kuti ico caliba fye bwino, mu kushininkisha Kabumba wesu taloseshe mu kuti imifwaile ikalamba twabelako kufyala fye abana, nga fintu inama shicita ukwabula no kutontonkanya pa kuti fye shitwalilile umusango wa shiko.

10. Mulandu nshi ukupoosesha amano pa lupwa kwingabela mupu?

¹⁰ Mu kushilimuka Solomone alilandilepo pa fyo ubumi bwa lupwa bwaba mu cine cine. Ku ca kumwenako, umuntu kuti apoosesha amano ku kupayanishisha abana bakwe na beshikulu. Lelo bushe bali no kuba aba mano? Nelyo bushe bali no kubomfya fintu abatuulikile mu buwelewele? Nga ca kuti bali no kuba abawelewele, mwandi “mupu, kabili bubi bukalamba” ico cingaba!—Lukala Milandu 2:18-21; 1 Ishamfumu 12:8; 2 Imilandu 12:1-4, 9.

11, 12. (a) Ni pa fikonkelelo nshi mu bumi apo bamo bapoosesha amano? (b) Mulandu nshi cingasoselwa ukuti ukufwaya ukulumbuka “kufuluko mwela”?

¹¹ Ukwisa ku lubali lumbi, abengi balisuula ubumi bwa lupwa ubwa lyonse pa mulandu wa mupampamina wabo uwa kufwaya ululumbi nelyo ukukwata amaka pali bambi. Abaume ukucilisha e bakwata ubu bunake. Bushe mwalimona uku kukongama mu bo musambilila na bo, abo mubomba na bo, nelyo abena mupalamano benu? Abengi balatukuta apakalamba ukuti balependelwako, ukuti babe bakanabesa, nelyo ukukwata amaka ukucila bambi. Lelo mu cine cine busuma nshi bwabamo muli ici?

¹² Tontonkanyeni pa fyo bamo bashomboka ukuti bengalumbuka, nampo nga ni mu cifulo ca cikaya nelyo mpanga yonse. Tulamone ci mu masukulu, mu bwina mupalamano bwesu, na mu mabumba yalekanalekana aya mu bwikashi. Na kabili e cituninkisha abafwaisha ukwishibikwa mu butukushi, ifya kusekesha, na mapolitiki. Nangu ni fyo, bushe uku kufwaisha takwaba fye kumo mupu? Mu kulungika Solomone atile kwaba “kufuluko mwela.” (Lukala Milandu 4:4) Nangu nga ca kuti umusepela walumbuka mu kalabu, mwi bumba lya fyangalo, nelyo mwi bumba lya bakemba—nelyo nga ca kuti umwaume nangu umwanakashi umo alumbuka pa kampani nelyo mu bwikashi—mu cituntulu ni banga beshiba pa lwa uko kulumbuka? Bushe abantu ababela ku ciputulwa cimbi ice sonde (nangu fye ababa mu calo mwine umo ekala) balishiba ukuti uyo muntu e ko aaba? Nelyo bushe batwalilila fye no bumi bwabo abashaishiba nangu panono pa lwa kulumbuka uko alumbuka? E fyo caba na ku maka ayali yonse nelyo ubulashi ifyo umuntu akwata pa ncito, uko ekala, nelyo mwi bumba.

13. (a) Ni shani fintu Lukala Milandu 9:4, 5 atwaafwa ukumona ukubombesha kwa kufwaya ukulumbuka nelyo ukukwata amaka mu nshila yalinga? (b) Fishinka nshi tulingile ukulolenkana na fyo nga ca kuti buno e bumi fye bweka ubwabako? (Moneni utumashiwi tuli pe samba.)

¹³ Ni kwi kuntu uko kulumbuka nelyo amaka fifisha umuntu? Ilyo inkulo imo ileya ne nkulo imbi ileisa, abantu balumbuka nelyo abakwatisha amaka balafwa no kulabwa. E fyo caba kuli bakakuula, bakemba ne ntukushi shimbi, abafwaisha ukuwamyako ubwikashi, na bambipo, pamo fye nga fintu caba kuli bapolitishani abengi ne ntungulushi sha fita. Pali aya yonse amantanga yalumbulwa, bantu banga aba kulungatika abo mwaishiba abaikeleko pa kati ka myaka ya ba 1700 na 1800? Solomone alengwile ifintu bwino bwino, ukusoso kuti: “Imbwa ya mweo yena yawamo kucile nkalamo iyafwa; pantu aba mweo bantu abaishibo kuti bakafwa, lelo abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo, . . . iciibukisho cabo calabwa.” (Lukala Milandu 9:4, 5) Kabili nga ca kuti buno e bumi bweka fye ubwabako, lyene ukutukutila ilumbo nelyo amaka mu cituntulu kwaba mupu.a

Imifwaile Yesu no Kukakililwako

14. Mulandu nshi ibuuku lya kwa Lukala Milandu lilingile ukutwaafwila ngo muntu umo umo?

¹⁴ Solomone talandile pa fintu ifingi, amabuyo, ne fya musamwe ifyo abantunse batontomeshapo. Lelo, fintu alembele fingi. Kuno kulanguluka kwa ili buuku takulekabila ukuba ukwa cintefwila nelyo ukwa bulanda, pantu ukwabula ukulamba tupitulwike mwi buuku lya mu Baibolo ilyo Yehova Lesa mu kuitemenwa apuutilemo pa kuti tunonkelemo. Kuti lyaafwa ifwe umo umo ukulungika ifyo tumona ubumi na fintu tutontomeshapo. (Lukala Milandu 7:2; 2 Timote 3:16, 17) E fintu caba ukucilisha pa numa ya kulanguluka insondwelelo intu Yehova ayafwile Solomone ukusondwelela.

15, 16. (a) Ni shani fintu Solomone aalemona ukuipakisha ubumi? (b) Mwa kupelela nshi muntu Solomone atile ukuipakisha ubumi kwakwata?

¹⁵ Icishinka cimo ico Solomone abwekeshebwekeshepo ca kuti ababomfi ba kwa Lesa wa cine balingile ukusanga ubuseko ilyo balebomba pa cinso Cakwe. “Icisumako ku muntu takuli kano ica kuti alye, anwe, no kuimweno busuma ku kucucutika kwakwe. Namwene ne ci, ukuti cafuma mu kuboko kwa kwa Lesa.” (Lukala Milandu 2:24; 3:12, 13; 5:18; 8:15) Moneni ukuti Solomone talekoselesha iciwowo; kabili talesuminisha imibele ya mutima iya kuti ‘Tulye, tunwe, no kusangalala, pantu mailo tukafwa.’ (1 Abena Korinti 15:14, 32-34) Aloseshe mu kuti tulingile ukusekelela mu fya kusekesha fyalinga, pamo nga ukulya no kunwa, ilyo ‘tulecite cisuma mu nshita ya myeo yesu.’ Ico ukwabula ukutwishika ciletontomesha ubumi bwesu pa kucito kufwaya kwa kwa Kabumba uupima icili icisuma mu cine cine.—Ilumbo 25:8; Lukala Milandu 9:1; Marko 10:17, 18; Abena Roma 12:2.

¹⁶ Solomone alembele ukuti: “Akuya, ulelye cilyo cobe ku nsansa, ulenwa no mwangashi obe ku mutima uwabuuta; pa kuti Lesa asuminisha kale imilimo yobe.” (Lukala Milandu 9:7-9) Ee, umwaume nelyo umwanakashi uyo mu cituntulu waba no bumi bwabamo bupilibulo kabili ubwa kwikusha aliba uwacincila mu milimo iyo Yehova asuminisha. Ico cifwaya ukuti tulemulangulukapo lyonse. Fintu iyi mimwene yapusana na ilya iya cinabwingi ca bantu, abamona ubumi ukushimpwa pa kupelulula kwa buntunse!

17, 18. (a) Ni shani fintu abantu abengi bankulako ku fintu fya cine cine ifya mu bumi? (b) Ca kufumamo nshi tulingile ukulaibukisha lyonse?

¹⁷ Nangu cingati imipepele imo isambilisha pa lwa bumi pa numa ya mfwa, abantu abengi basumina ukuti buno bumi e bo fye bengashininkisha ukukwatapo. Kuti pambi mwalibamonapo ukucita nga fintu Solomone alondolwele ukuti: “Pa kuti ukupingulo mulimo wabipa takucitwa bwangu, ni pali ici umutima wa bana ba bantu waiswilamo ku kucito bubi.” (Lukala Milandu 8:11) Nangu bantu abashashikamamo sana mu ncitilo shabipa balangisha ukuti ico bayangwako apakalamba caba bumi bwa ndakai. Cili e mulandu indalama, ifikwatwa, ilumbo, amaka pali bambi, ulupwa, nelyo ifintu fyapalako fyacindamina mu kucishamo kuli bene. Nangu cibe fyo, Solomone tapelele apo pene. Alundileko kuti: “Pa kuti nelyo umubembu acito bubi imiku umwanda umo kabili atantalishe nshiku shakwe, ine ninjishibo kuti kukabo busuma ku batiina Lesa, bantu abatiina ku cinso cakwe: lelo ubusuma tabwakabe ku mubifi, kabili takatantalishe inshiku shakwe nge cinshingwa; pa kuti taba na katiina ku cinso ca kwa Lesa.” (Lukala Milandu 8:12, 13) Mu kumonekesha, Solomone alishininwe ukuti kuli no kuba ubusuma kuli ifwe nga ca kuti ‘tuletiina Lesa.’ Mu nshila nshi? Kuti twasanga icasuko mu cintu apusenyeko. Yehova kuti ‘atantalishe nshiku shesu.’

¹⁸ Abo abacili abacaice ukucilisha balekabila ukutontonkanya sana pa cishinka cashininkishiwa nga nshi ica kuti kuli no kuba ubusuma kuli bene nga ca kuti baba na katiina kuli Lesa. Nga fintu pambi mwaimwena mwe bene, impalalubilo kuti pambi yaipununa no kufilwa ukucimfya muli nakatango. Umulalo wa bashilika uwa maka kuti pambi wacimfiwa mu bulwi. Shimakwebo walamuka kuti pambi awa no kusanguka umupiina. Ne fintu fimbi ifingi ifyabulo kwishiba filenga ubumi ukuba ubushashininkishiwa nga nshi. Lelo kuti mwaba abashininkisha umupwilapo ulwa ici: Inshila yacishapo kubamo amano kabili iyacishapo kube iyashininkishiwa yaba kuipakisha ubumi ilintu mulecite cisuma ukwabula ukupula mu mafunde ya kwa Lesa aya mibele isuma kabili ukulingana no kufwaya kwakwe. (Lukala Milandu 9:11) Ici cisanshamo ukusambilila muli Baibolo icabo kufwaya kwa kwa Lesa, ukupeela ubumi bwenu kuli wene, no kusanguka Umwina Kristu wabatishiwa.—Mateo 28:19, 20.

19. Ni nshila nshi shalekanalekana umo imisepela ingabomfesha ubumi bwabo, lelo ni nshila nshi yawama?

¹⁹ Kabumba takapatikishe imisepela nelyo bambi ukukonka ubutungulushi bwakwe. Nga balefwaya kuti basendwa na masomo, napamo ukusanguka fye na basambi ba fitabo ifyabule mpela ifya mano ya buntunse mu bumi bwabo bonse. Ico mu kuya kwa nshita cili no kuleta fye ukufunshika kwa mubili. Nelyo kuti bakonka inshila umutima wabo uwa buntunse uushapwililika ulefwaya nelyo ukukonka icilecebusha amenso. Ico mu kushininkisha cili no kuletako akalanda, kabili imikalile ya musango yo mu kuya kwa nshita ili no kuba fye mupu. (Lukala Milandu 11:9–12:12; 1 Yohane 2:15-17) E co Solomone alomba imisepela—ukulomba uko tufwile ukulangulukapo mu kusakamanishisha, te mulandu ne myaka tukwete. Atila: “Lelo ibukisha Kalenga obe mu nshiku sha bulumendo bobe, ilyo inshiku sha bubi tashilaisa, ne myaka tailafika ilyo ukatila, Tapaba kuli ine ukucankilwamo.”—Lukala Milandu 12:1.

20. Mimwene nshi yalinga iya bukombe bwaba muli Lukala Milandu?

²⁰ Cinshi kanshi, twalasondwelela? Cisuma, nga filya fintu Solomone asondwelele? Alimwene, nelyo ukulengula, “imilimo yonse iicitwa mwi samba lya kasuba, kabili, moneni, fyonse mupu kabili kufuluko mwela.” (Lukala Milandu 1:14) Aya mashiwi yaba mwi buuku lya kwa Lukala Milandu tayalandilwe no muntu uwali no bulanda nelyo uushaikushiwa. Yaba lubali lwa Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo kabili yawaminwo kuti tuyalangulukepo.

21, 22. (a) Ni mbali nshi isha bumi isho Solomone alangulwikepo? (b) Ni nsondwelelo nshi iya mano intu afikileko? (c) Ni shani fintu ukubebeta ifyaba muli Lukala Milandu kwamwambukila?

²¹ Solomone alengwile ukucucutika kwa buntunse, amafya, ne fya kutinamina. Alangulwike pa nshila ifintu fisa mu kubelamo mu kuya kwa nshita, impela ya kupelenganya kabili iya bucafye iyo abantunse abengi nga nshi baisangamo. Alangulwike pali bucine bwa kukanapwililika kwa buntunse ne mfwa iyafumamo. Kabili alandile na pa kwishiba kwapeelwa na Lesa pa lwa mibele ya bafwa ne filolelo fya ku ntanshi ifya kwikalako aba mweo. Umuntu wapimunwine ifi fyonse aali muntu wakwete amano ayo Lesa amulundilenapo, ee, umo uwa bantunse bakwatisha amano abatalile ababako aba mweo. Lyene insondwelelo yakwe yalilembelwe mu Malembo ya Mushilo pa kuti bonse abafwaya ubupilibulo bwa cine cine ubwa bumi banonkelemo. Bushe te ifyo fine?

²² “Ukusupula kwa mulandu onse; fyonse nafyumfwika. Bela Lesa akatiina, baka amafunde yakwe; pantu ici e ca buntunse bonse. Pantu umulimo onse Lesa akauleta mu bupingushi ubwa pali conse icafiswa, napamo icisuma napamo icibi.”—Lukala Milandu 12:13, 14.

[Futunoti]

Bushe Muleibukisha?

Kupimununa nshi kwabamo amano ukwa lubali ulo ifyuma fyakwata mu bumi bwenu?

Mulandu nshi tushilingile ukukomaila nga nshi pa lupwa, ululumbi, nelyo amaka ayo twakwata pali bambi?

Mibele nshi iya mutima iyapeelwa na Lesa pa lwa kuipakisha iyo Solomone akoseleshe?

Ni shani fintu munonkelemo mu kulanguluka ibuuku lya kwa Lukala Milandu?

[Ifikope pe bula 15]

Ukukwata indalama ne fikwatwa fimbi tacipilibula ukuti muli no kuba abaikushiwa nangu cibe shani

[Icikope pe bula 17]

Abacaice kuti baebekeshiwa ukuti kuli no kuba ubusuma kuli bena nga ca kuti baba na katiina kuli Lesa