Baibolo
Ubulondoloshi: Icebo calembwa ica kwa Yehova Lesa ku mutundu wa muntu. Abomfeshe bakalemba ba buntunse mupepi na 40 pa ciputulwa ca nshita ica myanda ya myaka 16 ku kuilemba, lelo Lesa umwine mu kucincila atungulwile ukulemba ku mupashi wakwe. Muli ifyo yalipuutwamo kuli Lesa. Iciputulwa cikalamba ica calembwa capangwa no kulumbulula kwa cine cine ukwacitilwe na Yehova no bulondoloshi ukukuma ku kusambilisha ne mibombele ya kwa Yesu Kristu, Umwana wa kwa Lesa. Muli ifi tusanga ubulondoloshi bwa fifwaikwa fya kwa Lesa ku babomfi bakwe na cintu akacita ku kuleta imifwaile yakwe ikalamba kwi sonde ku kupwishishiwa. Pa kulengo kutesekesha kwesu ukushikilako ukwa ifi fintu, Yehova na kabili abakile muli Baibolo icalembwa ca cicitika lintu abantu umo umo ne nko bakutika kuli Lesa no kubomba mu kumfwana ne mifwaile yakwe, pamo pene ne ca kufumamo lintu baya mu nshila yabo. Ukupitila muli ici calembwa cacetekelwa ica lyashi lya kale Yehova atulengo kubeleshanya no kubomba kwakwe no mutundu wa muntu na muli ifyo no buntu bwakwe ubwa kusungusha.
Imilandu ya kulangulukila Baibolo
Baibolo iine isoso kuti yafuma kuli Lesa, Kabumba wa mutundu wa muntu
2 Tim. 3:16, 17: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami; ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwapwililila, uwaiteyanya ku kubombo mulimo onse usuma.”
Ukus. 1:1: “Ukusokolola kwa kwa Yesu Kristu, uko Lesa amupeele ku kulanga ababomfi bakwe ifili no kupona bwangu.”
2 Sam. 23:1, 2: “Icisemo ca kwa Davidi mwana Yese. . . . Umupashi wa kwa Yehova usosela muli ine, no kulaka kwa uko e kuli pa lulimi lwandi.”
Esa. 22:15: “E fyo Shikulu Yehova wa milalo atila.”
Kuti twaenekela ubukombe bwa kwa Lesa ku mutundu wa muntu onse ukubako ukushinguluke cibulungwa. Baibolo, yonse nelyo mu lubali, yalipilibulwa mu ndimi mupepi na 1,800. Ukwananishiwa kwa iko kwaba mu bwingi bwa mabilioni. E fisosa The World Book Encyclopedia: “Baibolo libuku libelengwa mu kusalala kwacishapo mu lyashi lya kale. Nakalimo yaba e yacilishapo kusonga. Amakope yafulilako yalyananishiwa aya Baibolo ukucila ibuku ilili lyonse limbi. Na kabili yalipilibulwa imiku yafulilako mu ndimi shafulilako ukucila ibuku ilili lyonse limbi.”—(1984), Vol. 2, ibu. 219.
Ubusesemo bwa Baibolo bulondolola ubupilibulo bwa mibele ya calo
Intungulushi sha calo ishingi basumino kuti umutundu wa muntu uli pa nembenembe ya kayofi. Baibolo yasobele iyi mibele akale sana; yalondolwele ubupilibulo bwa iko na cintu ica kufumamo cikaba. (2 Tim. 3:1-5; Luka 21:25-31) Ilanda cintu tufwile ukucita pa kupusunsuka ubonaushi bwa calo ubulepalamina, mu kuba ne shuko lya kunonka ubumi bwa muyayaya pe samba lya mibele yalungama kabili iya nsansa pano pene pe sonde.—Sefa. 2:3; Yoh. 17:3; Amalu. 37:10, 11, 29.
Baibolo itulenga ukumfwikisha imifwaile ya bumi
Yasuke ifipusho pamo nge fi: Ni kwi ubumi bwafumine? (Imil. 17:24-26) Mulandu nshi twabela pano? Bushe kwikala fye imyaka inono, ukukwata cintu tulefwaya ukufuma mu bumi, kabili lyene ukufwa?—Ukute. 1:17, 28; Rom. 5:12; Yoh. 17:3; Amalu. 40:8.
Baibolo ilanga fintu twingakwata ifintu fine ifyo abatemwa ubulungami bafwaisha
Itweba ukwa kusanga abakubishanya na bo abasuma abo mu cine cine batemwana. (Yon. 13:35), icikapeela ukwebekesha kwa kuti tukakwata ifya kulya fyalinga ifyesu ne fya ndupwa shesu (Mat. 6:31-33; Amapi. 19:15; Efes. 4:28), ifyo twingaba aba nsansa ukwabulo kusakamana imibele yatushinguluka.—Amalu. 1:1, 2; 34:8; Luka 11:28; Imil. 20:35.
Ilondolola ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa, kamfulumende wakwe, ikafumyapo imicitile ya fintu ibifi iilipo (Dan. 2:44), kabili pe samba lya kuteka kwa buko umutundu wa muntu ukaba na maka ya kuipakisha ubutuntulu bwapwililika no bumi bwa muyayaya.—Ukus. 21:3, 4; linganyako Esaya 33:24.
Mu kushininkisha ibuku ilitunga ukufuma kuli Lesa, ililondolola fyonse fibili ubupilibulo bwa mibele ya calo ne mifwaile ya bumi, kabili ililanga fintu impika shesu shikapikululwa lyaliwaminwa ukulangulukwapo.
Ubushinino bwa kupuutwamo
Lyaisulamo amasesemo yabelebesha ukwishiba kwalepa ukwa nshita ya ku ntanshi—icintu cimo icishingacitika ku bantunse
2 Pet. 1:20, 21: “Ukusesema konse ukwalembwa takwaba ukwa kuiilwila; pantu ku kufwaya kwa buntu takwaletwa kusesema nangu limo, lelo ni pa kobelwa ku mupashi wa mushilo e po abantu ba mushilo balandile.”
◼ Ubusesemo: Esa. 44:24, 27, 28; 45:1-4: “Yehova . . . [uwebe] tenga, nati, Kama, ndeumya ne milonga yobe; nsosele [Sailasi], nati, Mucemi wandi, akafishapo ne ca kufwaya candi conse, nsoka ku Yerusalemu, Ukakuulwa, na kwi tempele, Cikabikwe ca kukuulapo cobe. E fyo Yehova asoselo wasubwa wakwe [Sailasi], uo naikata ku kuboko kwakwe kwa kulyo, ku kulamfishe nko ku cinso cakwe, no kukakula mu misana ya shamfumu, ku kwisulako ifiibi ku ntanshi yakwe, no kuleka ku mpongolo kwiisalwa. Ine nkenda ku ntanshi yobe, no kulenga apalundumana patambalale, ifiibi fya butale nkafitobaula, no kuputaule mipindo ya cela; . . . Pa mulandu wa mubomfi wandi Yakobo, no wa kwa Israele uwasalwa wandi, e co nakwitila mwi shina lyobe.” (Ukulembwa kuli Esaya kwapwishishiwe ukufika mupepi na 732 B.C.E.)
◻ Ukufikilishiwa: Sailasi aali talafyalwa lintu ubusesemo bwalembelwe. AbaYuda tabasendelwe muli bunkole ku Babiloni ukufikila 617-607 B.C.E., na Yerusalemu ne tempele lya uko tafyaonawilwe ukufikila 607 B.C.E. Mu mbali shonse ubusesemo bwalifikilishiwe ukutendeka mu 539 B.C.E. Sailasi apindulwile amenshi ya Mumana wa Yufrate ukuya mu cishiba ca kupanga fye, impongolo sha mumana isha Babiloni mu kukanasakamanwa shalishele ishaisuka mu kati ka mutebeto wa musumba, na Babiloni awile ku bena Medai na bena Persia pe samba lya kwa Sailasi. Pa numa ya ico, Sailasi alubwile bankole ba ciYuda no kubabwesesha ku Yerusalemu na makambisho ya kukuula cipya cipya itempele lya kwa Yehova kulya.—The Encyclopedia Americana (1956), Vol. III, ibu. 9; Light From the Ancient Past (Princeton, 1959), Jack Finegan, amabu. 227-229; “All Scripture Is Inspired of God and Beneficial” (New York, 1983), amabu. 282, 284, 295.
◼ Ubusesemo: Yer. 49:17, 18: “Edomu abe ica makankamike, akasuke onse uulepitapo apape no kutomona pa fyumo fyakwe fyonse. Ngo kuwishiwa kwa Sodomu na Gomora, ne mishi ibiye iyapaleme, Yehova atila, tamwakekalemo umuntu, tamwakalebelemo umwana wa muntunse.” (Ukulembwa kwa kwa Yeremia ukwa masesemo kwapwishishiwe ukufika mu 580 B.C.E.)
◻ Ukufikilishiwa: “Bene [abena Edomu] balitamfiwe ukufuma mu Palestine mu mwanda wa myaka uwalenga 2 B.C. kuli Yuda Makabe, kabili mu 109 B.C. John Hyrcanus, intungulushi ya bena Makabe, atanunwine ubufumu bwa kwa Yuda ukusanshako ulubali lwa ku masamba ulwa fyalo fya bena Edomu. Mu mwanda wa myaka uwalenga 1 B.C. ukutanunuka kwa Roma kwapyangile umulondo wa kulekeleshako uwa kuikalila kwa bena Edomu . . . Pa numa ya konaulwa kwa Yerusalemu ku bena Roma mu 70 A.D. . . . ishina Idumæa [Edomu] yalilobele mu lyashi lya kale.” (The New Funk & Wagnalls Encyclopedia, 1952, Vol. 11, ibu. 4114) Mona ukuti ukufikilishiwa kwatanunuka ukufika ku kasuba kesu. Mu nshila iili yonse te kuti cipaashiwe ukuti ubu busesemo bwalembelwe pa numa ifiponako fyacitike.
◼ Ubusesemo: Luka 19:41-44; 21:20, 21: “[Yesu] pa kumono musumba, aliulilile, ati, . . . inshiku shikakufikila, ilyo abalwani bobe bakakushingulushe camba, no kukushinga, no kukucandila konse konse, no kufuntula iwe na bana bobe abali muli iwe, kabili tabakashe muli iwe ilibwe limo pa libiye; pantu tawaishibe inshita Lesa akwishile cipempu.” Inshiku shibili pa numa, afundile abasambi bakwe ukuti: “Ilyo mukamona Yerusalemu naushingwa ku milalo, e lyo ishibeni ukuti ukupomonwa kwa uko nakupalama. E lyo abali mu Yudea bafulumukile ku mpili; na bali mu kati ka uko bafumemo.” (Ubusesemo bwalandilwe na Yesu Kristu mu 33 C.E.)
◻ Ukufikilishiwa: Yerusalemu asangukile Roma, kabili mu 66 C.E., umulalo wa bena Roma pe samba lya kwa Cestius Gallus wasanshile umusumba. Lelo, pamo nga fintu kalemba wa malyashi ya kale uwa ciYuda acita lipoti, mushika wa ciRoma “mu kupumikisha aitile abantu bakwe, alekele isubilo nelyo cingatila taculile ukubwelele numa, kabili ukusuula umulandu onse alekele umusumba.” (Josephus, the Jewish War, Penguin Classics, 1969, ibu. 167) Ici capayenye ishuko lya mu nshita ku bena Kristu ilya kufulumuka ukufuma mu musumba, kabili e fintu bacitile, ukuselela ku Pella, bushilya bwa Yordani, ukulingana na Eusebius Pamphilus muli Ecclesiastical History yakwe. (Iyapilibwilwe na C. F. Crusé, London, 1894, ibu. 75) Lyene mupepi ne nshita ya Kucilila iya mwaka wa 70 C.E. Mushika Tito ashingile umusumba, ilinga lya kushingulusha lyali lya mamailosi 4.5 (7.2 km) ukulepa lyalimikwe mu nshiku fye shitatu, kabili pa numa ya myeshi isano Yerusalemu aliwile. “Yerusalemu iine yalyonawilwe mu mukonkano ne Tempele lyashele amapopa. Ifitabo fya bashule fya mu mushili fitulanga ilelo fintu fye ubonaushi bwali ubwa kufumamo cimo ku fikuulwa fya ciYuda ne mpanga yonse.”—The Bible and Archaeology (Grand Rapids, Mich.; 1962), J. A. Thompson, ibu. 299.
Ifyaba muli yene fyabamo kupelulula muli sayansi pa milandu iyo bakasapika ba buntunse basangile fye pa nshiku sha pa numa
Intulo ya Kubumbwa konse: Ukute. 1:1: “Ku kutendeka Lesa alengele umulu na pano isonde.” Mu 1978, usambilile ntanda Robert Jastrow alembele ukuti: “Nomba tulemona fintu ubushininkisho bwa ntanda butungulula ku mimwene ya Baibolo iya ntulo ya calo. Ifyebo fyalipusana, lelo ifisolobelo fya kutendekelako mu fyalembwa fya kusambilile ntanda ne fya baibolo ifya ku Kutendeka fimo fine: umunyololo wa fiponako ukutungulula ku muntu watendeke mu kupumikisha kabili mu kuswatuka pa nshita imo iyashininkishiwa, mu kubyata kwa lubuuto na maka.”—God and the Astronomers (New York, 1978), ibu. 14.
Ukumoneka kwa Planeti Isonde: Esa. 40:22: “Uwaikala pa cinshingwa-ŋanda ca calo.” Mu nshita sha pa kale itontonkanyo lya cinkumbawile lyali lya kuti isonde lyali ilyabatama. Tacali ifyo ukufikila ukucila pa myaka 200 pa numa ici icalembwa ca mu Baibolo ninshi calilembelwe ica kuti isukulu lya bamaele ba ciGreek bapelulwile ukuti isonde mu kumoneka lyali ilyashinguluka, kabili mupepi na muli imbi imyaka 300 umuGreek uulengule ntanda apimine ubutali bwe sonde ukufuma pa kati ke sonde ukuya ku mpela imo iye sonde bwapalamako. Lelo imfundo ya kuti isonde lyalishinguluka tayali mimwene ya cinkumbawile nangu fyenililya. Ni mu mwanda fye wa myaka uwalenga 20 e lyo cabe cingacitika ku bantunse ukwenda mu ndeke, lyene ku nse ya lwelele no kufika fye ku mweshi, muli ifyo ukubapeela ukumoneka kwalengama ukwa “cinshingwa” ca cifutu ce sonde.
Ubumi bwa Nama: Lebi 11:6: “Cilulumpusu, . . . cibukule nsaaku.” Nelyo cingatila ici calisanshilwe kuli bakalengulula bamo, ukubukule nsaaku kwa kwa kalulu mu kupelako kwalimwenwe ku muNgeleshi William Cowper mu mwanda wa myaka uwalenga 18. Inshila yaibela iyo acitilamo yalilondolwelwe mu 1940 muli Proceedings of the Zoological Society of London, Vol. 110, Series A, amabu. 159-163.
Ukwikatana kwa Iko ukwa mu kati kwabo kwacindama
Ici ukucilisha e fyo caba mu cilolwa ca cishinka ca kuti amabuku ya Baibolo yalembelwe na baume bamo 40 abapusanapusana pamo nge mfumu, kasesema, umucemi, kasonkesha wa misonko, na shiŋanga. Balembele pa ciputulwa ca nshita ica myaka 1,610; e co takwali ishuko lya mu nshita ilya kupangana. Lelo ukulemba kwabo kulasuminishanya, nelyo fye mu fyebo fyacepesha. Pa kutesekesha icipimo uko ifiputulwa fyalekanalekana ifya Baibolo fyaikatana mu kumfwana, ufwile ukubelenga no kuisambilila pa lobe.
Kuti twashininkisha shani ukuti Baibolo tayayalulwa?
“Muli ba MSS. [bamanyunsikripiti] abengi aba pa kale abashininkisha ukulembwa, kabili mu myaka iingi iyapitapo pa kati ka baMSS. ba kutendekelako na bashininkishiwa, Baibolo ilaipakisha ubusuma bushingatwishikwa pa fyalembwa fya pa kale [ifya kwa Homer, Plato, na bambi]. . . . Yonse pamo amaMSS. aya pa kale yanono lintu yalinganishiwa ku ya Baibolo. Takwaba icitabo ca pa kale icashininkishiwa pamo nga Baibolo.”—The Bible From the Beginning (New York, 1929), P. Marion Simms, amabu. 74, 76.
Lipoti yasabankanishiwe mu 1971 ilanga ukuti kwalibako mu kucitikako amakope yalembwa ku minwe 6,000 ayabamo yonse nelyo ulubali lwa Malembo ya ciHebere; iyakokwesha yakwate nshiku ukubwelela ku numa mu mwanda wa myaka uwalenga butatu B.C.E. Ku lwa Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek, kwabako yamo 5,000 mu ciGreek, iyakokwesha yakwate nshiku ukubwelela ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E. Na kabili kwalibako amakope ayengi aya mabupilibulo ya mu kubangilila ukutwalwa mu ndimi shimbi.
Mu mitendekele ya mavolyumu cinelubali pali The Chester Beatty Biblical Papyri, Sir Frederic Kenyon alembele ukuti: “Ukusondwelela kwa kubalilapo kabili ukwacilishapo kucindama ukufumishiwa ku kubebeta yene [amacinda] kuli ukwa kwikusha ukuti yakosha ukupelulula kwafwaikwa ukwa fyalembwa fyabako. Takwaba ukupusana kwamonekesha nelyo ukukalamba ukwalangwa mu Cipingo ca Kale nelyo Icipya. Takwaba ukuciluka kwacindama nelyo ukulundwamo kwa fipande, kabili takwaba kulekana ukwambukila ifishinka fyacindama nelyo ifisambilisho. Ukulekana kwa calembwa kwambukila imilandu inono, pamo ngo kukonkana kwa mashiwi nelyo amashiwi ya kulungatika ayabomfiwa . . . Lelo ubucindami bwafwaikwa kukoshiwa kwa fiko, ku kushininkishiwa kwa nshiku sha kubangilila ukucila ifyaliko ukufika ino nshita, pa lwa bumpomfu bwa fyalembwa fyesu ifyabako.”—(London 1933), ibu. 15.
Cili ica cine ukuti amabupilibulo aya Baibolo yalambatila mu kucilapo kupalamisha ku caba mu ndimi sha kubalilapo ukucila pali yambi. AmaBaibolo ya muno nshiku aya kulondolola yalacishamo buntungwa ica kuti pa nshita shimo yalateulula ubupilibulo bwa kubalilapo. Bakapilibula bamo balileka ifisumino fya pa lwabo ukusonga ukupilibula kwabo. Lelo aya mabunake kuti yaishibikwa pa kulinganya ukulekanalekana kwa mabupilibulo.
Nga Umo Asoso Kuti—
‘Nshasumina muli Baibolo’
Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Lelo bushe mwalisumino kuti kwalibako Lesa, bushe te ifyo? . . . Bushe kuti mwanjebako icaba muli Baibolo ico musanga ukube cakosa ukupokelela?’
Nelyo kuti wasoso kuti: ‘Lekeni njipusheko, Bushe lyonse e fintu muyumfwa? . . . Nalyumfwa bambi ukusosa ifyo, nelyo cingati tabacita ukusambilila kwakumanina ukwa Baibolo. Lelo apantu Baibolo mu kulengama isoso kuti yaba bukombe bwafuma kuli Lesa no kuti atutambika ubumi bwa muyayaya nga twasumina no kwikala ku cintu isosa, bushe tamulesumina ukuti kuti cabe calinga ukuibebeta nangu fye panono ku kusanga nampo nga ukutunga kwa iko kwa cine nelyo iyo? (Bomfya ifyebo pa mabula 64-67.)’
‘Baibolo ilaipilika iine’
Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Abantu bambi balinjebapo ifyo, lelo takwaba nangu umo uwabala ananga ico mu cishinka caba ukuipilika. Kabili mu kubelenga kwa pa lwandi ukwa Baibolo nshabala monapo pamo. Bushe kuti mwampeela ica kumwenako?’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: ‘Cintu nasanga ca kuti abantu abengi tabasanga fye masuko ku mepusho aya Baibolo yabalengele ukutontonkanyapo. Ku ca kumwenako, Ni kwi Kaini afumishe umukashi wakwe? (Bomfya ifyebo pe bula 151, 152.)’
‘Abantu e balembele Baibolo’
Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Ico ca cine. Mupepi na 40 aba bene balikwete ulubali muli cene. Lelo lyapuutilwemo na Lesa. Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Cinshi cintu ico cipilibula? Ukuti Lesa alitungulwile ukulemba, pamo fye nga fintu uwa makwebo abomfya kalemba ukumulembela amakalata.’ (2) ‘Imfundo ya kupokelela ubukombe ukufuma ku muntu umo ku nse mu lwelele tailingile ukutusungusha. Nelyo fye bantunse balituma ubukombe ne fikope ukufuma ku mweshi. Ni shani fintu bacitile co? Pa kubomfya amafunde ayafumine akale sana kuli Lesa umwine.’ (3) ‘Lelo ni shani fintu twingaba abashininkisha ukuti cintu Baibolo yakwatamo mu cituntulu cafuma kuli Lesa? Yakwatamo ifyebo ifyo mu kucitikako fishingafuma ku ntulo ya buntunse. Ifya musango nshi? Ifyebo pa lwa nshita ya ku ntanshi; kabili ifi lyonse fyashininkishiwa ukube fyalungikwa mu kupwililila. (Ku ca kumwenako, mona amabula 64-66, na kabili amabula 171-176, pe samba lya mutwe “Inshiku sha Kulekelesha.”)
‘Uuli onse alikwata ukwilula kwakwe ukwa Baibolo’
Kuti wayasuko kuti: ‘Kabili ukwabulo kutwishika te bonse balungika.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Ukunyonganya Amalembo ku kulinga imfundo shesu shine kuti kwafumamo ukucena kubelelela. (2 Pet. 3:15, 16)’ (2) ‘Ifintu fibili kuti fyatwafwa ukumfwikisha Baibolo mu kulungikwa. Ica kubalilapo, languluka ifyashingulukako (ifikomo fishingulwikeko) ifya bulondoloshi ubuli bonse. Mu kukonkapo, linganyako amalembo no bulondoloshi bumbi muli Baibolo ubulebomba ne lyashi limo line. Muli iyo nshila tuleleka Icebo ca kwa Lesa ukutungulula ukutontonkanya kwesu, no kwilula te kwesu lelo Kwakwe. Iyo e mitununukile iyabuulwa mu mpapulo sha Watch Tower.’ (Mona amabula 186, 187, pe samba lya mutwe “Inte sha kwa Yehova.”)
‘Taibomba ku kasuba kesu’
Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Kabili twaliba abasekelela mu fintu ifibomba kuli ifwe ilelo, bushe te ifyo?’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Bushe kuti mwasumino kuti ukuleshe nkondo kuti cabe cingabomba? . . . Bushe tamulesumina ukuti abantu nga basambilile ukwikala pamo mu mutende na abo aba nko shimbi, ici kuti caba ni ntendekelo isuma? . . . Baibolo yasobele ico cine fye. (Esa. 2:2, 3) Pamo nge ca kufumamo ca kusambilila Baibolo, ici cilecitika ilelo pa kati ka Nte sha kwa Yehova.’ (2) ‘Icintu cimo icacilapo calikabilwa—ukufumyapo kwa bantu bonse ne nko abalenga inkondo. Bushe icintu ca musango yo cikabala acicitika? Ee, kabili Baibolo ilalondolola inshila. (Dan. 2:44; Amalu. 37:10, 11)’.
Nelyo kuti wasoso kuti: ‘Kuti natesekesha ukwangwako kwenu. Nga ca kuti icitabo ca kutungulula tacali icibomba, kuti twaba abawelewele ukucibomfya, bushe te ifyo?’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: ‘Bushe kuti mwasumina ukuti icitabo icipeela ukufunda kusuma ukubomba icingatulenga ukukwata ubumi bwa nsansa ubwa lupwa cilabomba? . . . Imfundo ne fibelesho fyasanshamo ubumi bwa lupwa fyalyaluka inshita ishingi, kabili ifya kufumamo tumona ilelo te fisuma. Lelo abo abaishiba no kubomfya cintu Baibolo isosa bakwata indupwa shashikatala, isha nsansa. (Kol. 3:14, 18-21)’
‘Baibolo citabo cisuma, lelo takwaba icintu caba nge cine capwililika’
Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Ca cine ukuti uuli onse amoneka ukukwata itontonkanyo lyapusana. Kabili nelyo fye nga umuntu umo atontonkanya ukuti nasanga icintu cimo, ilingi line asango kuti mu kucepako kuli ica kusangwilako cimbi ico ashalangulwike. ‘Lelo kwabako umuntu umo uushakwata kupelebela kwa musango yo. Kuti aba ni ani? . . . Ee, Kabumba wa kubumbwa konse.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Uyo e mulandu Yesu Kristu asosele kuli wene ukuti: “Icebo cenu e cine.” (Yoh. 17:17) Ico cine ni Baibolo (2 Tim. 3:16, 17)’ (2) ‘Lesa tafwaya ifwe ukupampanta mu bumbulu; alisosa ukuti ukufwaya kwakwe kuli ifwe kwisa mu kwishiba kwalungikwa ukwa cine. (1 Tim. 2:3, 4) Mu nshila ya kwikusha umupwilapo Baibolo yasuka amepusho pamo nga . . .’ (Pa kwaafwa abantu bamo, pambi kuti wakabila mu kubalilapo ukulanshanya ubushinino bwa kusumina mu kubako kwa kwa Lesa. Mona amabula 222-228, pe samba lya mutwe “Lesa.”)
‘Baibolo citabo ca muntu wabuuta’
Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Mu kushininkisha cili ica cine ukuti balipulinta amakope ayengi aya Baibolo. Lelo Baibolo taisosa ukuti umushobo umo walicilapo pa unankwe.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Baibolo yafuma kuli Kabumba wesu, kabili takwata kapaatulula. (Imil. 10:34, 35)’ (2) ‘Icebo ca kwa Lesa citambika ku bantu ba nko shonse ne mikowa ishuko lya mu nshita ilya kwikala ku ciyayaya pano pe sonde pe samba lya Bufumu bwakwe. (Ukus. 7:9, 10, 17)’
Nakalimo kuti wasoso kuti: ‘Nakalya! Kabumba wa mutundu wa muntu e wasalile abaume abo aali no kupuutamo ukulemba amabuku 66 aya Baibolo. Kabili nga asalile ukubomfya abantu ba nkanda yabuuta, ico caali cishingamo cakwe. Lelo ubukombe bwa Baibolo tabwali nakupeleshiwa ku bantu babuuta.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Moneni cintu Yesu asosele . . . (Yoh. 3:16) “Onse” asanshamo abantu ba nkanda ili yonse. Na kabili, pa numa ya kunina ukuya ku mulu, Yesu asosele aya mashiwi ya kushalikanapo na basambi bakwe . . . (Mat. 28:19)’ (2) ‘Ku ca kusekesha, Imilimo 13:1 ilanda ulwa muntu uwe shina lya Nigere ishina lipilibula “ukufiita.” Aali umo uwa bakasesema kabili bakasambilisha mu cilonganino ca mu Antioke, Suria.’
‘Nasumina fye muli King James Version’
Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Nga nukwata iyobe mupepi, kuti natemwa ukwakana na iwe icintu cimo ico nasanga ukube ca kukoselesha.’
Nelyo kuti wasoso kuti: ‘Abantu abengi balabomfya ubo bupilibulo bwa Baibolo, kabili na ine pa lwandi naliikwata mu laibrari yandi.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Bushe mwalishiba ukuti Baibolo mu kubalilapo yalembelwe mu ndimi sha ciHebere, iciAramaic, ne ciGreek? . . . Bushe mulabelenga isho ndimi? . . . E co twaliba aba kutasha ukuti Baibolo yalipilibulwa mu ciNgeleshi.’ (2) ‘Uyu charti (“Umutande wa Mabuku ya Baibolo,” muli NW) alelanga ukuti Ukutendeka, ibuku lya kubalilapo ilya Baibolo, lyapwishishiwe mu 1513 B.C.E. Bushe mwalishiba ukuti, pa numa lintu Ukutendeka kwalembelwe, imyaka mupepi na 2,900 yalipitilepo pa ntanshi Baibolo yakumanina tailapilibulwa mu ciNgeleshi? Kabili ukucila pa myaka 200 yalipitilepo pa ntanshi ubupilibulo bwa King James Version tabulapwishishiwa (1611 C.E.).’ (3) ‘UKutula mu mwanda wa myaka uwalenga 17, iciNgeleshi calipita mu kwaluka ukwingi. Twalimona ico mu nshita ya bumi bwesu, bushe te ifyo? . . . E co tulatasha amabupilibulo ya muno nshiku ayo mu kusakamanishisha yalumbulula icine cimo cine ica kutendekelako mu lulimi ulo tulanda ilelo.’
‘Mwalikwata Baibolo yenu’
Mona umutwe ukalamba “Ubupilibulo bwa Calo Cipya.”