Ukunina na Mapuindo nga Bakapumpe

NI SHANI fintu umuntu engayumfwa pa numa ya kushipikisha mu nkambi sha kucushiwilwamo isha ciNazi pa myaka isano? Uwatompoka? Uwakalifiwa? Ukufwayo kulandula?

Nangu cingabe ceni, umwaume umo uwapitile mu fya musango yo alembele ati: “Ubumi bwandi bwalinonshiwe ukucila pa fintu nalesubila.” Mulandu nshi ayumfwilile muli yo nshila? Alondolwele ati: “Nasangile icubo pe samba lya mapindo ya Wapulishamo, kabili nakumenye ukufikilishiwa kwa mashiwi ya kwa kasesema Esaya, lintu atile: ‘Abalolela Yehova bapepemuka amaka, banina na mapindo nga bakapumpe . . . benda no kukanapomponteka.’”—Esaya 40:31.

Uyu mwaume wa Bwina Kristu, uo umubili wakwe wali uwatinaulwa ku misungilwe ya buluku ubushingelenganishiwa, aali no mupashi uyo mu mampalanya uwalefooka ukuya mu muulu, umupashi untu ubukatu bwa ciNazi bushali na maka ya kucimfya. Ukupala Davidi asangile icubo mu cintelelwe ce “pindo” lya kwa Lesa. (Ilumbo 57:1) Uyu Mwina Kristu ashintilile pali uku kulanda kwa kupalanya ukwabomfiwe na kasesema Esaya, uwalingenye ubukose bwakwe ubwa ku mupashi na bulya ubwa kwa kapumpe uuya alelela mu muulu.

Bushe mwalyumfwapo kwati mwalawishiwa pa mulandu na mafya? Ukwabulo kutwishika na imwe bene kuti mwatemwa ukusanga icubo pe samba lya mapindo ya Wapulishamo, ‘ukunina na mapindo nga bakapumpe.’ Pa kuti tumfwikishe fintu ici cingacitikako, icingaafwa cili kwishibapo fimo pa lwa kwa kapumpe, uyo libili libili abomfiwa mu mampalanya mu Malembo.

Pe Samba lye Lamfya lya Kapumpe

Pa fyuni fyonse fintu abantu ba kale baletamba, nakalimo kapumpe e o balekumbwa sana pa mulandu wa maka yakwe no kupampaila kwa bukatebebe. Imilalo ya fita iya pa kale iingi, ukusanshako ne ya ku Babele, Persia, na Roma, baleenda pe samba lye lamfya lya kapumpe. Umulalo wa kwa Koreshe Mukalamba wali ni umo wa aba basendele aya malamfya. Ubusesemo bwa mu Baibolo bwasobele ukuti iyi mfumu ya Persia aali no kuba nge “cuni ciswango” ukufumo kutula akasuba ku kuminaula Ubuteko bwa Babele. (Esaya 45:1; 46:11) Imyaka 200 pa numa ya kulemba ubu busesemo, ifita fya kwa Koreshe, ifyakwete bakapumpe ku malamfya yabo aya bulwi, fyaishilewililila umusumba wa Babele ukupala kapumpe uulewa pa cinakabupalu.

Mu nshita sha nomba, bakalwa ukupala Charlemagne na Napoleon ne fyalo pamo nga United States na Germany na bo balisalapo kapumpe nge cishibilo cabo. Abena Israele bakambishiwe ukukanashinshimuna ifipasho fya bakapumpe nelyo icibumbwa icili conse cimbi. (Ukufuma 20:4, 5) Lelo, bakalemba ba Baibolo baleloshako ku mibele ya kwa kapumpe pa kulangilila ubukombe bwabo. Muli fyo, ici cuni libili libili icalumbulwa mu Malembo, cabomfiwa ku kwimininako ifintu pamo nga amano, ukucingilila kwa bulesa, no kwangufyanya.

Ilinso lya kwa Kapumpe

Amenso yatwa aya kwa kapumpe lyonse yalalandwa mu mapinda. Nangu cingatila kapumpe we shina lya golden eagle ukufina tafikako ilingi ku makilogramu yasano, ilinso lyakwe mu cituntulu lyalibe likalamba ukucile lya muntu, na maka ya kumona yalicilapo kutwa. Yehova umwine wine, ilyo alelondolwela Yobo amaka ya kwa kapumpe aya kulengule ca kulya, atile: “ku menso ayalolesho kutali.” (Yobo 39:27, 29) Alice Parmelee, mu citabo cakwe icitila All the Birds of the Bible, ashimiko kuti “inshita imo kapumpe alengwile isabi lyafwa lileelela pa cimana lintu ali apalepa bakilomita basano kabili mu kusuluka aishilefookelapo no kuyafika fye palya pene pali isabi. Kapumpe tali fye na maka ya kumone co cintu pa ntamfu yalepako ukucila fintu umuntu engamona, lelo ici cuni catwalilile ukulolekesha pe sabi lintu calefooka bakilomita bonse basano.”

Pa mulandu wa kumona kwakwe ukwatwa, kapumpe aliba cishibilo calinga icimininako amano, imo iya mibele yapulamo iya kwa Yehova. (Linganyeniko Esekiele 1:10; Ukusokolola 4:7.) Mulandu nshi cabele fyo? Amano yasanshamo ukumwena libela ifikafuma mu cintu cimo ico pambi twingabomba. (Amapinda 22:3) Kapumpe, mu kuba na maka yakwe aya kumwena akatalamukila, kuti amono busanso apatali no kucenjela acenjela, ukupala fye umuntu uwacenjela uwa mu mulumbe wa kwa Yesu, uwamwenene libela ifyo kuti kwaise cikuuku no kukuule ŋanda yakwe pa mwalaala. (Mateo 7:24, 25) Ku ca kusekesha, mu lulimi lwa ciSpanish, nga balondololo muntu ukuti aba nga kapumpe ninshi aliba no kushilimuka no mucetekanya.

Nga mukakwatako ishuko lya kumwena kapumpe pepi pepi, mukamone ifyo abomfya amenso. Tengamulolesha fye mu musango wa kuceba no kufumyapo amenso; ukucila, amoneka kwati alalonsha konse akalemoneka pa mubili wenu. Mu kupalako, umuntu wa mano alasoobolola umulandu mu kusakamana ilyo talapingulapo mu cifulo ca kucetekela fye amano ya cifyalilwa nelyo ukuyumfwa kwakwe. (Amapinda 28:26) Ilintu amaka ya kwa kapumpe aya kumona yamulenga ukuba icishibilo calinga ica mibele ya bulesa iya mano, ukupupuka kwakwe ukushaiwamina na ko kwalibomfiwa na bakalemba ba Baibolo.

“Imyendele ya kwa Kapumpe mu Lwelele”

“Imyendele ya kwa kapumpe mu lwelele” ilacebusha pa mulandu wa musenselo na fintu amoneka ukupupuka ukwabulo bwafya, ukwabulo kukonka inshila imo iyapeelwa ukuti e mwa kupita kabili ukwabulo kusha umukula. (Amapinda 30:19) Ukwangufyanya kwa kwa kapumpe kwaliloshiwako mu Inyimbo sha Bulanda 4:19, umo ifita fya bena Babele fyaloshiwako ukuti: “Bali impalalubilo abaletusupila ukucila bakapumpe ba mu lwelele; pa mpili batusupila cipyu cipyu.” Lintu kapumpe uuleshunda mu muulu amona apali icinakabupalu, alabwesha amapindo yakwe no kupona kwa mulungamina, umo engafika pa lubilo lwa bakilomita 130 pali awala umo, ukulingana na fintu bamo baalemba. E mulandu wine, Amalembo yabomfesha kapumpe nge shiwi ilipilibula cimo cine no lubilo, ukucilisha nga filolele ku milalo ya fita.—2 Samwele 1:23; Yeremia 4:13; 49:22.

Esaya, pa lubali lumbi, alosha ku kupupuka kwayanguka ukwa kwa kapumpe. “Abalolela Yehova bapepemuka amaka, banina na mapindo nga bakapumpe, babutuka no kukanafunshika, benda no kukanapomponteka.” (Esaya 40:31) Cinshi caba e nkama ya kupupuka kwa kwa kapumpe ukwa kweleela? Ukwimo mulemba ukulola mu muulu cifwaya ukuibikilishako kunono apantu kapumpe abomfya umwela wakaba, nelyo intumba ya mwela uwaba ne cikabilila uulola lwa mu muulu. Uyu mwela wakaba taumoneka, lelo kapumpe alilamuka ku kuusanga. Ilyo uyu mwela wakaba wasangwa, kapumpe alansa amapindo ne nsuka no kulashinguluka fye muli yo ine ntumba ya mwela wakaba, iyo isenda kapumpe ukulaya alenina mu muulu. Lintu afika apatali icalinga, alaselela mu ntumba imbi iya mwela wakaba, umo na kabili acita cimo cine. Muli iyi nshila kapumpe kuti aikala apatali pa maawala ayengi ukubomfya fye amaka yanono.

Mu Israele, maka maka mu Mukonko Wasuluka uwafuma ku Esione-gebere pa lulamba lwa Bemba Wakashika ukufika kuli Dani ku kapinda ka ku kuso, bakapumpe balamonaika sana. Bafula sana muli shinde na mu mibundo lintu bakuuka ukufuma ku ncende kuntu baali no kuselela kumbi. Mu myaka imo imo, balipendapo mupepi na bakapumpe 100,000. Lintu akasuba ka lucelo kakafyo mwela, ifi fyuni fiswango kuti mwafimona filepupuka pa fipuma ifyaba ku mupaka wa ku Mukonko Wasuluka.

Ukupupuka kwa kwa kapumpe ukwayanguka caba cilangililo cawamisha ica fintu amaka ya kwa Yehova yengatwimya lwa ku mupashi na mu nkuntu pa kuti twingatwalilila no mulimo wesu. Pamo fye nga fintu kapumpe ashingalela apashailepela ukubomfya fye amaka yakwe, na ifwe tatwingabomba mu kutunguluka nga twashintilila pa maka yesu fye fwe bene. “Ndi na maka aya kucite fintu fyonse mu ulenkoselesha,” e fyalondolwele umutumwa Paulo. (Abena Filipi 4:13) Ukupala kapumpe uyo lyonse fye afwaya umwela wa cikabilila uushimoneka, ifwe ‘tutwalililo kulomba’ amaka yabomba aya kwa Yehova ayashimoneka mu mapepo yesu aya kuyumfwa kwa ku mutima.—Luka 11:9, 13.

Bakapumpe abakuuka ukufuma ku ncende imo no kuselela kumbi ilingi line basanga umwela wa cikabilila pa kumona ifyuni fiswango fimbi. Uwasambilile filengwa na Lesa D. R. Mackintosh ashimike ukuti pa kashita kamo bakapumpe 250 na makubi fyamwenwe uko fileshinguluka ukuya mu muulu mu mwela wa cikabilila umo wine. Abena Kristu ilelo kuti mu nshila imo ine basambilila ukushintilila pa maka ya kwa Yehova ukupitila mu kupashanya ifya kumwenapo fya busumino ifya babomfi bambi aba bukapepa.—Linganyeniko 1 Abena Korinti 11:1.

Mu Cintelelwe ca Mapuindo ya kwa Kapumpe

Imo iya tushita twa busanso sana kuli kapumpe iba ni lintu alesambilila ukupupuka. Bakapumpe abengi balafwa lintu baleesha ukusambililo kupupuka. Uluko lupya ulwa bena Israele na lo lwali mu busanso lintu lwafumine mu Egupti. E co amashiwi ya kwa Yehova ku bena Israele yabelele ayalingisha aya kuti: “Imwe namumone fyo nacitile ku bena Egupti, ne fyo namusendela pa mapindo ya kwa kapumpe, no kumuleta kuli ine.” (Ukufuma 19:4) Calishimikwo kuti kapumpe alasenda utwana mu numa pa nshita inono pa kuti akana takaponene mu kwesha kwa kubalilapo ukwa kufwayo kupupuka. G. R. Driver, ukulanda pa fyo abantu bashimika ifya musango yo, mu citabo Palestine Exploration Quarterly atile: “Icikope ico [Baibolo] itupeela kanshi tacaba fye kupupuka kwa kwelenganya lelo cintu cimo icashimpwa pa fishinka.”

Bakapumpe baba na kabili bafyashi abo twingasambililako mu nshila na shimbi. Tabapeela fye ku twana tuli mu cisansala ifya kulya lyonse lelo nyina na kabili mu kutekanya alaputaula inama intu umulume wa kapumpe aleta ku cisansala pa kuti abana bengaba na maka ya kuimina. Apantu ifisansala fyabo ilingi fipangilwa pa fipuma nelyo ku miti itali, abana balasansalikwa ku mpepo no kukabisha. (Yobo 39:27, 28) Ukubabula kwa kasuba, ukwaseekele sana mu mpanga shalumbulwa muli Baibolo, kwali no kulenga utwana ukufwa akukanaba ukusakamana kwa banyina. Kapumpe mukalamba alansa amapindo, inshita shimo pa maawala yafulilako, pa kucite cintelelwe ku twana utushilakosa.

Muli fyo calilinga sana ukuti amapindo ya kapumpe yalebomfiwa mu Malembo nge cilangililo ca kucingilila kwa bulesa. Amalango 32:9-12 yalondolola fintu Yehova acingilile abena Israele mu lwendo lwabo ulwa mu matololo ukuti: “Pantu icakaniko ca kwa Yehova bantu bakwe; Yakobo e mulingo wa cikwatwa cakwe. Amusangile mu calo ca matololo, na mu mpanga iyafina iya ciswebebe; alimushingulwike, alimucetekenye, amulindile nge mboni ya linso lyakwe: nga kapumpe uwaimye cisansala cakwe, uushunda pali bamwane, ayanshile utulume twa masako, alibabuulile, abasendeele pa mapindo yakwe: Yehova eka alimutungulwile.” Yehova akatucingilila mu nshila imo ine nga twamucetekela.

Apa Kufyukila

Limo limo lintu tulolenkana na mafya, kuti pambi twaisanga tulefwayo kuti tuŋwintukile ukutali ukufuma ku mafya yesu. Ifyo e fintu fye Davidi ayumfwile. (Linganyeniko Ilumbo 55:6, 7.) Lelo nangu cingatila Yehova alitulaya ukutwafwilisha ilyo twalolenkana ne fya kwesha no kucula muli ino micitile, tatupeela ukufyuka kwa mupwilapo. Baibolo yalitupeela ukwebekesha kwa kuti: “Ica kwesha tacamusanga kano ica buntuuntu fye; lelo wa cishinka Lesa, uushakamuleke ukweshiwa ukucila muli ico mwinganasha; lelo pamo ne ca kwesha akacita na pa kufuminamo, ukuti mube na maka ya kucishipikishako.”—1 Abena Korinti 10:13.

“Apa kufuminamo” nelyo “apa kufyukila” (King James Version) cisanshamo ukusambilila ukucetekela Yehova. Ici e cintu Max Liebster, uo amashiwi yakwe yambwilwe pa kutendeka kwa cino cipande asangile. Mu myaka lintu aali mu nkambi sha kucushiwilwamo, aishileishiba Yehova no kushintilila pali wene. Nga fintu Max asangile, Yehova alatukosha ukupitila mu Cebo cakwe, umupashi wakwe, na mu kuteyanya kwakwe. Nangu fye ni mu nkambi mwine, Inte shalesapika abasumina banabo no kubapeela ukwaafwa kwa ku mupashi, ukulanda na bo amatontonkanyo ya mu Malembo no kwakana impapulo sha Baibolo ishili shonse ishalesangwa. Kabili nga fintu bakapusunsuka ba busumino baikalilako bunte ilingi line, Yehova alibakoseshe. “Nalelomba Yehova mu kutwalilila ukuti anjafwe,” e fyalondolola Max, “kabili umupashi wakwe walintungilile.”

Te mulandu ne ca kwesha twingalolenkana na co, mu kupalako kuti twashintilila pa mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, kulila fye twatwalilila ukulaulomba. (Mateo 7:7-11) Pa kukoshiwa no ku “kucishamo kwa maka,” kuti twalela ukuya mu muulu ukucila ukunashiwa na mafya yantu twingaba na yo. Tukatwalilila ukwenda mu nshila ya kwa Yehova, kabili tatwakafunshike. Tukanina na mapindo nga bakapumpe.—2 Abena Korinti 4:7; Esaya 40:31.

[Amashiwi pe bula 10]

Tengamulolesha fye mu musango wa kuceba no kufumyapo amenso

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 9]

Foto: Cortesía de GREFA

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 10]

Foto: Cortesía de Zoo de Madrid