Inte Ukulwisha Tulesa Twa Bufi
“Imwe muli nte shandi, cisemo ca kwa Yehova, kabili muli babomfi bandi abo nasala.”—ESAYA 43:10.
1. Lesa wa cine nani, kabili ni mu mbali nshi umo aba uwapulamo pali balesa abashaifulila abapepwa ilelo?
LESA wa cine nani? Ilelo, ici cipusho cacindamisha cilolenkene no mutundu wa muntu onse. Nangu cingatila abantunse bapepa balesa abengi, ni Lesa fye umo e wingatupeela ubumi no kututambika inshita ya ku ntanshi iya nsansa. Ni Umo fye e o cingasoswa ukuti: “Muli wene e mo tumweno mweo, no kusunkana, no kuba.” (Imilimo 17:28) Mu cituntulu, ni Lesa fye umo e wakwata insambu sha kupepwa. Nga fintu ukwankulana kwa mu muulu ukwa mwi buuku lya Ukusokolola kusosa ukuti: “Mwaliwamina, mwe Shikulwifwe Lesa wesu, ukupokelelo bukata no mucinshi na ’maka; pantu ni ’mwe mwalengele ifintu fyonse: kabili mulandu wa kufwaya kwenu fyabeleleko no kulengwa.”—Ukusokolola 4:11.
2, 3. (a) Ni shani fintu Satana mu bufi asonsombele insambu sha kwa Yehova isha kupepwa? (b) Cinshi cafumine mu kubembuka kwa kwa Efa kuli Efa na ku bana bakwe, kabili cinshi cafuminemo kuli Satana?
2 Mwi bala lya Edene, Satana mu bufi asonsombele insambu ya kwa Yehova iya kupepwa. Ukubomfya insoka, aebele Efa ukuti nga ca kuti engapondokela ifunde lya kwa Yehova no kulya ku muti uo Yehova abindile, umwine wine aali no kuba nga Lesa. Amashiwi ya kwa Satana yali ya kuti: “Lesa aliishibo kuti mu bushiku mukalyako, e mukashibulwa amenso yenu, kabili mukaba nge milungu, abaishibo busuma no bubi.” (Ukutendeka 3:5) Efa alisumine ifyo insoka yalandile kabili aliliile icisabo cabindwa.
3 Kwena, Satana alibepele. (Yohane 8:44) Inshila yeka intu Efa abelelemo ‘ngo mulungu’ lintu abembwike yali ni mu kuti aibikile umwine mu cifulo ca kulaipingwila icali icalungama ne cali icalubana, icintu cimo ico calingile ukushiilwa kuli Yehova. Kabili te mulandu no kubepa kwa kwa Satana, mu kupelako alifwile. E co uwamwenenemo fye mu kubembuka kwa kwa Efa aali ni Satana. Mu cituntulu, ubuyo bwa kwa Satana ubo ashalumbwile lintu alenashanasha Efa ukuti abembuke bwali bwa kuti umwine wine asanguka kalesa. Lintu Efa abembwike, abele umukonshi wakwe uwa buntunse uwa kubalilapo, kabili mu kwangufyanya Adamu aliilundile kuli wene. Ubwingi bwa bana babo tabafyalilwe fye “mu lubembu” lelo na kabili bawilile mu kusonga kwa kwa Satana, kabili mu kukanapoose nshita, icalo conse icanunwike kuli Lesa wa cine caishilebako.—Ukutendeka 6:5; Ilumbo 51:5.
4. (a) Lesa wa ici calo nani? (b) Kuliko ukukabila kwapamfya ukwa cinshi?
4 Cilya calo calyonawilwe ku Lyeshi. (2 Petro 3:6) Pa numa ya Lyeshi icalo ca bubili icanunuka kuli Yehova calitendeke, kabili e po cicili. Ku lwa ico calo Baibolo itila: “Pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.” (1 Yohane 5:19) Pa kubomba kwa ciko ukulwisha imifwaile no bupilibulo bwa cine cine ubwe funde lya kwa Lesa, cino calo cibombela amabuyo ya kwa Satana. Aba mulungu wa ciko. (2 Abena Korinti 4:4) Lelo mu kutendekelako fye aba mulungu wabula amaka. Tengalenga abantu ukuba aba nsansa nelyo ukubapeela ubumi; ni Yehova fye eka e wingacite co. E ico, abantu abafwaya ubumi bwa kwikusha ne calo cawaminako bafwile intanshi ukusambilila ukuti Yehova e Lesa wa cine kabili lyene no kusambilila ukucito kufwaya kwakwe. (Ilumbo 37:18, 27, 28; Lukala Milandu 12:13) Kuliko kanshi ukukabila kwe pamfya ku baume na banakashi ba citetekelo ukucitilo bunte, nelyo ukubilisha icine, pa lwa kwa Yehova.
5. ‘Likumbi nshi ilya nte’ Paulo alumbwile? Lumbulapo abantu bamo abo atantika.
5 Ukufuma fye pa kutendeka, abantu ba busumino aba musango yo balimoneka pe sonde. Umutumwa Paulo, mu AbaHebere icipandwa 11, alapeela umutande uwalepa uwa bene no kubeta “ikumbi lya nte ilyakule fi.” (AbaHebere 12:1) Cikonke beli uwa kwa Adamu na Efa, Abele, e wabalilapo pa mutande wa kwa Paulo. Enoke na Noa na bo balilumbulwa ukufuma pa nshita Ilyeshi lyali talilatendeka. (AbaHebere 11:4, 5, 7) Uwalumbukamo ni Abrahamu, icikolwe ca mushobo wa ciYuda. Abrahamu, uwainikwa “cibusa wa kwa Lesa,” abele e cikolwe ca kwa Yesu, “inte ya cishinka kabili iya cine.”—Yakobo 2:23; Ukusokolola 3:14.
Ukucitilo Bunte ku Cine Ukwa kwa Abrahamu
6, 7. Ni mu nshila nshi ubumi bwa kwa Abrahamu ne mibombele fyabelele ubunte bwa kuti Yehova e Lesa wa cine?
6 Ni shani fintu Abrahamu abombele nge nte? Ku citetekelo cakwe icakosa na ku cumfwila ca bucishinka kuli Yehova. Lintu atuminwe ukufuma mu musumba ukalamba uwa Uri no kuyaikala ubumi bwakwe bonse mu calo ca kutali, Abrahamu alyumfwilile. (Ukutendeka 15:7; Imilimo 7:2-4) Imikowa ya bamululumba ilingi line balaleka ubumi bwabo ubwa kwendauka no kwikalako pamo apali imikalile ya mutelelwe iya mu musumba ukalamba. Muli fyo, lintu Abrahamu ashile umusumba ukalamba ku kutendeka ukulaikala mu mahema, alangishe ubushinino bwakosa ubwa kucetekela muli Yehova Lesa. Icumfwila cakwe cali bunte ku balemonako. Yehova apaalile Abrahamu mu kufumba pa citetekelo cakwe. Nangu cingatila aleikala mu mahema, Abrahamu alikwete ulubanda lwa ku mubili. Lintu Lote no lupwa lwakwe baiketwe muli bunkole, Yehova alengele Abrahamu ukutunguluka mu kusupila kwakwe, ica kuti aali na maka ya kubapokolola. Umukashi wa kwa Abrahamu afyele umwana mwaume mu bukote bwakwe, na muli fyo ubulayo bwa kwa Yehova bwalikoshiwe ubwa kuti Abrahamu aali no kufyala ulubuto. Ukupitila muli Abrahamu, abantu balimwene ukuti Yehova ni Lesa wa mweo uufikilisha amalayo yakwe.—Ukutendeka 12:1-3; 14:14-16; 21:1-7.
7 Lintu alebwela ku kupokolola Lote, Abrahamu bamukumenye kuli Melkisedeke, Imfumu ya Salemu (pa numa uwainikwe Yerusalemu), uwapokelele Abrahamu, ukusoso kuti: “Abe uwapaalwa Abramu kuli Lesa Uwapulamo.” Imfumu ya Sodomu na yo yalimukumenye no kufwayo kumupeela ifya bupe. Abrahamu alikeene. Mulandu nshi? Tafwaile ukuti kubeko ukutwishika ukuli konse ukulosha ku Ntulo ya kupaalwa kwakwe. Atile: “Ndetumpwilo kuboko kwandi kuli Yehova Lesa Uwapulamo, Kelenganya wa muulu na pano isonde, ndelapa, ndeti, Te kuti mbuulepo ubushishi nangu lushinga lwa ndyato, nangu kantu kamo pali conse icili cobe, epali watila, Nincindamika Abramu!” (Ukutendeka 14:17-24) Mwandi Abrahamu aali ni nte iishaiwamina!
Uluko lwa Nte
8. Ni shani fintu Mose alangishe icitetekelo cikalamba muli Yehova?
8 Mose, intuntuko ya kwa Abrahamu, na o alamoneka pa mutande wa kwa Paulo uwa nte. Mose alifutatile ifyuma fya mu Egupti na pa numa mu kushipa alolenkene na kateka wa luko lukalamba ulwakwatishe amaka pa kuti engatungulula abana ba Israele ku kulubuka. Ni kwi afumishe ubukose? Ni ku citetekelo cakwe. Paulo atila: “[Mose] akoselele ngo umone Mfumu iishimoneka.” (AbaHebere 11:27) Tulesa twa bena Egupti twalemoneka, baletukumya. Nangu fye ni lelo, ifyabaswa fya tuko filebekesha abantu. Lelo Yehova, nangu cingati tamoneka, alicililepo kubo wa cine cine kuli Mose ukucila tulesa tonse tulya. Mose taletwishika ukuti Yehova e ko aba no kuti ali no kulambula bakapepa Bakwe. (AbaHebere 11:6) Mose abele inte yapulamo.
9. Ni shani fintu uluko lwa Israele lwali no kubombela Yehova?
9 Pa numa ya kutungulula abena Israele ukuya ku kulubuka, Mose asangwike kawikishanya wa cipingo pa kati ka kwa Yehova ne ntuntuko sha kwa Abrahamu ukupitila muli Yakobo. Pamo nge ca kufumamo, uluko lwa Israele lwaishilebako pamo nge cikwatwa caibela ica kwa Yehova. (Ukufuma 19:5, 6) Pa muku wa kubalilapo, ubunte bwa luko lonse bwali no kupeelwa. Amashiwi ya kwa Yehova ukupitila muli Esaya, mupepi ne myaka 800 pa numa, yabombele mu cituntulu ukutula fye lintu uluko lwabeleko aya kuti: “Imwe muli nte shandi, cisemo ca kwa Yehova, kabili muli babomfi bandi abo nasala, ku kuleka munjishibe, no kuntetekela, kwiluko kuti ni ‘ne wine.” (Esaya 43:10) Ni shani fintu ulu luko lupya baali no kubomba nge nte sha kwa Yehova? Ku citetekelo cabo ne cumfwila na fintu Yehova abombele mu kubemininako.
10. Ni shani fintu imilimo ya maka iya kwa Yehova mu kwimininako Israele yapeele ubunte, kabili finshi fyafuminemo?
10 Imyaka mupepi na 40 pa numa ya kutendeka kwakwe, Israele aali mupepi no kupoka Icalo Calaiwe. Inengu shalifumine ku kwipushaipusha pa lwa musumba wa Yeriko, kabili Rahabu, umwikashi wa mu Yeriko, alibacingilile. Mulandu nshi? Atile: “Natuumfwa ifyo Yehova aumishe Bemba Wakashika ku cinso cenu, ilyo mwafumine ku Egupti; ne fyo mwacitile ku mfumu shibili sha bena Amore, ishali mwi shilya lya Yordani, kuli Sihone na kuli Oge, abo mwapeele ku konaulwa. Kabili ilyo twaumfwile, imitima yesu yasungulwike, takwashele kabili ukuluma mu muntu, pa mulandu wa imwe: pantu Yehova Lesa wenu wene e Lesa mu muulu pa muulu, na mu calo pa nshi.” (Yoshua 2:10, 11) Lipoti wa fya maka ifya kwa Yehova aseseshe Rahabu no lupwa lwakwe ukufuma mu Yeriko na tulesa twa uko utwa bufi no kuyapepa Yehova pamo na Israele. Mu kumfwika, Yehova ali napeela ubunte bwa maka ukupitila muli Israele.—Yoshua 6:25.
11. Cishingamo nshi abafyashi bonse abena Israele bakwete ukulosha ku kucitilo bunte?
11 Ilyo Abena Israele baali bacili mu Egupti, Yehova atumine Mose kuli Farao kabili atile: “Ingila kwa Farao; pantu ine nintalamiko mutima wakwe, ne mitima ya babomfi bakwe, ku kuleka mombe ifiishibilo fyandi ifi mu kati kabo; kabili ku kuleka ulondolwele mu matwi ya mwana obe umwaume, na ’ya mwana mwaume wa mwana obe umwaume, ifyo napumya abena Egupti, ne fiishibilo fyandi ifyo nabomba muli bene; no kulenga mwishibe ukuti ni ’ne Yehova.” (Ukufuma 10:1, 2) Abena Israele ba cumfwila baali no kweba abana babo ulwa milimo ya kwa Yehova iya maka. Abana babo, mu kukonkapo, bali no kulanda ulwa fyene ku bana babo, kabili cali no kulacitwa ifyo fine ku nkulo ne nkulo. Muli fyo, ifya maka ifyo Yehova acitile fyali no kwibukishiwa. Ilelo mu kupalako, abafyashi balishingamwa ku kucitilo bunte ku bana babo.—Amalango 6:4-7; Amapinda 22:6.
12. Ni shani fintu ipaalo lya kwa Yehova pali Solomone na Israele lyabombele ngo bunte?
12 Ipaalo lyafumba ilya kwa Yehova pali Israele lintu aali uwa busumino lyabombele ngo bunte ku nko shashingulwikeko. Nga fintu Mose asosele pa numa ya kupituluka mu mapaalo yalaiwe atile: “Abantu na ’bantu bonse aba pano isonde bakamono kuti ishina lya kwa Yehova lyainikwa pali imwe, no kumutiina.” (Amalango 28:10) Solomone apeelwe amano ne cuma pa mulandu wa citetekelo cakwe. Mu kuteka kwakwe uluko lwalikwete ulubanda kabili lwaipakishe iciputulwa ca nshita ica mutende icalepa. Ukukuma kuli ilya nshita, tubelengo kuti: “Kwaishile na ’ba mu bantu na ’bantu bonse ku kuumfwa amano ya kwa Solomone, abafuma ku shamfumu shonse sha pano isonde ishaumfwile amano yakwe.” (1 Ishamfumu 4:25, 29, 30, 34) Uwalumbukapo pa batandalile Solomone aali ni namfumu wa ku Sheba. Pa numa ya kuimwena umwine ipaalo lya kwa Yehova pa luko ne mfumu ya luko, atile: “Abe uwacindikwa Yehova Lesa obe uwabekelwe muli iwe, ku kukubika pa cipuna cakwe, ku kube mfumu ya kwa Yehova Lesa obe! Ni mu kuti Lesa obe atemwa abena Israele.”—2 Imilandu 9:8.
13. Cinshi cifwile pambi cali e bunte bwa kwa Israele ubwacishapo kufumamo cimo, kabili ni shani fintu tucili tumwenamo muli bwene?
13 Umutumwa Paulo alumbwile icali nakalimo e bunte bwacilapo kufumamo cimo ubwa kwa Israele. Lintu alelanshanya ne cilonganino ca mu Roma pali Israele wa ku mubili, atile: “Baseekeshiwe ifyebo fya kwa Lesa.” (Abena Roma 3:1, 2) Ukutendekela pali Mose, Abena Israele bamo aba busumino balipuutilwemo ukulemba ifyo Yehova abombele na Israele, pamo pene no kufunda kwakwe, amalango yakwe, na masesemo yakwe. Ukupitila muli ifi fyalembwa abo bakalemba ba pa kale balicitile ubunte ku nkulo shonse ishali no kwisa—ukusanshako iyesu ilelo—ukuti kwaba fye Lesa umo, kabili ishina lyakwe ni Yehova.—Daniele 12:9; 1 Petro 1:10-12.
14. Mulandu nshi untu bamo abaikalileko Yehova ubunte bakumanishishe ukupakaswa?
14 Ku ca bulanda, Israele libili libili alefilwa ukubelesha icitetekelo, kabili lyene Yehova aali no kutume nte shakwe ku luko lwakwe lwine. Ubwingi ubwa aba balipakeswe. Paulo atile bamo “bapokelele ukwesha kwa kupumiwa no kufopaulwa, na kabili ukwa fikakilo ne cifungo.” (AbaHebere 11:36) Baali ni nte sha busumino icine cine! Fintu cali ca bulanda ukuti ukupakaswa kwabo ilingi line kwalefuma ku filundwa finabo ifya luko lwasalwa ulwa kwa Lesa! (Mateo 23:31, 37) Na kuba, ulubembu lwa luko lwabele ulukalamba nga nshi ica kuti mu 607 B.C.E., Yehova aletelemo abena Babiloni ku konaula Yerusalemu ne tempele lya uko no kutwala icinabwingi ca Bena Israele bapusunswike ukuya muli bunkole. (Yeremia 20:4; 21:10) Bushe palya e papelele ubunte bwa luko kwi shina lya kwa Yehova? Iyo.
Ukweshiwa kwa Tulesa
15. Ni shani fintu ubunte bwapeelwe muli bunkole bwa mu Babiloni?
15 Nangu fye ni muli bunkole bwa mu Babiloni, ifilundwa fya busumino ifya luko tabashingashingile ukucitilo bunte pa lwa buLesa bwa kwa Yehova na maka. Ku ca kumwenako, Daniele mu kushipa ailwile ifiloto fya kwa Nebukadnesari, ukulondolwela Belshasari ilembo lya pa cibumba, kabili akeene ukusuusuka pa ntanshi ya kwa Dariusi mu mulandu we pepo. AbaHebere batatu na bo, ilyo bakeene ukukontama ku cimpashanya, bapeele Nebukadnesari ubunte bwa kusungusha.—Daniele 3:13-18; 5:13-29; 6:4-27.
16. Ni shani fintu Yehova asobele ukubwelela kwa kwa Israele ku calo cabo, kabili cinshi cali no kuba e mifwaile ya uku kubwelela?
16 Nangu ni fyo, Yehova afwaile ukuti ubunte bwa luko lonse bwingapeelwa na kabili pa calo ca kwa Israele. Esekiele, uwalesesema pa kati ka baYuda basendelwe bunkole mu Babiloni, alembele ulwa kupingulapo kwa kwa Yehova ukukuma ku mpanga yapomonwa ukuti: “Nkafusha pali imwe abantu, bonse aba ŋanda ya kwa Israele, bonse bene; imishi ikekalwamo, ne fibolya fikakuulwamo.” (Esekiele 36:10) Mulandu nshi Yehova aali no kucitile ci? Mu kutendekelako fye cali no kuba pamo ngo bunte kwi shina lyakwe umwine. Ukupitila muli Esekiele atile: “Te pa mulandu wa imwe ndecitila, mwe ba ŋanda ya kwa Israele, kano pa mulandu we shina lyandi ilya mushilo, ilyo mwapelwilile mu nko.”—Esekiele 36:22; Yeremia 50:28.
17. Finshi fyashingulukako ku mashiwi ya muli Esaya 43:10?
17 Cali ni lintu alesesemena ukubweluluka kwa kwa Israele ukufuma mu bunkole bwa ku Babiloni e lintu Kasesema Esaya apuutilwemo ukulemba amashiwi ya pali Esaya 43:10, ayatila Israele aali ni nte ya kwa Yehova, umubomfi wakwe. Muli Esaya 43 na 44, Yehova alondololwa nga Kalenga wa kwa Israele, Kabumba, Lesa, Uwa mushilo, Umupusushi, Umulubushi, Imfumu, kabili Kacita. (Esaya 43:3, 14, 15; 44:2) Bunkole bwa kwa Israele bwalisuminishiwe pantu uluko mu kubwekeshabwekeshapo lwafililwe ukucindika wene nga fintu aba. Nangu cibe fyo, baali bacili abantu bakwe. Yehova aali nasosa kuli bene ukuti: “Witiina, pantu nakulubula, nakwita mwi shina lyobe, uli wandi.” (Esaya 43:1) Bunkole bwa kwa Israele mu Babiloni bwali no kupwa.
18. Ni shani fintu ukulubulwa kwa kwa Israele ukufuma mu Babiloni kwashininkishe ukuti Yehova e Lesa wa cine fye eka?
18 Mu cituntulu, Yehova alengele ukulubuka kwa bena Israele ukufuma mu Babiloni ukuba kweshiwa kwa tulesa. Asonsombele tulesa twa bufi utwa nko ukuletako inte sha tuko, kabili aitile Israele nge nte yakwe. (Esaya 43:9, 12) Ilyo atobele imipindo ku kulubula Israele, ashinine ukuti tulesa twa mu Babiloni tatwali tulesa nakalya no kuti wene e Lesa wa cine. (Esaya 43:14, 15) Lintu, mupepi ne myaka 200 pa ntanshi ya cilya ca kucitika, aitile Koreshe umwina Persia ngo mubomfi wakwe mu kulubula abaYuda, apeele ubushininkisho bwalundwapo kuli buLesa bwakwe. (Esaya 44:28) Israele aali no kulubulwa. Mulandu nshi? Yehova alondolola ati: “Ku kuleka [Abena Israele] balondolole ukuntasha.” (Esaya 43:21) Cali no kupeela ishuko na limbi ilya kucitilo bunte.
19. Bunte nshi bwapeelwe pa kulaalika kwa kwa Koreshe Abena Israele ukubwelela ku Yerusalemu na ku mibombele ya baYuda ba busumino pa numa ya kulya kubwela?
19 Lintu inshita yaishile, Koreshe umwina Persia alicimfishe Babiloni nga fintu fye casesemwe. Koreshe, nangu aali musenshi, abilishe buLesa bwa kwa Yehova lintu ashikile icipoope ku baYuda baali mu Babiloni ukuti: “Onse wa muli imwe uwa mu bantu bakwe bonse (Lesa abe nankwe), anine aye ku Yerusalemu uuli muli Yuda no kukuule ŋanda ya kwa Yehova Lesa wa bena Israele, e uli Lesa wa mu Yerusalemu.” (Esra 1:3) AbaYuda abengi balyankwileko. Batolele ubulendo bwa kubwelela ku Calo Calaiwe kabili baimike icipailo pa cifulo ce tempele lya pa kale. Te mulandu no kufuupulwa no kukaanya kwakosa, mu kupelako baali na maka ya kukuula cipya cipya itempele no musumba wa Yerusalemu. Ici conse cacitike, nga fintu Yehova umwine aali nasoso kuti, “Te ku bulamba, kabili te ku maka, kano ku Mupashi [wakwe].” (Sekaria 4:6) Ifi fya kucitika fyapeele ubushinino bwalundwako ubwa kuti Yehova e Lesa wa cine.
20. Te mulandu no bunake bwa kwa Israele, cinshi cingasoswa pa lwa kupeela kwabo ubunte kwi shina lya kwa Yehova muli ilya nkulo ya pa kale?
20 Muli fyo, Yehova atwalilile ukubomfya Israele nge nte yakwe, nangu line lwali luko lwa bantu bashapwililika kabili inshita shimo bali aba bucipondoka. Mu nkulo yatangilile ubuKristu, lulya luko, ne tempele lya luko na bushimapepo, fyaiminineko ukube cifulo ca pa kati ica kupepa kwa cine. Onse uubelenga mu Malembo ya ciHebere ulwa mibombele ya kwa Yehova mu kwampana na Israele te kuti atwishike nangu panono ukuti kwabako fye Lesa wa cine umo, kabili ishina lyakwe ni Yehova. (Amalango 6:4; Sekaria 14:9) Nangu cibe fyo, ubunte bwacilapo bukulu bwali no kupeelwa kwi shina lya kwa Yehova, kabili tuli no kulanshanya ici mu cipande cikonkelepo.
Bushe Uleibukisha?
◻ Ni shani fintu Abrahamu apeele ubunte bwa kuti Yehova e Lesa wa cine?
◻ Mibele nshi ya kwa Mose iyapulamo iyalengele wene ukuba inte ya busumino?
◻ Ni mu nshila nshi Israele apeelele ubunte bwa luko lonse pa lwa kwa Yehova?
◻ Ni shani fintu ukulubulwa kwa kwa Israele ukufuma mu Babiloni kwabele cilangililo ca kuti Yehova e Lesa wa cine eka fye?
[Icikope pe bula 10]
Mu citetekelo cakwe ne cumfwila, Abrahamu apeele ubunte bwapulamo kuli buLesa bwa kwa Yehova