Icipandwa 11
Kalanda Kuli Bacintala!
1. Cilubo nshi cabipisha Yeroboamu acitile?
LINTU abantu Yehova apingene na bo icipingo bayakanikene mu mabufumu yabili, ubufumu bwa mikowa 10 ubwa ku kapinda ka ku kuso bwatendeke ukutekwa na Yeroboamu. Iyi mfumu ipya yali iyakampuka, iyacincila. Lelo tayatetekele Yehova. Ici calengele yacita ne cilubo cimo icabipisha icaonawile ubufumu bwa mikowa 10 bonse. Mu Malango ya kwa Mose, abena Israele bakambishiwe ukuti imiku itatu mu mwaka bafwile ukulaya kwi tempele ku Yerusalemu, iyo nomba yali mu bufumu bwa ku kapinda ka ku kulyo ubwa Yuda. (Amalango 16:16) Pa kutiina ukuti ishi nyendo kuti shalenga abantu ba mu Israele ukufwaya ukwikatana cipya cipya na bamunyinabo aba mu Yuda abali ku kapinda ka ku kulyo, Yeroboamu “[acitile] fiponti fibili fya golde; e lyo [atile] ku bantu, Capwa kuli imwe ukunina ukuya ku Yerusalemu; mone milungu yobe, we Israele, iyakuninike ukukufumya ku calo ca Egupti! Kabili abikile cimo mu Betele, ne cibiye abikile muli Dani.”—1 Ishamfumu 12:28, 29.
2, 3. Cinshi icilubo ca kwa Yeroboamu caletele muli Israele?
2 Ipange lya kwa Yeroboamu lyamoneke nge lilebomba bwino pa kashita kanono. Abantu basukile baleka ukuya ku Yerusalemu kabili batendeke ukupepa ifi fiponti fibili. (1 Ishamfumu 12:30) Lelo, uku kupepa kwa busangu kwalengele uluko lonse ukubotelela. Mu myaka yakonkelepo, nangu fye ni Yehu, uwapimpile ubusaka nga nshi mu kupwisha ukupepa Baali mu Israele, atwalilile ukupepa ifi fiponti fya golde. (2 Ishamfumu 10:28, 29) Finshi fimbi ifyacitike ku mulandu wa kupingula kwabipisha ukwa kwa Yeroboamu? Ubufumu tabwaikashiwe kabili abantu balecula.
3 Yehova atile ubufyashi bwa kwa Yeroboamu tabwali no kuteka cilya calo pantu Yeroboamu aishileba umusangu, kabili na kuli pele pele ubufumu bwa ku kapinda ka ku kuso bwali no kuponenwa na kayofi kabipisha. (1 Ishamfumu 14:14, 15) Icebo ca kwa Yehova calishilefishiwapo. Ishamfumu 7 ishatekelepo Israele shatekele fye pa myaka ibili nelyo ukucepako—shimbi shaleteka fye inshiku shinono. Imo yaipeye fye iine, e lyo shimbi 6 shaipaiwe ku baume baibililika abapokolwele ubufumu. Mu Israele mwali icimfulumfulu, ulukaakala, no kwipaya ishamfumu maka maka pa numa ya kuteka kwa kwa Yeroboamu wa Cibili, ukwapwile mupepi no mwaka wa 804 B.C.E. ilintu Usia aleteka mu Yuda. Ni lintu kwali iyi mibele e lintu Yehova atumine ukusoka kwa kulungatika nelyo “icebo” ukupitila muli Esaya, ukuya ku bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso. “Shikulu natume cebo pali Yakobo, icikawa muli Israele.”—Esaya 9:8.a
Amatutumuko no Kukamba Fyaleta Icifukushi ca kwa Lesa
4. “Cebo” nshi Yehova atumina Israele, kabili mulandu nshi?
4 “Icebo” ca kwa Yehova tacakasuulweko. “Abantu bonse bene bakasuke abeshiba, Efraimu no mwikashi wa mu Samaria. [Pa mulandu wa] matutumuko kabili [no] kukamba kwa mutima.” (Esaya 9:9) Nga batila “Yakobo,” “Israele,” “Efraimu,” “na “Samaria,” ninshi balelanda pa bufumu bwa Israele ubwa ku kapinda ka ku kuso, umo umukowa wa Efraimu e mukowa ukalamba kabili umusumba wa mfumu ni Samaria. Icebo ca kwa Yehova kuli bulya bufumu cili cebo caluma ica bupingushi, pantu Efraimu nakunkuma ku busangu kabili napama mu butumpe bwakwe kuli Yehova. Lesa takacingilile abantu ku fikafuma mu mibele yabo iya bubifi. Bali no kupatikishiwa ukuumfwa, nelyo ukwangwa icebo ca kwa Lesa.—Abena Galatia 6:7.
5. Ni shani ifyo abena Israele bashilecitapo nangu cimo pa mapingushi ya kwa Yehova?
5 Ilyo ifintu filebipilako, abantu batendeka ukulufya ifingi, ukusanshako amayanda yabo—ayapangwa ne njelwa ne mbao shanaka umutengo. Bushe ici calenga imitima yabo ukunaka? Bushe bali no kumfwila kasesema wa kwa Yehova no kubwelela kuli Lesa wa cine?b Esaya alemba ukwankulako kwa bantu ukwatumpa ati: “Injelwa nashiwa, lelo tukakuulila amabwe ayabaswa; imikunyu naitemwa, lelo tukapyanishako imikedari.” (Esaya 9:10) Abena Israele bakaana Yehova na bakasesema bakwe, ababeeba ico baleculila umusango yu. Cili kwati aba bantu baleti: ‘Te mulandu nangu yabongololwe amayanda yesu aya matafwali ne mbao shanaka umutengo, tuli no kukuula yambi ku fisolobelo fya mutengo—e kuti ku mabwe yabaswa ne mikedari!’ (Linganyeniko Yobo 4:19.) Yehova takwete mwa kulosha kano fye ukulundapo ukubalimuna.—Linganyeniko Esaya 48:22.
6. Ni shani fintu Yehova atompola ipange lya bena Suria na bena Israele ilya kulwisha Yuda?
6 Esaya atwalilila ukusosa ati: “Yehova aimye fibambe pali wene.” (Esaya 9:11a) Imfumu Peka iya Israele ne Mfumu Resini iya ku Suria balyumana akapi. Bali na mapange ya kucimfya ubufumu bwa mikowa ibili ubwa Yuda no kupyanika ngwila bulime pa cipuna ca kwa Yehova mu Yerusalemu ukuba imfumu. Balefwaya ukupyanikapo umo uo abene baleti “mwana Tabeali.” (Esaya 7:6) Lelo baleyakaasha fye. Resini ali na balwani babipisha, kabili Yehova ali no ‘kwimya’ aba balwani na pali “wene,” e kuti pali Israele. Amashiwi ya kuti ‘ukwimya pali wene’ yalola mu kuti ali no kwimya ubulwi no kucimfya mu konaula uku kuumana akapi no bufwayo bwa kuko.
7, 8. Cinshi cacitika kuli Israele ilyo Ashuri acimfya Suria?
7 Ukubongoloka kwa uku kuumana akapi kwatendeka lintu abena Ashuri basansa Suria. “Imfumu ya Ashuri yaninine ku Damaseke [umusumba wa mfumu ya Suria], yaliufyambete, yaulwilile na bantu mu Kiri, no kwipaya Resini.” (2 Ishamfumu 16:9) Peka nomba amone fyo amapange yakwe aya kulwisha Yuda yacilimwa, apantu cibusa wakwe uwa maka aonaulwa. Na kuba, tapapitile ne nshita ukufuma apo Resini afwilile, Peka na o aipaiwa kuli Hoshea, uwapokolola no bufumu bwa Samaria.—2 Ishamfumu 15:23-25, 30.
8 Icalo ca Suria icali cibusa wa Israele, nomba ciletekwa na Ashuri, icalo cakwatisha amaka muli ci citungu. Esaya nomba asesema pa fintu Yehova ali no kubomfya uku kwikatana kupya ukwa bupolitiki ati: “[Yehova ali] no kusonga abalwani bakwe [Israele]; abena Aramu [Suria] ku kabanga, na baPelishiti ku masamba, baasamuna akanwa ku kulya Israele. Muli conse ici ubukali bwakwe tabwabwela, no kuboko kwakwe kucili nakutambikwa.” (Esaya 9:11b, 12) Kanshi Suria nomba e mulwani wa calo ca Israele, kabili Israele afwile ukuipekanya ukusanswa kuli Ashuri na Suria. Basansa no kucimfya. Ashuri abuula Hoshea uwapokolwele ubufumu no kumucita umubomfi wakwe uwakulatuula umutuulo ukalamba. (Imyaka imo ku numa, Ashuri apokelele indalama ishingi ukufuma ku Mfumu Menahemu iya Israele.) Fintu yali aya cine amashiwi ya kwa kasesema Hosea aya kuti: “Bambi bambi balya amaka [ya kwa Efraimu]”!—Hosea 7:9; 2 Ishamfumu 15:19, 20; 17:1-3.
9. Muli Esaya 9:12 ni bani “Israele” asanshako, kabili mulandu nshi?
9 Bushe Esaya tasosele no kuti abaPelishiti bali no kwingilila “ku masamba”? E fyo asosele. “Israele” walumbulwa pano pali Esaya 9:12 kuti asanshako Yuda pantu abaPelishiti balisanshilepo Yuda mu kuteka kwa kwa Ahasi, uwaleteka pa nshita Peka na o ali mfumu, bacandila imisumba iingi iya bena Yudea ne fifulo ifyashintiliwepo, no kwikalamo. Yuda na o alingile ukulimunwa muli uyu musango kuli Yehova nga fintu fye na Efraimu wa ku kapinda ka ku kuso alimwinwe, pantu ubusangu buli fye mpanga yonse muli Yuda.—2 Imilandu 28:1-4, 18, 19.
Ukufuma ‘ku Mutwe Ukufika ku Mucila’—Uluko lwa Bacintala
10, 11. Kulimuna nshi Yehova ali no kulimuna Israele ku mulandu na bucintala bwatwalilila?
10 Ubufumu bwa ku kapinda ka ku kuso bwakonkanyapo fye ukuba ulwa bucintala kuli Yehova, te mulandu no kucula konse—kabili te mulandu no kubilisha konse ukwa bakasesema ba kwa Yehova. “Abantu tababweleele ku wabomine, kabili tabafwaile Yehova wa milalo.” (Esaya 9:13) E calenga, kasesema atila: “Yehova aputwile kuli Israele umutwe no mucila, umunkonti wa kancindu ne tete, mu bushiku bumo—umukalamba no mukankaala bene e mutwe, na bakasesema abalango bufi e mucila; pantu abatungulula aba bantu balabalubansha, na batungululwa kuli bene bafulunganiwa.”—Esaya 9:14-16.
11 “Umutwe” no “munkonti” fimininako “umukalamba no mukankaala”—e kuti intungulushi sha luko. “Umucila” ne “tete” e bakasesema ba bufi abalanda ifiletemuna intungulushi. Uwasoma ifya Baibolo umo alembele ati: “Bakasesema ba bufi baitwa umucila, pantu pa bantu bonse, bena e babotelela sana mu mibele, kabili pantu bakonshi ba bumbimunda kabili abatungilila bakateka ababifi.” Profesa Edward J. Young asosa ulwa aba bakasesema ba bufi ati: “Tabali ni ntungulushi, lelo balekonka fye ntungulushi uluto numa, baleshilumbanya mu bumbimunda, kwati ni filya imbwa ikonka shikulu wa iko ilesunsha umucila.”—Linganyeniko 2 Timote 4:3.
Nangu ni ‘Nshiwa na Bamukamfwilwa’ ni Bacintala
12. Bushe ukubotelela mu Israele kwanene shani?
12 Yehova ni Solwesolwe ku kucingilila bamukamfwilwa ne nshiwa. (Ukufuma 22:22, 23) Lelo, umfweni nomba ifyo Esaya asosa: “Shikulu tasaminwa balumendo babo, ne nshiwa shabo, na bamukamfwilwa babo, tabacita nkumbu; pantu bonse bene basenshi kabili ni ncitatubi, na kanwa konse kasoso bupumbu. Muli conse ici ubukali bwakwe tabwabwela, no kuboko kwakwe kucili nakutambikwa.” (Esaya 9:17) Ubusangu nabonaula abantu bonse, kabili bamukamfwilwa ne nshiwa ni nkupilwa kumo! Yehova mu kutekanya atuma bakasesema bakwe, ukusubila ukuti abantu napamo kuti bayalula imibele yabo. Ku ca kumwenako, Hosea apaapaata ati: “We Israele, bwelela kuli Yehova Lesa obe; pantu wawa ku mampuulu yobe.” (Hosea 14:1) Fintu cifwile cakalipa Solwesolwe wa kucingilila bamukamfwilwa ne nshiwa pantu na bo ali no kubakanda!
13. Cinshi twingasambililako ku mibele ya mu nshiku sha kwa Esaya?
13 Na ifwe bene, ukupala Esaya, tuleikala mu nshita ishayafya ilyo ubushiku bwa kwa Yehova ubwa kupingula ababifi bushilafika. (2 Timote 3:1-5) Fintu cakatama kanshi ukuti Abena Kristu te mulandu ne mikalile bekala, batwalilile aba busaka lwa ku mupashi, mu mibele, na mu muntontonkanya, pa kuti balesenaminwa kuli Lesa. Lekeni bonse tubake bucibusa bwesu na Yehova. Shi bonse abafuma muli “Babele mukalamba” bekatala ‘abawilako ku membu shakwe’ na kabili.—Ukusokolola 18:2, 4.
Ukupepa kwa Bufi Kwafyala Ulukaakala
14, 15. (a) Finshi fifuma mu kupepa ifiwa? (b) Kucula nshi kwatwalilila uko Esaya asesema ukuti Israele ali no kuculako?
14 Ukupepa kwa bufi kwaba fye kupepe fiwa. (1 Abena Korinti 10:20) Amaka ya fiwa yalenga ulukaakala, nga fintu cali pa ntanshi ya Lyeshi lya kwa Noa. (Ukutendeka 6:11, 12) Teti tupape kanshi umulandu ulukaakala no bubifi fyafulila mu calo lintu abena Israele baba abasangu no kutendeka ukupepa ifiwa.—Amalango 32:17; Amalumbo 106:35-38.
15 Esaya alondolola mu mashiwi yaumfwika bwino bwino ifyo ububifi no lukaakala fisalangene mu Israele atila: “Ububifi bwapya ngo mulilo, bwaoce myunga ne fimfungwa, no kubilimya amateshi ya mu mutengo, yasuka yafutumuko kutumbana kwa cushi. Ku kububuka kwa kwa Yehova wa milalo icalo capya, na bantu baba nge capwishiwa ku mulilo; bafumpwila ku kuboko kwa kulyo no kuba fye ne nsala, baliila na ku kuboko kwa kuso no kubulo kwikuta; umuntu talanguluka munyina, umuntu onse alyo mubili wa munankwe. Manase ataakanya Efraimu, na Efraimu Manase, na bene pamo bataakanya Yuda. Muli conse ici ubukali bwakwe tabwabwela, no kuboko kwakwe kucili nakutambikwa.”—Esaya 9:18-21.
16. Ni shani ifyo amashiwi ya pali Esaya 9:18-21 yafikilishiwa?
16 Ulukaakala lwaya fye iciyeyeye kwati mulilo uuya uleoca ifimpusa kabili lubilo lubilo lwafika na ku kubilimya “amateshi ya mu mutengo,” ukulenga ulukaakala ukuba fye mpanga yonse ngo mulilo wa mutengo. Abalanda pali Baibolo Keil na Delitzsch balondolola ifyo ulukaakala lwali abati “e lukaakala lwa bukatu ulwatala alumonwapo mu nkondo ya bana calo iya cimfundawila. Baleipayana ukwabula ukuleka, ukwabula no luse.” Napamo balumbulapo umukowa wa kwa Efraimu na Manase ku mulandu wa kuti e bali abeminishi bakalamba aba bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso, kabili e bali sana ba lupwa ba mikowa ilya 10 apantu bali ni ntuntuko sha bamwana Yosefe babili. Lelo te mulandu ne fi, bapemwinako fye mu kwipayana ilyo baya ku kulwa na Yuda ku kapinda ka ku kulyo.—2 Imilandu 28:1-8.
Abapingushi Babotelela Balolenkana na Kapingula Wabo
17, 18. Bushe ifya bupingushi ne fya mitekele mu Israele, fyabotelela shani?
17 Mu kukonkapo, Yehova alanda ifyo ali no kupingula abapingushi babotelela na balashi bambi. Aba balabomfya amaka yabo bubi bubi ku kucenjesha abalanda na bapina abesa ku kulilila kuli bene. Esaya atila: “Kalanda ku bashike fipope fya kucusha, na kuli bakalemba abalembe fya kucululusha, ku kupondamikilo mulanda ubupingushi, no kupoko kupingulwa ku bapina ba mu bantu bandi, ku kuleka bamukamfwilwa babe ica kutapa cabo, ne nshiwa shibe ica kusampa cabo.”—Esaya 10:1, 2.
18 Ifunde lya kwa Yehova lyalibinda ulufyengo ululi lonse. Litila: “Mwilacita bupondamishi mu bupingushi bwenu; [wilafyenga mulanda, kabili witemwapo umukankaala, NW].” (Ubwina Lebi 19:15) Aba balashi basuula ili funde no kulemba “ifya kucululusha” pa kuti cilemoneka kwati ifunde lyalisuminisha incitilo shabo ishaba fye bupupu bwine bwine, e kuti ukupoka utunono utwa bamukamfwilwa ne nshiwa. Balesa ba bufi aba mu Israele kwena te kuti bamone ulu lufyengo, lelo Yehova alemona. Yehova nomba ukupitila muli Esaya alanda pali aba bapingushi ababifi.
19, 20. Bushe imibele ya bapingushi babotelela aba mu Israele ili no kwalulwa shani, kabili cinshi cikacitika ku “fya bukata” fyabo?
19 “Mukacita shani pa bushiku bwa kupempulwa, na kuli pumpunta uukesafumo kutali? Ni kuli ani mukafulumukila ku kumono kwafwa, kabili ni kwi uko mukaleke fya bukata fyenu? Nakalya kano ukukontama mu kati ka bafungwa, no kuwila mu baipayaulwa.” (Esaya 10:3, 4a) Bamukamfwilwa ne nshiwa tabakwete abapingushi bafumacumi ukwa kubutukila. Kanshi nacilinga ukuti Yehova epushe balya bapingushi babotelela aba mu Israele uko bali no kushina apantu nomba Yehova alebalubulwisha. Cine cine bali apepi no kwishiba ukuti “ca kulengo mwenso ukuponena mu minwe ya kwa Lesa wa mweo.”—AbaHebere 10:31.
20 “Ifya bukata” fya aba bapingushi babifi, e kuti ubusambashi banonka mu calo, umucinshi na maka ku mulandu ne cuma bakwata ne fifulo fyabo, fili no kupwa nomba line. Bamo bakaba bafungwa bakasendwa ilyo bacimfiwa, ‘ukulakontama’ pa bafungwa bambi, ilintu abashala bali no kwipaiwa ne fitumbi fyabo fikawila mu baipaiwa mu bulwi. “Ifya bukata” fyabo na kabili fisanshamo ifyuma banonka mu bufumfuntungu, ifyo abalwani bali no kutapa.
21. Bushe ubukali bwa kwa Yehova kuli Israele nabutontoloka pa mulandu wa kukanda Israele akandilwe kale?
21 Esaya alanda amashiwi ya kusoka kwaluma mu kusondwelela icisemo ca kupelako ati: “Muli conse ici [ubulanda bonse ubo uluko lulepitamo ukufika pano] ubukali bwakwe tabwabwela, no kuboko kwakwe kucili nakutambikwa.” (Esaya 10:4b) Fingi icine cine ifyo Yehova alefwaya ukweba Israele. Ukuboko kwa kwa Yehova ukwatambikwa takwakabwele mpaka akapume ubufumu bwa ku kapinda ka ku kuso ubwa bucintala, ukubupumina imfwila.
Mwikabepwa Nelyo Ukuliilwa pa Mutwe
22. Cinshi twingasambililako ku cacitikile abena Israele?
22 Icebo ca kwa Yehova ico aebele Israele ukupitila muli Esaya cali icaluma kabili ‘tacabwelele ibusha kuli wene.’ (Esaya 55:10, 11) Mu lyashi lya kale mwaliba ifyalembwa ifilangilila ifyo kwali akayofi ku mpela ya bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso ubwa Israele, kabili kuti twaelenganya ifyo abekashi baculile. Filya fine fye icebo ca kwa Lesa cishafililwe, e fyo cikaba na kuli buno bwikashi, maka maka pali Kristendomu uwa busangu. Fintu cili icacindama lyene ku Bena Kristu ukukanakutika ku bufi, ku kukubanya kwa fyebo filwisha Lesa! Icebo ca kwa Lesa calisansalika imingalato ya kwa Satana pa nshita yalepa, pa kuti iyi mingalato itupusula nga filya abena Israele bapuswilwe. (2 Abena Korinti 2:11) Shi ifwe bonse twikatala atuleka ukupepela Yehova “mu Mupashi na mu cine.” (Yohane 4:24) Muli fyo, ukuboko kwakwe ukwatambikwa takwakapame bakapepa bakwe nga fintu kwapamine abena Efraimu bacintala; lelo ukuboko kwakwe kuli no kubafukatila mu kutemwa, kabili akabafwa ilyo baleenda mu nshila ya kuya ku mweo wa muyayaya muli paradise wa pe sonde.—Yakobo 4:8.
[Amafutunoti]
a Esaya 9:8–10:4 yabamo ifisemo fine, cimo na cimo cilekelesha na korasi wa kutiinya uwa kuti: “Muli conse ici ubukali bwakwe tabwabwela, no kuboko kwakwe kucili nakutambikwa.” (Esaya 9:12, 17, 21; 10:4) Iyi milembele yalikatanya Esaya 9:8 ukufika ku 10:4 ukuba fye “icebo” cimo icabamo ifingi. (Esaya 9:8) Moneni no kuti “ukuboko [kwa kwa Yehova] kucili nakutambikwa,” te ku kubeta ukwisainashisha kuli wene, lelo ku kubapingula.—Esaya 9:13.
b Bakasesema ba kwa Yehova aba ku bufumu bwa Israele ubwa ku kapinda ka ku kuso ni Yehu (te ulya wali mfumu), Eliya, Mikaya, Elisha, Yona, Odedi, Hosea, Amose, na Mika.
[Icikope pe bula 139]
Ububifi no lukaakala fyapita mu Israele ngo mulilo wa mu mutengo
[Icikope pe bula 141]
Yehova ali no kulubulwisha bonse abaliila bambi pa mutwe