Icipandwa 15

Ukupanda Amano kwa kwa Yehova pa Nko

Esaya 14:24–19:25

 1. Kubilisha nshi ukwa kupingula Ashuri uko Esaya alemba?

YEHOVA kuti abomfya inko ukulimwinako abantu bakwe pa bubifi bwabo. Nalyo line talekelele sho nko pa bunkalwe bwa shiko ubushalinga, icilumba, no kufinukila ukupepa kwa cine. E co, ilintu kucili imyaka iingi, apuutamo Esaya ukulemba ‘icisendo ca Babele.’ (Esaya 13:1) Lelo, Babele ali no kuba umulwani ku ntanshi. Mu nshiku sha kwa Esaya, ni Ashuri aletitikisha abantu Lesa apingana na bo icipingo. Ashuri aonaula ubufumu bwa ku kapinda ka ku kuso ubwa Israele no konaula iciputulwa cikalamba ica Yuda. Lelo ukucimfya kwa kwa Ashuri takupwililile. Esaya alemba ati: “Yehova wa milalo nalapa, ati: Cine cine ifyo napangile, e fyo cikaba . . . ku kutobawila Ashuri mu calo candi, no kumunyantawila pa lupili lwandi, likasuke ikoli lyakwe alifuma pa bantu bandi, ne cisendo cakwe acifumapo pa mabeya yabo.” (Esaya 14:24, 25) Tapalepele sana apo Esaya alandila aya mashiwi, icintiinya ca Ashuri cafumishiwapo pali Yuda.

2, 3. (a) Mu nshiku sha ku kale, ni pali bani Yehova atambika ukuboko kwakwe? (b) Calola mwi ukuti Yehova atambika ukuboko kwakwe pa “nko shonse”?

² Lelo ni shani pa lwa nko shimbi ishilwani sha bantu Lesa apingana na bo icipingo? Na sho shine shifwile ukupingulwa. Esaya abilisha ati: “Uku e kupanda amano kwandi ukwapandilwe calo conse, no ku e kuboko kwandi ukwatambikwa pa nko shonse. Apo Yehova wa milalo napanda amano, nani uwingayafubalisha? Ukuboko kwakwe ukwatambikwa, nani uwingakubwesha?” (Esaya 14:26, 27) Fingi fyabamo muli uku “ukupanda amano” kwa kwa Yehova. Caba mupampamina wakwe uwine wine, icipope cakwe. (Yeremia 49:20, 30) “Ukuboko” kwa kwa Lesa e maka yakwe ayabomfiwa. Mu fikomo fya kulekelesha ifya kwa Esaya Icipandwa 14 na mu fipandwa 15 ukufika ku 19, Yehova apanda amano icalo ca baPelishiti, Moabu, Damaseke, Kushi, na Egupti.

³ Lelo Esaya atila ukuboko kwa kwa Yehova nakutambikwa pa “nko shonse.” E co, ilintu uku kusesema kwa kwa Esaya kwafikilishiwe umuku wa kubalilapo mu nshiku sha ku numa, na kabili kulabomba mu “nshita ya ku mpela” ilyo Yehova akatambika ukuboko kwakwe pa mabufumu ya pe sonde. (Daniele 2:44; 12:9; Abena Roma 15:4; Ukusokolola 19:11, 19-21) Lesa wa maka yonse, Yehova, mu kuicetekela asokolola ukupanda amano kwakwe ninshi kucili imyaka iingi sana. Takuli uwingabwesha ukuboko kwakwe ukwatambikwa.—Amalumbo 33:11; Esaya 46:10.

“Insoka ya Busungu Iipupuka” Yaimina UbuPelishiti

 4. Fyebo nshi ifyo Yehova abilishe pa buPelishiti?

⁴ AbaPelishiti e babalilapo ukusokwa. “Mu mwaka wa kufwa kwa kwa Ahasi mwaishile icisendo ici: Wisamwa, we buPelishiti bonse bwine, apo yafunaike nkonto iya kuuminako, pantu mu mushila wa nsoka mufume folo, kabili icisabo ca iko ni nsoka ya busungu iipupuka.”—Esaya 14:28, 29.

5, 6. (a) Ni mu nshila nshi Usia apalila insoka ku baPelishiti? (b) Bushe Hisekia aba cinshi ku kulwisha ubuPelishiti?

⁵ Imfumu Usia yali na maka ya kushansha ku kusansa kwa buPelishiti. (2 Imilandu 26:6-8) Kuli bene ali nge nsoka, ne nkonto yakwe yatwalilile ukuuma ulya mwina mupalamano umulwani. Pa numa Usia afwile—‘inkonto yakwe yalifunaike’—Yotamu wa busumino alitekele, lelo “abantu bacili balelufyanya.” Mu kukonkapo, ilyo Ahasi atendeke ukuteka, ifintu fyalyalwike, na baPelishiti balisanshile Yuda no kucimfya. (2 Imilandu 27:2; 28:17, 18) Lelo nomba, ifintu fyalealuka na kabili. Mu 746 B.C.E., Imfumu Ahasi yafwa na Hisekia wacaice apyana pa bufumu. Nga ca kuti abaPelishiti baleti bali no kutwalilila ukucimfya, ninshi nabalubilila. Hisekia wena te wa kwangalako. Apo atuntuka muli Usia (“icisabo” cafuma mu “mushila” wakwe), Hisekia ali nge “nsoka ya busungu iipupuka”—ukusumpauka ukuya ku kusansa, ukupama lubilo lubilo, ukupoola kwati aleshamo no busungu mu balwani bakwe.

⁶ Uku e kulondolola ukwalinga iyi mfumu ipya. “[Hisekia] aumine abaPelishiti ukufika ku Gasa ne mipaka ya uko.” (2 Ishamfumu 18:8) Ukulingana ne fyalembwa fya Mfumu Sankeribu iya Ashuri, abaPelishiti basangwike abatekwa ba kwa Hisekia. “Abalanda”—e kuti ubufumu bwa Yuda ubushaba na maka—bwaisaba pa mutelelwe no kukwata ifingi, ilintu ubuPelishiti bwaingililwa ne cipowe.—Belengeni Esaya 14:30, 31.

 7. Kulumbulula nshi ukwa citetekelo Hisekia afwile ukweba inkombe shaba mu Yerusalemu?

⁷ Cilemoneke fyo mu Yuda muli nkombe—napamo shilefwaya ukuumana akapi na Ashuri. Cinshi shifwile ukwebwa? “Abantu bandi bakaasuka shani inkombe sha luko ulu?” Bushe Hisekia afwile ukufwaya ubucingo mu kuumana akapi ne nko shimbi? Iyo! Afwile ukweba ishi nkombe ati: “Yehova e wasokola Sione, kabili e mo abalanda ba bantu bandi boba.” (Esaya 14:32) Imfumu ifwile ukutetekela Yehova no mutima wa iko onse. Uwasokola Sione alikosa. Uyu musumba ukekalilila, kabili e mwa kubelama ku kusansa kwa bena Ashuri.—Amalumbo 46:1-7.

 8. (a) Ni shani ifyo ifyalo fimo lelo fyapala ubuPelishiti? (b) Cinshi Yehova aacita ku kwafwa abantu bakwe aba muno nshiku nga fintu acitile ku kale?

⁸ Ifyalo fimo lelo filalwisha bakapepa ba kwa Lesa, nga filya fyacitile ubuPelishiti. Inte sha Bwina Kristu isha kwa Yehova shalipooswa mu fifungo na mu nkambi sha kucushiwilwamo. Shalibindwa ne shingi shalipaiwa. Abalwani bakonkanyapo fye ‘ukusanse myeo ya balungama.’ (Amalumbo 94:21) Ili bumba lya Bena Kristu kuti lyamoneka nge bumba lya “balanda” kabili “ababusu” mu menso ya balwani babo. Lelo Yehova alibafwa ukukwata ifya ku mupashi ifingi, ilintu abalwani babo bali ne nsala. (Esaya 65:13, 14; Amose 8:11) Ilyo Yehova akatambika ukuboko kwakwe pa baPelishiti ba muno nshiku, aba “balanda” bakacingililwa. Kwi? Mu kuba capamo na “ba mu ng’anda ya kwa Lesa,” umo Yesu umwine e libwe lya pe tungi ilishingatwishikwa. (Abena Efese 2:19, 20) Kabili bali no kucingililwa na “Yerusalemu wa mu muulu,” e kuti Ubufumu bwa kwa Yehova ubwa mu muulu, umo Yesu Kristu e Mfumu.—AbaHebere 12:22; Ukusokolola 14:1.

Moabu Aputulwa

 9. Ni pali bani icisendo cakonkapo calandilwa, kabili aba bantu bailanga shani ukuti balwani ba bantu ba kwa Lesa?

⁹ Ku kabanga ka bemba wa Dead Sea kwaba Moabu—umwina mupalamano wa Israele na umbi. Abena Moabu tabali nga baPelishiti, bena ni balupwa lwa bena Israele, apantu batuntwike muli Lote, umwana wa kwa munyina kwa Abrahamu. (Ukutendeka 19:37) Te mulandu na ubo bulupwa, ukutula na kale Moabu ali mulwani wa kwa Israele. Ku ca kumwenako, ku numa mu nshiku sha kwa Mose, imfumu ya Moabu yapeele Balaamu icilambu, ukusubila ukuti ali no kulapisha abena Israele. Lintu afililwe, abena Moabu babomfeshe bucisenene no kupepa Baali ku kwikata abena Israele. (Impendwa 22:4-6; 25:1-5) Teti tupape kanshi umulandu Yehova nomba apuutilamo Esaya ukulemba ‘icisendo pali Moabu’!—Esaya 15:1a.

10, 11. Cinshi cikacitikila Moabu?

¹⁰ Esaya alesesemena imisumba iingi ne mpanga mu Moabu, pamo na Ari, Kiri (nelyo Kiri-herese), na Dibone. (Esaya 15:1b, 2a) Abena Moabu bali no kuloosha ifimama fya myangashi fya ku Kiri-herese, napamo ifi fimama e ca kulya cikalamba mu musumba. (Esaya 16:6, 7) Sibma na Yasere, ifyaishibikilwa ku bulimi bwa myangashi, fili no kucitwa akantu. (Esaya 16:8-10) Egelati Shelisha, iyo ishina lya iko lipilibula “Iciponti ca Ng’ombe ica Myaka Itatu,” ikaba nge ng’ombe iteku iya maka iilelila mu kushikitika. (Esaya 15:5) Icani ca mu calo cikoma ilintu “amenshi ya ku Dimone” yakesulamo umulopa ku mulandu wa fintu abena Moabu bakabobaulwa. “Amenshi ya ku Nimrimu” yali no ‘kukama,’ atemwa mu mampalanya fye nelyo mu cine cine—napamo umulandu wa kuti abalwani bakacilika imilonga.—Esaya 15:6-9.

¹¹ Abena Moabu bakaikake nsamu mu misana, ififwalo fya ndoosha. Bakabeya amapala ku kwishibisha insoni no kuloosha. Imyefu yabo ‘ikaputulwa,’ ukulangilila ubulanda bwine bwine no kuseebana. (Esaya 15:2b-4) Esaya na o aumfwa ubulanda, apo naishiba ukuti nangu cafye shani ubu bupingushi bukesa. Ukupala insale sha nsango ishiletetema, umweo wakwe waikatilwa Moabu inkumbu pa mulandu wa bukombe bwa kalanda pali wene.—Esaya 16:11, 12.

12. Ni shani ifyo amashiwi ya kwa Esaya pa lwa Moabu yafishiwepo?

¹² Ni lilali uku kusesema kuli no kufishiwapo? Nomba line. “Ici e cebo ico Yehova asoseele Moabu ku kale. Lelo nomba Yehova asosa, ati: Mu myaka itatu, umwabele myaka ya wa cilambu, e mo bukacendelwo bukata bwa kwa Moabu muli cinkupiti onse uwingi; na bashalapo bakaba abanininini, kabili abanakuka.” (Esaya 16:13, 14) Mu kumfwana ne ci, kwaliba ubushininkisho bwa fyashulwa mu mushili ubulangilila ukuti mu mwanda wa myaka uwalenga 8 B.C.E., Moabu aculile icine cine kabili mu ncende shakwe ishingi tamwashele muntu. Tiglati-pilesere III alumbwilepo Salamanu wa ku Moabu ukuti ni umo uwa bakateka abamutuulile umutulo. Sankeribu alepoka umutulo ukufuma kuli Kammusunadbi, imfumu ya Moabu. Ishamfumu sha Ashuri Esarihadone na Ashuribanipole balandile pa Shamfumu sha Moabu Musuri na Kamashaltu ukuti bali batekwa babo. Papita ne myaka iingi sana apo abena Moabu balobelela ukwabula ukumoneka na kabili ngo luko. Ifitantaala fya misumba citunganishiwa ukuti yali ya bena Moabu fyalisangwa, lelo ukufika ino nshita, bunono sana ubushininkisho bwasangwa ubwa kuti inshita imo kwali no yu mulwani wa maka uwa bena Israele.

“Moabu” wa Muno Nshiku Aloba

13. Kabungwe nshi lelo akengapashanishiwa kuli Moabu?

¹³ Lelo, kwaliba akabungwe ka mu calo conse akapalana na Moabu wa ku kale. Kaba ni Kristendomu, uwaba ulubali lukalamba ulwa “Babele mukalamba.” (Ukusokolola 17:5) Moabu na Israele bonse batuntwike kuli Tera, wishi kwa Abrahamu. E fyo caba na kuli Kristendomu, aitunga ukuti afumine ku cilonganino ca Bwina Kristu ica kwamba nga filya fisosa na ba mu cilonganino ca Bena Kristu basubwa lelo. (Abena Galatia 6:16) Lelo, Kristendomu alibola—filya fine fyali Moabu, kabili atungilila bucilende bwa ku mupashi no kupepa balesa bambi pa mbali ya kwa Yehova, uwaba e Lesa wine wine eka. (Yakobo 4:4; 1 Yohane 5:21) Bashimapepo ba mu Kristendomu bonse pamo balalwisha abashimikila imbila nsuma ya Bufumu.—Mateo 24:9, 14.

14. Te mulandu no bupingushi bwa kwa Yehova pali “Moabu” wa muno nshiku, lisubilo nshi abantu umo umo ababamo bakwata?

¹⁴ Mu kupita kwa nshita Moabu aliputwilwe. E cikacitikila na Kristendomu. Yehova akabomfya uwapalana na Ashuri wa muno nshiku, ku kumupomona. (Ukusokolola 17:16, 17) Lelo, aba muli “Moabu” wa muno nshiku baliko ne subilo. Pa kati ka kusesemena Moabu, Esaya atila: “Cikapampamikwa mu luse icipuna cenu, akekalapo mu cishinka uwa mwi hema lya kwa Davidi, ukupingwilo ulefwayako ubupingushi, kabili wa lubilo ku kucito bulungami.” (Esaya 16:5) Mu 1914, Yehova apampamike icipuna ca bufumu ica kwa Yesu, Kateka wa mu bukonkani bwa Mfumu Davidi. Muli bumfumu bwa kwa Yesu emo Yehova alangishisha uluse lwakwe, kabili bukekalilila umuyayaya mu kufikilisha icipingo Lesa apingene ne Mfumu Davidi. (Amalumbo 72:2; 85:10, 11; 89:3, 4; Luka 1:32) Abafuuka abengi balifuma muli “Moabu” wa muno nshiku kabili baliinashisha kuli Yesu pa kuti bengakwata umweo. (Ukusokolola 18:4) Fintu cisansamusha aba bantu ukwishiba ukuti Yesu “akabilo bupingushi ku Bena fyalo.”—Mateo 12:18; Yeremia 33:15.

Damaseke Aba Umwina wa Cibolya

15, 16. (a) Bukaakashi nshi Damaseke na Israele bacita kuli Yuda, kabili cinshi ici caletelela Damaseke? (b) Ni bani basanshiwamo mu cisendo ca pali Damaseke? (c) Cinshi Abena Kristu bengasambililako ku cacitikile Israele?

¹⁵ Mu kukonkapo, Esaya alemba ‘icisendo ca Damaseke.’ (Belengeni Esaya 17:1-6.) Damaseke, uwabela ku kapinda ka ku kuso aka Israele, e “mutwe wa kwa Aramu [“Suria,” NW].” (Esaya 7:8) Mu kuteka kwa Mfumu Ahasi iya Yuda, Resini uwa ku Damaseke baumana akapi na Peka uwa ku Israele no kwingilila Yuda. Lelo Ahasi alomba Tiglati-pilesere III uwa Ashuri ukulwa na Damaseke. Asumina kabili acimfya no kusenda abekashi ba uko abengi bunkole. E po Damaseke alekela ukutiinya Yuda.—2 Ishamfumu 16:5-9; 2 Imilandu 28:5, 16.

¹⁶ Cilemoneke fyo pa mulandu wa kuti Israele alyumana akapi na Damaseke, icisendo ca kwa Yehova pali Damaseke cisanshishemo no kubilisha ubupingushi pa bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso ubwabula ubusumino. (Esaya 17:3-6) Israele akaba nge bala lya kuti pa kulobolola, muli fye ifilyo ifinono nelyo ngo muti wa muolife uwa kuti imiolife ya uko iingi yalikonswa. (Esaya 17:4-6) Mwandi ca kumwenako ca kulenga abaipeela kuli Yehova ukusakamana! Atwenekela ukupepa fye wena eka kabili apokelela fye umulimo washila uubombwa no mutima onse. Kabili alipata abasangukila bamunyinabo.—Ukufuma 20:5; Esaya 17:10, 11; Mateo 24:48-50.

Ukucetekela Yehova Umupwilapo

17, 18. (a) Ni shani ifyo bamo mu Israele bayankulako ku kubilisha kwa kwa Yehova, lelo cinshi abengi bacita? (b) Bushe ificitika lelo fyapalana shani ne fya mu nshiku sha kwa Hisekia?

¹⁷ Esaya nomba atila: “Muli ubo bushiku umuntu akalolekesha pa Wamulenga, na menso yakwe yakamono Wa mushilo wa kwa Israele; takalolekeshe fintu ifyacitile amaboko yakwe umwine, nangu kumona pali ifyo iminwe yakwe yacitile, nangu baAshera nangu ifyaimikwa fya kasuba.” (Esaya 17:7, 8) Bamo, cumi balyumfwilile ukusoka kwa kwa Yehova. Ku ca kumwenako, lintu Hisekia atuma ubwite ku bekashi ba mu Israele ukuya ku Yuda ku kusefya Ica kucilila, abena Israele bamo basumina no kwima ulwendo ukuya ku kapinda ka ku kulyo ukuyapepela pamo na bamunyinabo mu kupepa kwasanguluka. (2 Imilandu 30:1-12) Nalyo line, abena Israele abengi bapumya intumi shaletele ubwite. Icalo cili no busangu bushingondapwa. E co ukupanda amano kwa kwa Yehova pali cene kwafishiwapo. Ashuri aonaula imisumba ya Israele, icalo caba amapopa, impanga ya mulemfwe yaumba.—Belengeni Esaya 17:9-11.

¹⁸ Ni shani ulwa lelo? Israele ali luko lwa busangu. Kanshi, ifyo Hisekia aeseshe ukwafwa abantu muli lulya luko ukubwelela ku kupepa kwa cine, kutucinkulako ifyo Abena Kristu ba cine lelo besha ukwafwa abantu mu kabungwe ka busangu aka Kristendomu. Ukutula mu 1919, intumi sha muli “Israele wa kwa Lesa” shalipita muli Kristendomu, ukwita abantu ukwisa ku kupepa kwasanguluka. (Abena Galatia 6:16) Abengi balikaana. Bambi balipumya ishi ntumi. Lelo bambi balisumina ukwisa. Nomba bafika ku mpendwa ya mamilioni, kabili babekelwa mu ‘kumono Wa mushilo wa kwa Israele,’ ukusambilishiwa kuli wene. (Esaya 54:13) Balafuma mu kupepa kwa pa fiipailo fishashila—e kuti ukuipeelesha no kucetekela balesa bacitwa na bantu—kabili baya kuli Yehova ne mitima yabilima. (Amalumbo 146:3, 4) Ukupala Mika, kasesema waliko inshita imo ine na Esaya, aba besa mu kupepa Lesa batila: “Lelo ine nakulalolela Yehova, nakulalindila Lesa we pusukilo lyandi, Lesa wandi akang’umfwa.”—Mika 7:7.

19. Ni bani Yehova akebaula, kabili cinshi ici cikapilibula kuli bena?

¹⁹ We kupusana na bantu bacetekela umuntunse umwina kufwa! Abantunse balisanswa ku kufulisha kwa lukaakala ne cimfundawila. “Bemba” wa bantunse bacintala, abalulunkana alabalamuna ukukanaikushiwa na bucipondoka. (Esaya 57:20; Ukusokolola 8:8, 9; 13:1) Yehova ‘akebaula’ ili bumba lya cipongwe. Ubufumu bwakwe ubwa ku muulu buli no konaula akabungwe konse na bantu baleta amafya kabili aba, “bakafulumukilo kutali . . . nga kankungwe wa lukungu ku cipupu ca mwela.”—Esaya 17:12, 13; Ukusokolola 16:14, 16.

20. Te mulandu no ‘kutapwa’ ku ba mu fyalo, kucetekela nshi Abena Kristu ba cine bakwata?

²⁰ Cinshi ica kufumamo? Esaya atila: “Ku nshita ya cungulo, moneni, akayofi, bucili tabulaca, bapwa! Ici e cakaniko ca batukunkunta, e capendwilwa abatutapa.” (Esaya 17:14) Abengi balatapa abantu ba kwa Yehova, ukubacita ubuluku no kubasaalula. Apantu tababa mu mipepele ikalamba iya mu calo, kabili tabafwaya no kubamo, Abena Kristu ba cine bamonwa nga bayanguka ukubepesha kuli bakalengulula ne mpelwa mano ishibalwisha. Lelo abantu ba kwa Lesa balicetekela ukuti ‘ulucelo’ ulwa kuti ukucushiwa kwabo kukapwe lulepalama lubilo lubilo.—2 Abena Tesalonika 1:6-9; 1 Petro 5:6-11.

Kushi Aletela Yehova Umutuulo

21, 22. Luko nshi lwakonkapo ukupokelela ukubilisha kwa bupingushi, kabili ni shani ifyo amashiwi yapuutwamo aya kwa Esaya yafishiwapo?

²¹ Pa miku nangu ibili, Kushi uwabela ku kapinda ka ku kulyo aka Egupti alilwapo ubulwi na Yuda. (2 Imilandu 12:2, 3; 14:1, 9-15; 16:8) Nomba Esaya asobela ubupingushi buli no kwishila lulya luko ati: “Iye, icalo ca kulula kwa mapindo [ya fishishi, NW], icili kwi shilya lya mimana ya ku Kushi.” (Belengeni Esaya 18:1-6.)a Yehova abika icipope ca kuti Kushi ‘akatungulwa, ukuputulwa, no kutimpulwa.’

²² Ilyashi lya kale lilangilila ukuti mu kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga 8 B.C.E., Kushi acimfishe Egupti no kumuteka pa myaka napamo 60. Bakateka ba Ashuri, Esarihadone na Ashuribanipole na bo baishilesansa. Ilyo Thebes aonawilwe kuli Ashuribanipole, Ashuri acimfishe Egupti, na po e papelele amaka Kushi akwete pa mpanga ya mu Mukonko wa Naelo. (Moneni na Esaya 20:3-6.) Ni shani pa lwa muno nshiku?

23. Bushe “Kushi” wa muno nshiku mulimo nshi abomba, kabili mulandu nshi aonawilwa?

²³ Mu kusesema kwa kwa Daniele pa lwa “nshita ya mpela,” calondololwa ukuti abena Kushi na bena Lubi “bakakonka mu makasa ya” “mfumu ya ku kapinda ka ku kuso” iyakalabana, uko e kuti bomfwila ifyo ilefwaya. (Daniele 11:40-43) Kushi alumbulwa no kuti aba mu mulalo wa fita fya kwa “Goge wa mu calo ca Magoge.” (Esekiele 38:2-5, 8) Imilalo ya kwa Goge, pamo ne mfumu ya ku kapinda ka ku kuso, bakonaulwa ilyo bakasansa uluko lwa mushilo ulwa kwa Yehova. Kanshi, ukuboko kwa kwa Yehova kukatambikwa pali “Kushi” wa muno nshiku pa mulandu wa kuti alalwisha bumulopwe bwa kwa Yehova.—Esekiele 38:21-23; Daniele 11:45.

24. Ni mu nshila nshi Yehova atuulilwe “imituulo” ku nko?

²⁴ Lelo, ukusesema kusosa no kuti: “Mu nshita ilya e lyo kuti kwatwalwa umutuulo kuli Yehova wa milalo, ukwaikale shina lya kwa Yehova wa milalo, ku lupili lwa Sione, ukufuma ku luko lwa bantu abalepa kabili abapukushika, uluko lwa bantu abanyanyantilwa ukutula apo bali no kufiko kutali.” (Esaya 18:7) Nangu ca kuti inko shilasuula bumulopwe bwa kwa Yehova, inshita shimo shalicitapo ifyawamina abantu ba kwa Yehova. Mu fyalo fimo ubuteko bwalipangapo amafunde no kupingula mu filye, ukupeela insambu bakapepa ba busumino aba kwa Yehova. (Imilimo 5:29; Ukusokolola 12:15, 16) Kwaliba imituulo na imbi. “Imfumu shikatwale mituulo kuli imwe. . . . bashimakombe ukufuma ku Egupti, asuke Kushi [Etiopia] aangufyanye ukutambika amaboko yakwe kuli Lesa.” (Amalumbo 68:29-31) Muno nshiku, abantu amamilioni ababa nga “bena Etiopia” abatiina Yehova baletuula “umutuulo” uwaba e kupepa kwabo. (Malaki 1:11) Balebombako umulimo ushaikulila uwa kushimikila imbila nsuma ya Bufumu mwi sonde lyonse. (Mateo 24:14; Ukusokolola 14:6, 7) We mutuulo ubusuma uo batuulila Yehova!—AbaHebere 13:15.

Umutima wa Egupti Wasunguluka

25. Cinshi cacitikila Egupti wa ku kale mu kufikilisha Esaya 19:1-11?

²⁵ Ku kapinda ka ku kulyo aka Yuda kwaba Egupti, uwaba pa nshita ntali umulwani wa bantu Lesa apingana na bo icipingo. Esaya icipandwa 19 calondolola icimfulumfulu cali mu Egupti mu nshiku sha kwa Esaya. Abana calo balelwa ubulwi, “umusumba no musumba, ubufumu no bufumu.” (Esaya 19:2, 13, 14) Bakalemba ba lyashi lya kale balilemba ubushininkisho bwa kuti kwali ishamfumu shalelwishanya ishaleteeka ifitungu fya calo pa nshita imo ine. Amano ya lulumbi aya Egupti ne ‘[milungu, NW] yakwe iya fye no tulubi,’ fyafilwa ukumupususha ku “kuboko kwa kwa shikulu uwayafya.” (Esaya 19:3, 4) Egupti bamucimfya mu kukonkana kuli Ashuri, Babele, Persia, Greece, na Roma. Ifi fyonse fyafikilisha ukusesema kwa kwa Esaya 19:1-11.

26. Mu kufikilishiwa kwa muno nshiku, abekashi ba mu “Egupti” wa muno nshiku bakacita shani ilyo Yehova akalapingula?

²⁶ Lelo, muli Baibolo, Egupti ilingi line emininako icalo ca kwa Satana. (Esekiele 29:3; Yoele 3:19; Ukusokolola 11:8) Bushe ninshi kuli no kuba ukufikilishiwa kwakulilako ukwa ‘cisendo ca Egupti’ ico Esaya alandilepo? Ee cine cine. Amashiwi ya kwiswila aya kusesema yalingile ukulenga uuli onse ukusakamana. Yatila: “Moneni, Yehova atentema pe kumbi ililesensela, aisa na ku Egupti; imilungu ya fye ya ku Egupti yapungaila ku cinso cakwe, no mutima wa Egupti ulasunguluka mu nda.” (Esaya 19:1) Nomba line fye Yehova ali no kulwisha ibumba lya kwa Satana. Pali yo nshita, balesa ba nshita ino bakasansalikwa ukuti ba fye. (Amalumbo 96:5; 97:7) ‘Umutima wa Egupti ukasunguluka’ ku mwenso. Yesu alisobele iyo nshita ati: “[Kukabe] nkumbabulili ku nko ishili mu kupelelwa ku kululuma kwa bemba na matamba, abantu bakaleko mweo ku mwenso, na ku kulolele fikesapona pa ba pano nse.”—Luka 21:25, 26.

27. Kukansana nshi ukwa bana calo ukwasobelwe ifyo kwali no kuba mu “Egupti,” kabili kulefikilishiwa shani lelo?

²⁷ Yehova asesema pa lwa nshita yali no kutangilila uku kupingula ati: “Nkasongelekanya Egupti na Egupti, no kuleka balelwa umuntu na munyina, umuntu no munankwe, umusumba no musumba, ubufumu no bufumu.” (Esaya 19:2) Ukutula apo Ubufumu bwa kwa Lesa bwatendekela ukuteka mu 1914, “iciishibilo ca [kubapo, NW]” kwa kwa Yesu cabamo uluko ukwimina uluko no bufumu ukwimina ubufumu. Ukukansana kwa mikowa, imitundu, ne mishobo kwalipaisha imintapendwa ya bantu muli shino nshiku sha kulekelesha. Uku “kushikitika kwa kupaapa” kuli no kucililako fye ilyo impela ilepalamina.—Mateo 24:3, 7, 8.

28. Mu bushiku bwa bupingushi, bushe ukupepa kwa bufi kukaba na maka ya kucita nshi ku kupususha buno bwikashi?

²⁸ “Bumupashi bwa Egupti bukafumiwa mu nda; nkafulunganyo kupanda amano kwabo, bakasuke abepusha ku [milungu, NW] ya fye na ku tulubi, na ku fipao fya bafwa na ku ngulu.” (Esaya 19:3) Ilyo Mose ailemonekela kwa Farao, ing’anga sha Egupti shaliseebeene, shalifililwe ukulingana na Yehova amaka. (Ukufuma 8:18, 19; Imilimo 13:8; 2 Timote 3:8) Na mu bushiku bwa bupingushi, ukupepa kwa bufi takwakapusushe buno bwikashi bwabipisha. (Linganyeniko Esaya 47:1, 11-13.) Egupti asukile aisatekwa kuli “shikulu uwayafya,” Ashuri. (Esaya 19:4) Ici caba cinshingwa ca fintu buno bwikashi buli ubwabule subilo ku ntanshi.

29. Ilyo ubushiku bwa kwa Yehova bukesa, bushe bapolitishani bakaba ba mulimo nshi?

²⁹ Lelo, ni shani pa lwa ntungulushi sha mapolitiki? Bushe kuti shayafwa? “Balitumpa bacilolo ba ku Soani, na ba mano ba mu ba kupanda amano ba kwa Farao—kupanda amano kwa bunama.” (Belengeni Esaya 19:5-11.) Ukusubila ukuti aba mano ba muno calo kuti bayafwa mu bushiku bwa bupingushi, buwelewele sana! Nangu bakwate amano yonse aya pano isonde, aya bulesa yena tabakwata. (1 Abena Korinti 3:19) Balikaana Yehova kabili bacetekela ico abene batila sayansi, amano ya bantunse, indalama, umusamwe, ne fintu fimbi ifyo bapepa. Muli fyo, tabaishiba mifwaile ya kwa Lesa. Balibepaikwa no kufulunganishiwa, kabili ya fye imilimo yabo. (Belengeni Esaya 19:12-15.) “Baikatwe nsoni aba mano, batentuka no kufyambatwa. Moneni, ifyebo fya kwa Yehova nabakaana; kabili mano nshi bakwete?”—Yeremia 8:9.

Iciishibilo Kabili Ubunte Kuli Yehova

30. Ni mu nshi umo ‘impanga ya kwa Yuda ibelele Egupti ica kupungaisha’?

³⁰ Lelo, ilintu intungulushi sha “Egupti” shili ishabula amaka, “nga banakashi,” kucili bamo abafwaya amano ya bulesa. Abasubwa ba kwa Yehova na banabo ‘balondolole ifya bulumba fya kwa Lesa.’ (Esaya 19:16; 1 Petro 2:9) Balebombesha apapela amaka yabo ukusoka abantu pa lwa konaulwa kuleisa ukwa kuteyanya kwa kwa Satana. Pa kulolesha ku ntanshi kuli ci cintu, Esaya atila: “Impanga ya kwa Yuda ikabela Egupti ica kupungaisha, onse umwina Egupti uo umuntu alumbulako Yuda akekatwo mwenso, pa mulandu wa kupanga kwa kwa Yehova wa milalo uko alepangila Egupti.” (Esaya 19:17) Inkombe sha busumino isha kwa Yehova shilaya shileeba abantu icine—no kubilisha ifinkunka Yehova asobela. (Ukusokolola 8:7-12; 16:2-12) Ici cilesakamika bashimapepo ba mwi sonde.

31. Cikaba shani ukuti “ululimi lwa ku Kanaani” lulandwe mu misumba ya ku Egupti (a) ku kale? (b) muno nshiku?

³¹ Fintu nshi ifya kupapusha ifilefuma muli uyu mulimo wa kubilisha? “Muli ubo bushiku mukabe misumba isano mu calo ca Egupti iisoso lulimi lwa ku Kanaani, iilapa na kuli Yehova wa milalo; umo wa muli iyi uketwa Umusumba wa Kasuba.” (Esaya 19:18) Cimoneke fyo ku kale uku kusesema kwalifikilishiwe lintu iciHebere calelandwa mu misumba ya mu Egupti ku baYuda bafulumukileko. (Yeremia 24:1, 8-10; 41:1-3; 42:9–43:7; 44:1) Muno nshiku, kwaba abantu mu mpanga ya “Egupti” wa muno nshiku abasambilila ukulanda “ululimi lwine lwine” ulwa cine ca mu Baibolo. (Sefania 3:9) Umo uwa misumba isano iya mampalanya witwa “Umusumba wa Kasuba,” ukulangilila ukuti ulubali lwa “lulimi lwine lwine” lwalyampana ku kusansalika ibumba lya kwa Satana.

32. (a) “Ciipailo” nshi caba pa kati ka calo ca Egupti? (b) Bushe abasubwa baba shani ngo “lupanda” lwa mu mupaka wa Egupti?

³² Uyu mulimo wa kubilisha uwa bantu ba kwa Yehova ukalenga ishina lyakwe ilyakulisha ukwishibwa muli buno bwikashi bonse. “Muli ubo bushiku mukabe ciipailo kuli Yehova mu kati ka calo ca Egupti, ne caimikwa kuli Yehova pa mbali ya mupaka wa ciko.” (Esaya 19:19) Aya mashiwi yalanda pa cifulo ca Bena Kristu basubwa, ababa no kwampana kwaikashiwa ne cipingo na Lesa. (Amalumbo 50:5) Apo baba “iciipailo” balepeela amalambo yabo; apo baba “lupanda kabili ishintililo ifya Cine,” baleikalila Yehova ubunte. (1 Timote 3:15; Abena Roma 12:1; AbaHebere 13:15, 16) Baba “mu kati ka calo,” apantu bene pamo na banabo “impaanga shimbi,” basangwa mu fyalo ukucila pali 230 ne fishi fya pali bemba. Lelo “tabali ba pano isonde.” (Yohane 10:16; 17:15, 16) Caba kwati, baiminina pa mupaka wa cino calo no Bufumu bwa kwa Lesa, abaipangasha ukwabuka umupaka no kupokelela icilambu cabo mu muulu.

33. Ni mu nshi abasubwa baba “iciishibilo kabili ubunte” mu “Egupti”?

³³ Esaya akonkanyapo ati: “Ici cikabela Yehova wa milalo iciishibilo kabili ubunte mu calo ca Egupti; ica kuti, ilyo bakakuuta kuli Yehova pa mulandu wa baufyenenkesha, akabatumino mupusushi kabili impalume ku kubapokolola.” (Esaya 19:20) Apantu baba “iciishibilo kabili ubunte,” abasubwa e basolwesolwe mu mulimo wa kushimikila kabili balasansabika ishina lya kwa Yehova muli buno bwikashi. (Esaya 8:18; AbaHebere 2:13) Mwi sonde fye lyonse, ukukuuta kwa banyanyantilwa kulomfwika, lelo ilingi, amabuteko ya bantu yalafilwa ukubafwa. Nangu cibe fyo, Yehova akatuma Umulubushi Mukalamba, Imfumu Yesu Kristu, ku kulubula abafuuka bonse. Ilyo shino nshiku sha kulekelesha shikafika pa kalume mu bulwi bwa Armagedone, akalenga abantunse batiina Lesa ukutauluka no kukwata amapaalo ya pe.—Amalumbo 72:2, 4, 7, 12-14.

34. (a) Ni shani ifyo Yehova akesaishibikwa ku “bena Egupti,” kabili lilambo nshi ne ca buunga bakatuula? (b) Ni lilali Yehova akapuma “Egupti,” kabili kuposha nshi kukakonkapo?

³⁴ Pali ino nshita, Lesa afwaya abantu ba misango yonse ukuba no kwishiba kwalungika no kupusuka. (1 Timote 2:4) E co Esaya alemba ati: “Yehova akailengo kwishibwa ku bena Egupti, na bena Egupti bakeshiba Yehova muli ubo bushiku, bakamubombela kwi lambo ne ca buunga, bakalapa no mulapo kuli Yehova no kuufisha. E fyo Yehova akapuma abena Egupti, ukupuma no kuposha; ilyo bakabwelela kuli Yehova, na o akapaapaatwa kuli bene no kubaposha.” (Esaya 19:21, 22) Abantu ukufuma mu fyalo fyonse ifyaba mu calo ca kwa Satana, “abena Egupti” umo umo baleshiba Yehova no kumupeela ilambo, e kutila, “icisabo ca milomo iitootele shina lyakwe.” (AbaHebere 13:15) Balalapa umulapo kuli Yehova ukupitila mu kuipeela kuli wene, kabili balafisha uyo mulapo mu kwikala imikalile ya kubombela wene mu cishinka. Ukukonka pa ‘kupuma’ Yehova akapuma buno bwikashi pa Armagedone, akabomfya Ubufumu bwakwe ukuposha abantunse. Mu Kuteka kwa kwa Yesu Ukwa Myaka 1,000, abantunse bakasumbulwa no kuba abapwililika ku mupashi, mu muntontonkanya, mu mibele, na ku mubili,—kukaba kuposha icine cine!—Ukusokolola 22:1, 2.

“Babe Abapaalwa Abantu Bandi”

35, 36. Mu kufikilishiwa kwa kwa Esaya 19:23-25, kumfwana nshi ku kale ukwaishileba pali Egupti, Ashuri, na Israele?

³⁵ Uyu kasesema nomba amona icisuma icili no kucitika. Atila: “Muli ubo bushiku kukaba cinkwente ukufuma mu Egupti no kufika ku Ashuri, no mwina Ashuri akesa ku Egupti no mwina Egupti ku Ashuri; kabili abena Egupti na bena Ashuri bakabombela pamo kuli Yehova. Muli ubo bushiku, Israele akabo wa butatu ku Egupti na ku Ashuri—ipaalo mu kati ka calo; pa kuti Yehova wa milalo apaala, ati, Babe abapaalwa abantu bandi Egupti, na Ashuri mulimo wa kuboko kwandi, na Israele cikwatwa candi.” (Esaya 19:23-25) Cine cine, bushiku bumo Egupti na Ashuri bakaba bacibusa. Cikaba shani fyo?

³⁶ Ifyo Yehova alecita ku kale nga alubula abantu bakwe ukufuma mu nko, alebapangila ifyo twingatila ba cinkwente ba kulubukilamo. (Esaya 11:16; 35:8-10; 49:11-13; Yeremia 31:21) Ukufikilishiwa kunono ukwa uku kusesema kwacitike ilyo Babele acimfiwe lintu bankole ukufuma ku Ashuri na Egupti, na mu Babele mwine, babweshiwe ku Calo Calaiwe. (Esaya 11:11) Lelo ni shani ulwa muno nshiku?

37. Ni shani ifyo abantu ukufika ku mamilioni lelo bekala kwati paliba cinkwente pa kati ka “Ashuri” na “Egupti”?

³⁷ Lelo, abashalapo ba muli Israele wasubwa uwa ku mupashi baba “ipaalo mu kati ka calo.” Balatwala ukupepa kwa cine pa ntanshi kabili balabilisha ubukombe bwa Bufumu ku bantu ba mu nko shonse. Inko shimo pali shi shaba nga Ashuri, shakwata iminshinda ya fyanso. Shimbi tashumya amaka, napamo shaba nga Egupti, uyo inshita imo ali “imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo” mu kusesema kwa kwa Daniele. (Daniele 11:5, 8) Abantu ukufika ku mamilioni aba mu fyalo fyakwata iminshinda ya fyanso na mu fyalo fishumya amaka balingila mu mipepele ya cine. Muli fyo, abantu ba mu fyalo fyonse ‘balebombela’ pamo. Tabapaatukana pa mulandu wa fyalo bekalamo. Balitemwana, kabili cine cine kuti casoswa ati ‘umwina Ashuri alisa ku Egupti no mwina Egupti ku Ashuri.’ Cili kwati paliba cinkwente pa kati ka Egupti na Ashuri.—1 Petro 2:17.

38. (a) Ni shani ifyo Israele “akabo wa butatu ku Egupti na ku Ashuri?” (b) Mulandu nshi Yehova asosela ati “Babe abapaalwa abantu bandi”?

³⁸ Nangu ni fyo, ni shani Israele “akabo wa butatu ku Egupti na ku Ashuri”? Ku kutendeka fye kwa “nshita ya ku mpela,” abengi abalebombela Yehova pe sonde bali muli “Israele wa kwa Lesa.” (Daniele 12:9; Abena Galatia 6:16) Ukutula muli ba 1930, ibumba likalamba ilya “mpaanga shimbi,” ilyaba ne subilo lya kwikala pe sonde, lyalimoneka. (Yohane 10:16a; Ukusokolola 7:9) Baafuma mu nko shonse—ishaimininwako na Egupti na Ashuri—balekonkomokela ku ng’anda ya kupepa kwa kwa Yehova no kwitako bambi ukwisako. (Esaya 2:2-4) Babomba umulimo umo wine uubombako bamunyinabo basubwa, bashipikisha ifya kwesha fimo fine, baba no busumino bumo bwine na bumpomfu, kabili baliila pe tebulo limo line ilya ku mupashi. Cine cine, abasubwa ne “mpaanga shimbi” baba “mukuni umo, umucemi umo.” (Yohane 10:16b) Bushe pali uwingatwishika ati Yehova tatemwa umulimo wabo, nga amona ukupimpa kwabo no kushipikisha? Teti tupape kanshi ukuti abapaala, atila: “Babe abapaalwa abantu bandi”!

[Futunoti]

[Icikope pe bula 191]

Ifita fya baPelishiti filesupila abalwani (Icabaswa ca mu Egupti ica mu mwanda wa myaka uwa 12 B.C.E.)

[Icikope pe bula 192]

Ilibwe lyabaswa ilya cita nelyo lesa wa bena Moabu (pa kati ka mwanda wa myaka uwa 11 na 8 B.C.E.)

[Icikope pe bula 196]

Icita ca bena Suria nacitentema pa ngamali (mu mwanda wa myaka uwa 9 B.C.E.)

[Icikope pe bula 198]

“Bemba” wa bantunse bacintala alabalamuna ukukanaikushiwa na bucipondoka

[Icikope pe bula 203]

Ing’anga sha ku Egupti shalifililwe ukulingana na Yehova amaka