Icipandwa 2

Ibuuku lya kwa Daniele Lyalengululwa

1, 2. Ni mu nshila nshi umo ibuuku lya kwa Daniele lyapeelwa umulandu, kabili mulandu nshi muletontonkanishisha ukuti calicindama ukubebeta ubunte bwa kulipokololako?

ELENGANYENI ukuti muli mu cilye muleumfwa ku mulandu wakakala. Umuntu umo napeelwa umulandu wa bucenjeshi. Kapeela wa milandu akoselepo fye ukuti uyu muntu ali no mulandu. Lelo, pa nshita ntali uyu shimilandu aishibikwa ukuti wa mpomfu. Bushe tamwingatemwa ukumfwa ubunte bwa bandubulwila ba uyu muntu?

² E fyo cili na kwi buuku lya Baibolo ilya kwa Daniele. Uwalilembele ali muntu waishibikilwe kuli bumpomfu. Ibuuku lyainikwe ishina lyakwe lyalicindikwa pa myaka iingi. Ili buuku lyakwata ilyashi lya kale ilya cine ilyalembelwe na Daniele, kasesema umuHebere uwa mu mwanda wa myaka uwa 7 na 6 B.C.E. Ukupende nshita ukwalungika ukwa Baibolo kulangilila ukuti ibuuku lyakwe lyalanda pa fyalecitika mupepi na 618 ukufika ku 536 B.C.E. kabili lyapwile pa numa ya uyo mwaka. Lelo ili buuku lyalilengululwa. Ama encyclopedia yamo ne mpapulo shimbi filangilila nelyo ukulandilapo fye ukuti libuuku lya bucenjeshi.

 3. Finshi icitabo ca The New Encyclopædia Britannica cisosa pa lwa bucine bwe buuku lya kwa Daniele?

³ Ku ca kumwenako, icitabo ca The New Encyclopædia Britannica cisosa ukuti inshita imo ibuuku lya kwa Daniele “lyalemonwa nge lyashi lya kale ilya cine, ilyakwete ukusesema kwa cine.” Ici citabo citunga ukuti nangu cibe fyo, icishinka cali ca kuti ibuuku lya kwa Daniele “lyalembelwe limbi limbi fye ilyo mu calo mwali amafya, lintu abaYuda balepakaswa nga nshi ku [Mfumu ya bena Suria] Antiochus IV Epiphanes.” Iyi encyclopedia itila ili buuku lyalembelwe pa kati ka 167 na 164 B.C.E. Kabili isosa no kuti uwalembele ibuuku lya kwa Daniele talesobela lelo aseseme fye “ifyacitike kale ukuti e fikesacitika.”

 4. Ni lilali ukulengulula ibuuku lya kwa Daniele kwatendeke, kabili finshi fyalenga ukuti abengi balilengulule mu nshila yapalako muli ino myaka?

⁴ Bushe imfundo sha musango yu shifuma kwi? Ni kale ibuuku lya kwa Daniele lyatendeka ukulengululwa. Uwabalilepo ukulilengulula ni Porphyry uwa mano ya buntunse mu mwanda wa myaka uwa butatu C.E. Ukupala abengi mu buteko bwa cina Roma, aletiinishiwa ku maka ya buKristu. Alembele ifitabo 15 ifya kusuusha iyi mipepele “ipya.” Icitabo calenga 12 calengulwile ibuuku lya kwa Daniele. Porphyry atile ili buuku lyalembelwe no muYuda mu mwanda wa myaka uwa bubili B.C.E. lya bufi. Mu mwanda wa myaka uwalenga 18 na 19 na mo mwali ukulengulula kwapalako. Ku balengulula amalembo na bashintilila pali uko kulengulula, ukusesema—e kuti ukusobela ifya ku ntanshi, cintu icishingacitika. Daniele e o balelengulula sana. Bali nga balelubulwisha wene ne buuku lyakwe mu cilye. Abalelengulula baletunga ukukwata ubushinino bwalinga pa lwa kuti lilye buuku talyalembelwe na Daniele lintu abaYuda bali bankole mu Babele, lelo lyalembelwe no muntu umbi limbi limbi fye.a Ukulengulula kwa musango yu kwalifulile nga nshi ica kuti umo alembele ulupapulo lwa kupokololako Daniele ulwitwa Daniel in the Critics’ Den (Daniele mu Cilindi ca Balelengulula).

 5. Mulandu nshi icipusho pa lwa nampo nga ibuuku lya kwa Daniele lya cine cacindamina?

⁵ Bushe mwaliba ubushinino mu kutunga kwakosa ukwa balelengulula? Nelyo bushe ubushinino bulangilila ukuti bandubulwila balilungika? Ifintu fyacindama nafibimbwamo. Ishina lya ili buuku lya kale ne nshita yesu iya ku ntanshi nafibimbwamo. Nga ca kuti ibuuku lya kwa Daniele lya bufi ninshi amalayo ya liko aya ku ntanshi yaba malanda kanwa fye. Lelo nga lyakwata ifyebo fya kusesema ifya cine, ukwabula ukutwishika mwalafwaisha ukwishiba ifyo fyatukuma ilelo. Ilyo tuleibukishe ci, natubebete fimo ifyo ibuuku lya kwa Daniele lyalengululwamo.

 6. Inshita shimo, mulandu nshi upeelwa pa lwa lyashi lya kale mwi buuku lya kwa Daniele?

⁶ Ku ca kumwenako, moneni ifyo icitabo ca The Encyclopedia Americana cisosa. Citila: “Ifyebo ifingi pa fyacitike kale [pamo nga bunkole bwa mu Babele] fyalinyonganishiwa nga nshi” mwi buuku lya kwa Daniele. Bushe ici ca cine? Natubebete pali fitatu ifyo batila filubo. Twalafibebeta cimo cimo.

UKULANDA PA MFUMU IISHALUMBULWA

 7. (a) Mulandu nshi ifyo Daniele alandile pa lwa kwa Belshasari fyatemwine abalelengulula Baibolo pa nshita iitali? (b) Finshi fyacitike ku mfundo ya kuti Belshasari ali wa kwelenganya fye?

⁷ Daniele alembele ukuti Belshasari, “mwana” Nebukadnesari, e waleteka mu Babele lintu umusumba bautaashishe. (Daniele 5:1, 11, 18, 22, 30) Ifi e fyebo balelengulwilapo ibuuku lya kwa Daniele pa nshita ntali pantu ishina lya kwa Belshasari lyali fye mu Baibolo. Lelo, abalelemba ilyashi lya kale ku numa sana basosele ukuti Nabonidasi, uwapyene Nebukadnesari, e wali mfumu ya kulekelesha iya bena Babele. E co, mu 1850, Ferdinand Hitzig atile uwalembele ili buuku aelengenye fye Belshasari. Bushe tacilemoneka kwati Hitzig nasuswa mu kusondwelele fyo? Na kabushe, ukukanalumbula iyi mfumu maka maka mu nshita lintu ifyebo fya lyashi lya kale fishalemonaika te kuti mu cine cine kushinine ukuti tayabalile aibako, bushe te ifyo? Te mulandu ne co, mu 1854 imibungi ye bumba iinono imo imo yalishulilwe mu fitantala fya musumba wa kale uwa Uri uwa mu Babele ku kapinda ka kulyo aka calo nomba beta Iraq. Ifi fyalembwa fya cuneiform ukufuma ku Mfumu Nabonidasi fyalimo ne pepo lya kupepelako “Bel-sar-ussur, ibeli lyandi.” Na balelengulula balisumine ukuti: Uyu ali e Belshasari Daniele alembelepo.

 8. Casangwa shani ukuti Daniele alilungike mu kulondolola Belshasari nge mfumu?

⁸ Lelo ku balelengulula, ifi fyebo tafyakumanine. Uwalelengulula umo ishina lyakwe H. F. Talbot, alembele ukuti: “Ici tapali ifyo cileshininkisha.” Atile umwana walembelwe muli ifyo fyebo pambi ali fye mwaice, lelo Daniele atile ni mfumu. Nangu cibe fyo, lintu papitile fye umwaka ilyo ifyebo fya kwa Talbot fyasabankanishiwe, ifipapatu fya cuneiform fyalishulilwe ifyaleti Belshasari akwete bakalemba na babomfi pa ng’anda. Uyu tali mwaice iyo! Ifipapatu fimbi kwi pelepele, fyakontele pa keebo. Fyalembelwepo ukuti Nabonidasi taleba mu Babele pa nshita ntali. Ifi fipapatu fyalangilile no kuti muli ishi nshita, “aleseekesha ubufumu” bwa Babele kwi beli lyakwe (Belshasari). Na muli fyo, mu nshita sha musango yu, Belshasari aleba imfumu—aletekela pamo na wishi.b

 9. (a) Mulandu nshi Daniele asosele ukuti Belshasari ali ni mwana Nebukadnesari? (b) Mulandu nshi abalengulula balubila mu kusosa ukuti Daniele takumyanako kuli Nabonidasi?

⁹ Apo ifi fishinka kuli bene tafyakumanina, bamo abalengulula balailishanya ukuti Baibolo ita Belshasari ngo mwana wa kwa Nebukadnesari te wa kwa Nabonidasi. Bamo bakosapo fye ukuti Daniele takumyanako kuli Nabonidasi. Nangu cibe fyo, iyi misuusha ibili nga yabebetwa cisangwo kuti ya bufi. Cimoneka kwati Nabonidasi aupile mwana Nebukadnesari. Ninshi Belshasari ali mwishikulu Nebukadnesari. Ululimi lwa ciHebere nelyo iciAramaic talwakwata ishiwi lya kuti “shikulu” nelyo “umwishikulu”; ishiwi lya “mwana kantwa” kuti lyapilibula “mwishikulu kantwa” nelyo fye “ubufyashi bwa kwa kantwa.” (Linganyeniko Mateo 1:1.) Na kabili, ukulingana ne fyo Baibolo ilondolola kuti calinga ukwita Belshasari ati mwana Nabonidasi. Ilyo atiinishiwe ku filembo fya kusakamika pa cibumba, Belshasari ali uwapelelwa nga nshi ica kuti atile uuli onse uwingalongola ukushimbula kwa filembo akaba kateka wa butatu mu bufumu. (Daniele 5:7) Mulandu nshi ali no kubela uwa butatu te wa bubili? Cilepilibulo kuti kateka wa kubalilapo no wa bubili eko bali. Na kuba bali ni Nabonidasi na mwane, Belshasari.

10. Mulandu nshi ifyo Daniele alondolwela pa lwa bufumu bwa bena Babele fyabelamo ifishinka ifingi ukucila abalelemba ilyashi lya kale ku numa?

¹⁰ E co lintu Daniele alumbwile Belshasari tacaleshininkisha ukuti lyali lyashi lya kale “ilyanyonganishiwa nga nshi.” Lelo, nangu cingati Daniele talelemba ilyashi lya kale ilya Babele, alatulondolwela ifingi pa lwa bufumu bwabo ukucila abalelemba ilyashi lya kale ku numa sana pamo nga Herodotus, Xenophon, na Berossus. Mulandu nshi Daniele alembele ifyebo bashalembele? Pantu eko ali ku Babele. Ibuuku lyakwe talyalembelwe ne ncenjeshi yaishileko ku ntanshi sana, lelo lyalembelwe na nsangwapo.

BUSHE DARIUSI UMWINA MADAI ALI NI ANI?

11. Ukulingana na Daniele, Dariusi umwina Madai ali ni ani, lelo finshi fyalandwapo pali wene?

¹¹ Daniele ashimika ukuti lintu bataashishe Babele, imfumu itwa “Dariusi umwina Madai” yatendeke ukuteka. (Daniele 5:31) Ishina lya kwa Dariusi umwina Madai talilasangwa mu lyashi lya kale ilya ku calo na mu fishulwa. E co, icitabo ca The New Encyclopædia Britannica cisosa ukuti Dariusi “muntu wa kwelenganya fye.”

12. (a) Mulandu nshi abalengulula Baibolo bashilingile ukulalanda fye ukuti Dariusi umwina Madai tabalile abako? (b) Bulondoloshi nshi bumo ubulangilila untu Dariusi umwina Madai ali, kabili bushinino nshi bulangilile ci?

¹² Abasoma bamo nomba balicenjela pantu inshita imo abalengulula batile Belshasari na o wa “kwelenganya fye.” Ukwabula ukutwishika ilyashi lya kwa Dariusi lili no kushininkisha ukuti abalengulula baliluba. Kale kale, ifipapatu fya cuneiform fyalangilila ukuti Koreshe umwina Persia taleitwa “Imfumu ya Babele” lintu fye acimfishe. Uusapika umo atubulula ukuti: “Uuli onse uwaleitwa ‘Imfumu ya Babele’ ali ni mfumu yalekonka pali Koreshe, te Koreshe umwine.” Bushe Dariusi lyali lilumbo lya kwa kateka, uwali mulashi wa maka umwina Madai uwalekelwe ukutungulula Babele? Bamo batunganya ukuti Dariusi afwile ali e muntu baleita Gubaru. Koreshe alaashile Gubaru bukateka mu Babele, kabili ilyashi lya kale ilya ku calo lilangilila ukuti ali ni kateka wa maka sana. Icipapatu cimo ica cuneiform cisosa ukuti alaashile mu Babele bakateka balemunakila. Ica buseko ca kuti Daniele atila Dariusi alaashile pa bufumu bakacingilila 120 ukutungulula ubufumu bwa Babele.—Daniele 6:1.

13. Mulandu nshi uwabamo amano uo Dariusi umwina Madai alumbwilwa mwi buuku lya kwa Daniele lelo te mu lyashi lya kale ilya ku calo?

¹³ Umuleye nshita, ubushinino na bumbi ubwalungatika pa lwa iyi mfumu napamo bukasangwa. Nangu cingati cilemoneka kwati takuli ifyashulwa ifileshininkishe ci, te ca kulandilapo ukuti Dariusi wa “kwelenganya fye,” pali bufi ukusosa ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya bufi. Mwaliba amano mu kumona ifyebo fya kwa Daniele ngo bushinino bwa kwa nsangwapo ubwalondolola ifingi ukucila ifyaba mu lyashi lya kale ilya ku calo.

UKUTEKA KWA KWA YEHOYAKIMU

14. Mulandu nshi ukupusana pali Daniele na Yeremia pa lwa myaka Imfumu Yehoyakimu yatekele kushabela kupilika?

¹⁴ Daniele 1:1 atila: “Mu mwaka wa citatu ku bufumu bwa kwa Yehoyakimu imfumu ya kwa Yuda, e mo aishile Nebukadnesari imfumu ya Babele ku Yerusalemu, no kucandilako.” Abalengulula batila ili lembo lyalilubana pantu cimoneka kwati talyumfwana na Yeremia, uusosa ukuti ilyo Yehoyakimu atekele imyaka ine ninshi Nebukadnesari e lyo atekele umwaka umo. (Yeremia 25:1; 46:2) Bushe Daniele alepilika Yeremia? Ici cipusho cilasukwa bwino bwino nga twamona ifyebo na fimbi. Lintu asontelwe nge mfumu pa kubalilapo mu 628 B.C.E. kuli Farao-neko, Yehoyakimu ali ni musuminayote wa kwa kateka wa ku Egupti. Ici cali imyaka itatu ilyo Nebukadnesari talapyana wishi pa cipuna ca bufumu ica Babele, mu 624 B.C.E. Ilyo papitile akashita kanono (mu 620 B.C.E.), Nebukadnesari acandile Yuda no kusonta Yehoyakimu ukuba imfumu iletungululwa kuli Babele. (2 Ishamfumu 23:34; 24:1) Ku baYuda baleikala mu Babele, ‘umwaka wa butatu’ mu kuteka kwa kwa Yehoyakimu wali mwaka wa butatu ku kuba imfumu yaletungululwa kuli Babele. Daniele alembele muli iyo nshila. Lelo, Yeremia alembele ukulingana ne fyo abaYuda baleikala mu Yerusalemu balefimona. E co alandile ukuti ubufumu bwa kwa Yehoyakimu bwatendeke lintu Farao-neko amusontele ukuba imfumu.

15. Mulandu nshi cibelele kupaasha kushikwete maka ukwa myaka yaba pali Daniele 1:1?

¹⁵ E co kanshi uku kupusana batunganya kukosha fye ubushinino bwa kuti Daniele alembele ibuuku lyakwe lintu ali mu Babele ilyo ali pa baYuda bankole. Lelo kuli na cimbi icilangilila ukuti Daniele talubile mu fyo alandile nga fintu abalengulula batunganya. Ibukisheni ukuti uwalembele ibuuku lya kwa Daniele alikwete ibuuku lya kwa Yeremia kabili alelosha nako. (Daniele 9:2) Nga ca kuti uwalembele ibuuku lya kwa Daniele alebepa fye, nga fintu abalengulula batunga, bushe kuti aesha no kupilika ifyebo fyacindikwa nge fya kwa Yeremia kabili ukutendeka ukupilika mu cikomo fye cakwe ica kubalilapo? Iyo!

IFYEBO FYA MAKA

16, 17. Ni shani fintu ubushinino bwa fishulwa bwalangilila ukuti fya cine ifyo Daniele alembele pa lwa (a) Kwimika icimpashanya kuli Nebukadnesari ica kupepa abantu bonse? (b) Kuitutumuna kwa kwa Nebukadnesari pa lwa makuule ya mu Babele?

¹⁶ Nomba katwise ku filangilila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine. Natubebete ifyebo fimo mwi buuku lya kwa Daniele ifilangilila ukuti uwalilembele ali ni nsangwapo ku fintu alembele.

¹⁷ Ifyebo fyafisama ifyo Daniele aishibe pa lwa Babele wa kale bushinino bwakosa ubwa kuti ifyo alondolola fya cine. Ku ca kumwenako, Daniele 3:1-6 ashimika ukuti Nebukadnesari aimike icimpashanya calulubala ukuti abantu bonse balecipepa. Abasambilila ifishulwa balisanga ubushinino na bumbi ukuti iyi mfumu yalefwaya abantu baletemwisha icalo cabo no kupepa sana. Daniele alembele na pa fintu Nebukadnesari aleitutumuna pa lwa makuule. (Daniele 4:30) Ni muno nshiku e lyo abasambilila ifishulwa bashininkisha ukuti Nebukadnesari cine cine e wakuulile ifingi ifyali mu Babele. Kumfwa ku kuitutumuna, uyu mwaume aebele ukuti ishina lyakwe lilembwe na pa matafwali pene! Abalengulula Daniele tabengalondolola ifyo uyo batunga ukuti e walembele ili buuku uwaleikala mu nshita sha bena Makabe (ukutula mu 167 ukufika mu 63 B.C.E.) aishibe ulwa fya makuule pa numa ya myaka 400 apo yakuulilwe kabili imyaka iingi apo abasambilila ifishulwa tabalaishiba pa lwa fyene.

18. Ni shani fintu ifyo Daniele alondolwele pa lwa kukanda kwapusanapusana mu buteko bwa bena Babele no bwa bena Persia filangilila ukuti libuuku lyalungika?

¹⁸ Na kabili ibuuku lya kwa Daniele lisokolola pa lwa kupusana kukalamba mwi funde lya Babele ne lya Madai na Persia. Ku ca kumwenako, umwabele funde lya bena Babele, abanankwe batatu aba kwa Daniele bapooselwe mwi lungu lya mulilo pa kukanaumfwila ikambisho lya mfumu. Ilyo papitile imyaka iingi, Daniele apooselwe mu cilindi ca nkalamo pa kukanakonka icipope ca bena Persia icishaumfwene na kampingu wakwe. (Daniele 3:6; 6:7-9) Bamo batila ilyashi lye lungu lya mulilo lushimi fye, lelo abasambilila ifishulwa balisanga kalata wa cine cine uwa mu Babele wa ku kale uulanda pa lwa uyu musango wa kukandilamo. Lelo, ku bena Madai na bena Persia, umulilo wali uwashila. E co balekanda abantu mu misango imbi iyabipisha. Kanshi, e mulandu balepoosela abantu mu cilindi ca nkalamo.

19. Bupusano nshi pa lwa fipope fya bena Babele, abena Madai na bena Persia ubo ibuuku lya kwa Daniele lyalondolola bwino?

¹⁹ Kuliko ubupusano na bumbi. Daniele alangilila ukuti Nebukadnesari alepanga no kwalula ifipope nga afwaya. Dariusi takwete maka ya kwalula ‘ifipope fya bena Madai na bena Persia’ nangu fye ni fintu umwine apangile! (Daniele 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Uulemba ilyashi lya kale John C. Whitcomb alembele ukuti: “Ilyashi lya kale lishininkisha ukuti ubu bupusano eko bwali. Mu Babele imfumu yalikwete amaka pa fipope, e lyo mu Madai na Persia, imfumu tayakwetepo amaka pa fipope.”

20. Fyebo nshi pa mutebeto wa kwa Belshasari ifilangilila ukuti Daniele alishibe bwino bwino imyata ya bena Babele?

²⁰ Ifyebo fya kucincimusha pa lwa mutebeto wa kwa Belshasari ifyalembwa muli Daniele icipandwa 5, fyalondolola ifishinka ifingi. Cimoneka kwati umutebeto watendeke no kulya mu nsansa no kunwa, pantu umwangashi walilandwapo imiku iingi. (Daniele 5:1, 2, 4) Na kuba, ifyabaswa ifya mitebeto yapalako filangilila ukuti balenwa fye umwangashi. Kanshi cilemoneko kuti umwangashi ufwile walicindamishe pa mitebeto ya musango yu. Na kabili Daniele alanda ukuti kuli uyu mutebeto kwali na banakashi, e kutila bamwinga ba mfumu na bakanakashi. (Daniele 5:3, 23) Ifyashulwa filangilila ukuti ca cine uyu mwata eko wali ku bena Babele. AbaYuda na baGriki mu nshita sha bena Makabe tabalefwaya abaupwa ukutobenkana na baume pa mitebeto. Napamo e mulandu amabupilibulo ya kubalilapo aya Septuagint wa ciGriki aya kwa Daniele yashalumbwila aba abanakashi.c Lelo, uo batunga ukuti e walembele ibuuku lya kwa Daniele nga aikele mu nshita iyo ine lintu kwali ulo lutambi lwa ciHela (ciGriki) kabili napamo mu nshita imo ine umo Septuagint yalembelwe!

21. Kulondolola nshi ukwa mano ukulangilila umulandu Daniele aishibile ifingi pa lwa nshita ya bunkole mu Babele ne myata yalimo?

²¹ Ukutontonkanya pa fishinka fya musango yu kulenga camoneka icakosa ukusumina ukuti icitabo ca Britannica e calondolola uwalembele ibuuku lya kwa Daniele ngo wakwete ifyebo “fishakumanina kabili ifya bufi” pa lwa nshita ya bunkole mu Babele. Muntu wa musango nshi, nangu alamuka shani ku bufi uwingeshiba bwino imyata ya bena Babele ba kale na bena Persia ninshi palipita ne myaka iingi? Ibukisheni no kuti Babele na Persia ni kale sana fyawile ninshi no mwanda wa myaka uwa bubili B.C.E. taulatendeka. Pali ilya nshita cimoneke fyo takwali abalesambilila ifyaleshulwa; kabili abaYuda tabatemenwe ukwishiba pa lwa myata ya fyalo fimbi ne lyashi lya kale. Ni Daniele fye eka kasesema, uwali ni nsangwapo pa fintu alondolwele ne fyacitike, afwile e walembele ibuuku lya Baibolo ilyakwata ishina lyakwe.

BUSHE IFINTU FIMBI FISHININKISHA UKUTI IBUUKU LYA KWA DANIELE LYA BUFI?

22. Cinshi abalengulula batunga ukukuma ku cifulo ibuuku lya kwa Daniele lyabelapo mu Amalembo ya ciHebere?

²² Cimo ico balengulwilapo sana ibuuku lya kwa Daniele caba apo lyabikwa mu Amalembo ya ciHebere. Ba rabi ba kale batantike amabuuku ya Amalembo ya ciHebere mu mabumba yatatu: Ifunde, Bakasesema, na Ifyalembwa. Babikile ibuuku lya kwa Daniele pa Ifyalembwa te pali Bakasesema. Ku balengulula, ici cilangilila ukuti ili buuku talyaishibikwe pali ilya nshita lintu ifyo bakasesema bambi balembele fyalelonganikwa. Lyabikwa pa Ifyalembwa pantu napamo ifi fyalonganikwe pa numa.

23. AbaYuda ba kale balemona shani ibuuku lya kwa Daniele, kabili twaishiba shani ici?

²³ Nangu cibe fyo, te bonse abaceeceeta Baibolo abasumina ukuti barabi ba kale batantike amabuuku ya mu Malembo muli uyu wine fye musango nelyo ukuti balifumishemo ibuuku lya kwa Daniele mwi bumba lya Bakasesema. Lelo nangu cingati barabi babikile ibuuku lya kwa Daniele pa Ifyalembwa, bushe ici kuti cashininkisha ukuti lyalembelwe pa numa? Iyo. Abasoma bacindikwa balitubulula imilandu iingi iyo pambi yalengele barabi ukufumya ibuuku lya kwa Daniele pali Bakasesema. Ku ca kumwenako, pambi ni pa mulandu wa kuti talyabasekeshe nelyo pantu balemona Daniel umwine ngo wapusana kuli bakasesema bambi apo ali cilolo wa buteko mu calo ca cilendo. Nangu cibe fyo, icacindama ca kuti: AbaYuda ba kale balikatamike sana ibuuku lya kwa Daniele no kusumina ukuti lya mu Malembo. Ubushinino bulangilila no kuti Amalembo ya ciHebere yapwile ukulembwa kale sana ilyo umwanda wa myaka uwa bubili B.C.E. ushilatendeka. Amabuuku yambi ayalembelwe tayasuminishiwe ukubikwamo, ukusanshako na mabuuku yamo ayalembelwe mu mwanda wa myaka uwa bubili B.C.E.

24. Ni shani fintu ibuuku lishapuutwamo ilya Bumpandamano bwa kwa Yeshua lyabomfiwa ku kulengulula ibuuku lya kwa Daniele, kabili cinshi cilangilila ukuti ukutontonkanya kwa musango yu kwalilubana?

²⁴ Ku ca kupapusha, ibuuku limo pa mabuuku bakaana ilyalembelwe pa numa, lyalibomfiwa nge ca kulengulwilapo ibuuku lya kwa Daniele. Ibuuku lishapuutwamo ilya Bumpandamano bwa kwa Yeshua, ilyalembelwe na Jesus Ben Sirach lifwile lyalembelwe mupepi na 180 B.C.E. Abalengulula batemwa ukusosa ukuti Daniele tabapo pa mutande walepa uwa bantu balungama. Batila Daniele taishibikwe pali ilya nshita. Abasoma abengi balasuminisha uku kupaasha. Lelo tontonkanyeni pali ci: Pali uyu wine mutande tapaba Esra na Mordekai (bonse abali bantu balumbuka ku baYuda pa numa ya bunkole), imfumu isuma Yehoshafati, na Yobo umulungami; pali bonse abapingushi, ni Samwele fye uwalumbulwapo.d Bushe tufwile ukusosa ukuti aba bonse ba kwelenganya fye pantu abantu ba musango yu tababa pa mutande uushitila wakwata amashina yonse aya balungama, ayaba mwi buuku lishaba mu Malembo? Itontonkanyo line lili lya buwelewele.

UBUSHININO BUSHILI BWA MU BAIBOLO UBUSUMINISHA UKUTI IBUUKU LYA KWA DANIELE LYA CINE

25. (a) Ni shani fintu Josephus alangilile ukuti ifyo Daniele alondolola fya cine? (b) Ni mu nshila nshi umo ifyo Josephus alondolola pa lwa kwa Alekesandere Mukalamba ne buuku lya kwa Daniele fyumfwana ne lyashi lya kale ilyaishibikwa? (Moneni utulembo twa pe samba utwa cibili.) (c) Ni shani fintu ubushinino bwa fya ndimi bulangilila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine? (Moneni ibula 26.)

²⁵ Na kabili natulande pa lwa filangilila ukuti ili buuku lya cine. Catunganishiwa ukuti mu Amalembo ya ciHebere yonse, ibuuku lya kwa Daniele e lyakwata inte ishingi ishalandapo ukuti lya cine. Ukulangilila: Kalemba walumbuka uwa lyashi lya kale ilya baYuda Josephus, alandile ukuti lya cine. Asosa ukuti ilyo Alekesandere Mukalamba alelwa ne calo ca Persia mu mwanda wa myaka uwa bune B.C.E., aile ku Yerusalemu, uko bashimapepo bamulangile ibuuku lya kwa Daniele. Alekesandere umwine asondwelele ukuti ifyebo fya kusesema kwa kwa Daniele ifyo bamulangile fyalelosha ku nkondo alelwa ne calo ca Persia.e Ici kuti caba imyaka mupepi na 150 ilyo ashilalemba ifyo abalengulula batunga ati fya bufi. Kwena, abalengulula tabasuminisha ifi fyebo Josephus alembele. Na kabili tabasuminisha ifyo asosa ukuti amasesemo yamo mwi buuku lya kwa Daniele yalifikilishiwe. Lelo nga fintu Joseph D. Wilson uulemba ilyashi lya kale asosele, “[Josephus] napamo alishibepo ifingi pa lwa uyu mulandu ukucila abalengulula bonse mu calo.”

26. Ni shani fintu Ifimfungwa fya muli Bemba Wafwa fyalangilila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine?

²⁶ Icishinka ca kuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine calikoseleko lintu Ifimfungwa fya muli Bemba Wafwa fyasangilwe mu ninga sha ku Qumran, ku Israele. Ica kupapusha ca kuti ifingi ifyo basangile mu 1952 fyaba fimfungwa ne fiputusha fye buuku lya kwa Daniele. Batila icimfungwa cakokwesha calembelwe ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwa bubili B.C.E. Kanshi pali iyo nshita ya mu kubangilila ibuuku lya kwa Daniele lyali ilyaishibikwa no kucindikwa ku bengi. Icitabo ca The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible cisosa ukuti: “Nomba tacingasuminwa ukuti ibuuku lya kwa Daniele lyalembelwe mu nshita sha bena Makabe, pantu inshita ingaba pa kati ka kulembwa kwe buuku lya kwa Daniele na lintu lyamoneke mu laibrari ya cakaniko ca mipepele ica bena Makabe inono nga nshi.”

27. Bushinino nshi ubwakokwesha ubulangilila ukuti Daniele ali muntu wa cine cine uwaishibikwe sana mu nshita sha bunkole mu Babele?

²⁷ Nangu cibe fyo, kwaliba ubushinino bwa kale sana kabili ubwashintililwapo nga nshi ubulangilila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine. Umo uwaikeleko inshita imo ine na Daniele ali ni Esekiele. Na o wine ali ni kasesema mu nshita sha bunkole mu Babele. Ilingi, ibuuku lya kwa Esekiele lilumbula Daniele mwi shina. (Esekiele 14:14, 20; 28:3) Ifi fya kuloshako filangilila ukuti na lintu alipo, mu mwanda wa myaka uwa 6 B.C.E., Daniele ali uwaishibikwa ngo mulungami kabili uwa mano, uwalinga ukulumbulwa pamo na Noa na Yobo abaletiina Lesa.

INTE YAKULISHA

28, 29. (a) Bushinino nshi ubwa maka sana pali bonse ubulangilila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine? (b) Mulandu nshi tulingile ukusumina ubushinino bwa kwa Yesu?

²⁸ Nangu cibe fyo, mu kulekelesha, natubebete inte yakulisha pa nte shonse iilangilila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine, iyi nte ni Yesu Kristu. Ilyo alelanda pa nshiku sha kulekelesha, aloseshe kuli “kasesema Daniele” na kuli cimo ico Daniele aseseme.—Mateo 24:15; Daniele 11:31; 12:11.

²⁹ Nomba nga ca kuti imfundo sha bena Makabe isha balelengulula shali isha cine, cimo pali ifi fibili e ca cine. Atemwa Yesu alibepelwe kuli ili buuku nelyo talandile ifyo Mateo aambwile. Fyonse ifi tafingabomba. Nga ca kuti tatwingacetekela Ilandwe lya kwa Mateo, ni shani fintu twingacetekela amabuuku yambi aya mu Baibolo? Nga ca kuti twafumyamo ayo mashiwi, bushe tacakatutwale na ku kufumyamo ifyebo fimbi mu Amalembo ya Mushilo? Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, . . . ku kulungika.” (2 Timote 3:16) E co nga ca kuti Daniele ali wa kufutika ninshi na Paulo e fyo ali! Bushe Yesu ninshi balimufutika? Iyo. Aali ku muulu ilyo ibuuku lya kwa Daniele lyalelembwa. Yesu asosele no kuti: “Ilyo Abrahamu acili talabako, ine ninshi e ko ndi.” (Yohane 8:58) Pa bantunse bonse ababala ababako, Yesu e o twingepusha fye nga ibuuku lya kwa Daniele lya cine. Lelo tatulekabila no kwipusha. Nga fintu twamona ubunte bwakwe teti bucile apa.

30. Cinshi cimbi ico Yesu acitile icalangilile ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine?

³⁰ Yesu alundilepo ukulangilila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine lintu abatishiwe. Lyene aishileba Mesia, ukufikilisha ukusesema kwa kwa Daniele pa lwa milungu 69 iya myaka. (Daniele 9:25, 26; moneni Icipandwa 11 ica lino ibuuku.) Nangu nga ca kuti ukutunga kwa kuti ibuuku lya kwa Daniele lyalembelwe mu myaka ya pa numa kwa cine, uwalembele ibuuku lya kwa Daniele nalyo line alishibe pa lwa fyali no kucitika imyaka 200 ilyo fishilacitika. Kwena, Lesa tengapuutamo uwa kufutika ukusesema ifya cine mwi shina lya bufi. Abengi aba busumino kuli Lesa balisumina ubunte bwa kwa Yesu no mweo onse. Nga ca kuti incenshi shonse, abalengulula bonse mu calo, baali no kumana kapi mu kusenuka ibuuku lya kwa Daniele, ubushinino bwa kwa Yesu kuti bwabasanga aba bufi, pantu wene aba ni “nte ya cishinka kabili iya cine.”—Ukusokolola 3:14.

31. Mulandu nshi abengi abalengulula Baibolo bacili bashisuminina ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine?

³¹ Ku bengi abalengulula Baibolo, nangu fye ni ubu bushinino tabwakumanina. Pa numa ya kubebetesha ili lyashi umuntu kuti aipusha fye ukuti bushinino bwa musango shani bwingabashinina? Profesa umo pa Oxford University alembele ukuti: “Nga ca kuti balekosapo fye ukuti ‘takwaba ukusesema kufuma kuli Lesa’ ninshi ukubasuka ifipusho takwingabashinina.” E co buumankonso bwabo bulabapofwisha. Lelo e basalapo kabili mulandu wabo.

32. Finshi tuli no kusambilila mwi buuku lya kwa Daniele?

³² Ni shani kuli imwe? Nga ca kuti mwamona ifyo takuli umulandu wa kutwishikila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine, lyene namuipekanya ukusambilila ifintu fya kucincimusha. Mukasanga ifyalondololwamo ne fyebo fya kusesema ukuba ifya kucincimuna. Icacindamisha ca kuti icitetekelo cenu cikalakoselako ilyo mulesambilila icipandwa cimo na cimo. Tamwakatale amulangulushiwa pa kwangwako ku cebo ca kusesema ica kwa Daniele!

[Amafutunoti]

FINSHI MWAILUKAMO?

• Mulandu nshi ibuuku lya kwa Daniele lyabepeshiwa?

• Mulandu nshi ifyo balengulula pe buuku lya kwa Daniele fishabela ne shinte?

• Bushinino nshi ubulangilila ukuti ifyo Daniele alondolola fya cine?

• Bushinino nshi ubwa maka sana ubulangilila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine?

[Akabokoshi pe bula 26]

Indimi Shabomfiwe

IBUUKU lya kwa Daniele lyapwile ukulembwa mu 536 B.C.E. Lyalembelwe mu ciHebere ne ciAramaiki, amashiwi yamo yamo yalembelwe mu ciGriki na mu cina Persia. Mu fyalembwa fimo ukubomfya indimi shalekanalekana tacaseeka lelo mu Malembo caliseeka. Ibuuku lya Baibolo ilya kwa Esra nalyo lyalembelwe mu ciHebere ne ciAramaiki. Lelo bamo abalengulula bakosapo fye ukuti ishi ndimi shabomfiwe no walembele ibuuku lya kwa Daniele shishininkisha ukuti alembele pa numa ya mwaka wa 536 B.C.E. Uulengulula umo uo bambula sana atile amashiwi ya ciGriki muli Daniele yalangilila ukuti lyalembelwe pa numa ya 536 B.C.E. Asosa ukuti iciHebere cabamo ne ciAramaiki filangilila ifyo lyalembelwe pa numa ya 536 B.C.E. nangu fye ukulembwa mu mwanda wa myaka uwa bubili B.C.E.

Lelo, te bonse abasoma ifya ndimi abasuminishe ci. Bamo bamo basosa ukuti iciHebere cabomfeshe Daniele capala ku cabomfeshe Esekiele na Esra tacapala ku cabomfiwa mwi buuku lishapuutwamo ilya Bumpandamano bwa kwa Yeshua. Kumfwa ku lwa ciAramaiki, natubebete ifyalembwa fibili ifyasangilwe pamo ne Fimfungwa fya muli Bemba Wafwa. Na fyo fyalembelwe mu ciAramaiki ukufuma mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo no wa bubili B.C.E. mupepi ne nshita ibuuku lya kwa Daniele ilyo batila lya bufi lyalembelwe. Lelo abasoma balimona ubupusano bukalamba mu ciAramaiki cabomfiwa muli ifi fyalembwa ne cisangwa muli Daniele. E co bamo batunganya ukuti ibuuku lya kwa Daniele lifwile lyalembelwe kale sana ukucila na mu mwaka abalilengulula batunga ukuti emo lyalembelwe.

Ni shani pa lwa mashiwi ya ciGriki “ayaleta akantu” ayasangwa muli Daniele? Yamo yasangwa ukuti ya cina Persia te ya ciGriki iyo! Amashiwi fye yeka ayo bacili baletontonkanya ukuti ya ciGriki yaba mashina ya filimba fitatu. Bushe aya mashiwi cine cine yalangilila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lyalembelwe pa numa ya 536 B.C.E.? Iyo. Abasambilila ifishulwa basanga ukuti ubuGriki bwalyandatile kale sana ilyo Greece ishilaba calo cakwatisha amaka. Na kabili, nga ca kuti ibuuku lya kwa Daniele lyalembelwe mu mwanda wa myaka uwa bubili B.C.E., ilyo ubuGriki kumo ne ciGriki fyali mpanga yonse, bushe kuti lyakwata amashiwi yatatu fye aya ciGriki? Iyo. Napamo nga lyakwete amashiwi yafulilako nga nshi. E co ubushinino bwa fya ndimi cine cine bulangilila ukuti ibuuku lya kwa Daniele lya cine.

[Icikope pe bula 12]

[Ifikope pe bula 20]

(Pa muulu) Ici calembwa cakwata ifyo Nebukadnesari aleitutumuna pa lwa fyo akuulile

(Pe samba) Imibungi ya pe tempele lya bena Babele yalilumbula Imfumu Nabonidasi no mwana wa iko Belshasari

[Icikope pe bula 21]

Ukulingana ne Libwe lya Milandu ya kwa Nabonidasi, umulalo wa kwa Koreshe waingile mu Babele ukwabula ukulwisha

[Ifikope pe bula 22]

(Ku kulyo) Icalembwa ca “Verse Account of Nabonidus” cishimika ukuti Nabonidasi aseekeshe ubufumu kwi beli lyakwe

(Ku kuso) Ifyalembwa fya bena Babele pa lwa fyo Nebukadnesari acandile Yuda