Icipandwa 8
Ukupusushiwa ku Tunwa twa Nkalamo!
1, 2. (a) Dariusi umwina Madai ateyenye shani ubuteko bwakwe ubwakuliileko? (b) Londololeni imilimo na maka bakacingilila ba fyalo bakwete.
BABELE ali nawa! Ululumbi akwete pa myaka 100 nge calo cakwatishe amaka lwapwile mu kashita fye kanono. Iciputulwa ca nshita icipya ica bena Madai na bena Persia caletendeka. Pamo nge mpyani ya kwa Belshasari, Dariusi umwina Madai nomba akwete umulimo wakosa uwa kuteyanya ubuteko bwakwe ubwakuliileko.
2 Umulimo wa kubalilapo uo Dariusi atendeke wali wa kulaasa bakacingilila ba fyalo 120. Citunganishiwa ukuti abalebomba uyu mulimo limo limo balesalwa pali balupwa lwa mfumu. Lelo, kacingilila wa calo umo na umo aleteka icalo ca bulashi nelyo icitungu cacepako ica buteko. (Daniele 6:1) Imilimo yakwe yasanshishemo ukupoka umutuulo no kutwala umusangulo kwi sano. Uyu kacingilila alikwete sana maka nangu cingati libili libili aleceeceetwa ku mwiminishi wa mfumu uwaletumwa. Mu citungu cakwe kacingilila wa calo alemonwa nge mfumu ya pe samba lya mfumu ikalamba uwakwete amaka ukufumyako fye aya kuteka ubufumu bonse.
3, 4. Mulandu nshi Dariusi asenamine Daniele, kabili cifulo nshi imfumu yamulaashike?
3 Cifulo nshi Daniele ali no kukwata muli iyi mitantikile ipya? Bushe Dariusi umwina Madai ali no kuleka uyu kasesema umukote umuYuda uwali nomba nalimo muli ba 90 ukupoka penshoni? Iyo! Ukwabula no kutwishika, Dariusi alishibe ukuti Daniele asobele icine pa lwa kuwa kwa Babele no kuti ukusobela kwa musango yu kwalekabila ukwiluka kwa bulesa. Na kabili, Daniele alibeleshe pa myaka iingi ukubomba na mabumba yalekanalekana aya bankole mu Babele. Dariusi alefwaya ukwikala mu mutende na batekwa abasangwike nomba bakwe. E co, cine cine kuti afwaya uwa kumupandako amano uwalamuka kabili uwabelesha nga Daniele. Cifulo nshi ali no kukwata?
4 Abantu nga balipapile nga ca kuti Dariusi alaashile Daniele nkole umuYuda ukuba kacingilila wa calo. Lelo tontonkanyeni ulwa cimfulumfulu caliko ilyo Dariusi abilishe ulwa kulenga Daniele ukuba umo uwa bakasomo batatu abali no kwangalila bakacingilila ba fyalo! Na kabili, Daniele ‘alishibikwe,’ ukulangilila ukuti alicila bakasomo banankwe. “Mwali imibele iyawamisha muli wene.” Dariusi alefwaya no kumulaasa pa bufumu bonse.—Daniele 6:2, 3.
5. Bushe bakasomo bambi na bakacingilila ba fyalo bafwile baumfwile shani pa kulaaswa kwa kwa Daniele kabili mulandu nshi?
5 Bakasomo bambi na bakacingilila ba fyalo bafwile bakalipe cibi. Tabalefwaya ukuti Daniele uushali mwina Madai nelyo umwina Persia nelyo uwa mu lupwa lwa cifumu ukuba umulashi pali bene! Ni shani fintu Dariusi engalenga umwina fyalo ukucindama muli uyu musango, ukucila abantu bakwe, nelyo fye ulupwa lwakwe? Ici cintu cifwile camoneke ngo lufyengo. Na kabili, aba bakacingilila ba fyalo balemona bumpomfu bwa kwa Daniele nge cipindami cingalesha ifibelesho fyabo ifya mafisakanwa no bucenjeshi. Lelo bakasomo na bakacingilila ba fyalo baletiina ukulanda na Dariusi pali uyu mulandu. Na kuba, Dariusi alikatamike Daniele.
6. Aba bakasomo na bakacingilila ba fyalo baeseshe shani ukusaalula Daniele, kabili mulandu nshi ici cishabombeele?
6 E ico, aba baume ba kalumwa aba mu buteko baumene akapi. “Balefwayo kusango mulandu kuli Daniele mu fintu fya bufumu.” Bushe pali ifyalubene mu mibombele yakwe? Bushe ali ni ncenjeshi? Bakasomo na balashi tabasangile ica kuluba nelyo akabi mu fyo Daniele alebomba umulimo wakwe. Balesosa ukuti: “Tatwakasange kuli uyu Daniele umulandu nangu umo, kano ninshi twasanga pali wene mu cipope ca mulungu wakwe.” E co aba baume ba kufutika bapangile ipange. Baletontonkanya ifyo kuti lyaipaisha Daniele.—Daniele 6:4, 5.
IPANGE LYA KUMWIPAYA LYATENDEKA
7. Cinshi bakasomo na bakacingilila ba fyalo baipwishe imfumu, kabili baipwishe mu nshila nshi?
7 Umulongo wa bakasomo na bakacingilila ba fyalo “bapuutene” pali Dariusi. Mu ciAramaic ili shiwi lipilibula icimfulumfulu cabipisha. Cimoneke fyo aba baume balengele cimoneke kwati bakwete umulandu upamfishe uwa kweba Dariusi. Napamo baletontonkanya ukuti tengatwishika ifyo balefwaya nga ca kuti baumfwika abashininwa mu milandile no kucilenga camoneka nge cilekabilwa ukubombelwapo mu kampampa. E co ukwabula no kulamba batile: “Nabapandana amano bakasomo bonse ba bufumu, bacilolo na bakacingilila, aba cilye na bakateka, ku kushike funde lya bufumu, no kukoshe cibindo ica kuti onse uukalombe cintu ku mulungu onse napamo ku muntu onse ukufika pa nshiku amakumi yatatu [30], kano kuli imwe, mwe mfumu, akapooswe mu cilindi ca nkalamo.”a—Daniele 6:6, 7.
8. (a) Mulandu nshi Dariusi engatemenwa ifunde balefwaya ukushika? (b) Lelo cinshi mu cine cine bakasomo na bakacingilila ba fyalo baimininepo?
8 Ifyalembwa fya lyashi lya kale fishininkisha ukuti caliseekele ku shamfumu sha ku Mesopotamia ukumonwa nge milungu no kupepwa. Ukwabula no kutwishika Dariusi alibelelekwe kuli ili funde balefwaya lishikwe. Nalimo alimwene no busuma bwa liko. Ibukisheni ukuti Dariusi ali ni mwisa ku baleikala mu Babele. Ili funde lipya kuti lyamwimika nge mfumu no kulenga cinkupiti wa bena Babele ukuba na bucishinka ku buteko bupya no kubutungilila. Lelo, mu kufwaya ili funde, bakasomo na bakacingilila ba fyalo tabali abayangwako ku fyali no kuwamina imfumu. Baimine pa kwikata Daniele, pantu balishibe ukuti akwete umwata wa kupepa imiku itatu akasuba na kasuba kuli Lesa pa nsolokoto sha mu muputule wakwe uwa pa mutenge.
9. Mulandu nshi ifunde lipya lishingabela ubwafya ku cinabwingi ca bashali baYuda?
9 Bushe ici cibindo pe pepo cali no kuleta ubwafya ku mipepele yonse iya mu Babele? Te sana, pantu cali no kusenda fye umweshi umo. Na kabili, banono Abashali baYuda bengamona ukupepa umuntunse pa kashita ukuti kusuusuka. Umo uwasoma Baibolo atila: “Ukupepa imfumu takwakabile cintu iceni ku calo calepepa sana utulubi; e co lintu abena Babele baebelwe ukushinshimuna Dariusi umwina Madai uwacimfishe, balinakiile. BaYuda fye beka abashalefwaye ci.”
10. Abena Madai na bena Persia balemona shani amafunde imfumu yabo yaleshika?
10 Lelo bakasomo na bakacingilila ba fyalo abaile kuli Dariusi bamukonkomeshe ‘ukushika icibindo, no kushile shina lyakwe pe lembo, ukuti liitelulwa, umwabele cipope icishalulwa ica bena Madai na bena Persia.’ (Daniele 6:8) Kale ku Kabanga, ifunde lya mfumu lyalemonwa nge lyapwililila. Ici calekoshe mfundo ya kuti imfumu tailuba. Ne funde fye ilingepaisha aba kaele lyali no kutwalilila!
11. Ifunde lya kwa Dariusi lyali no kukuma shani Daniele?
11 Ukwabula ukutontonkanya pali Daniele, Dariusi ashilile ishina lyakwe pe funde. (Daniele 6:9) Mu kucite fyo, ukwabula ukwishiba asuminishe ukwipaiwa kwa mulashi wakwe uo akatamike. Nangu cibe shani ili funde lyali no kukuma Daniele.
DARIUSI ALENGWA UKUPINGULA UBUPINGUSHI BWAKALUKA
12. (a) Cinshi Daniele acitile ashishiba fye ulwe funde lipya? (b) Ni bani balemona Daniele, kabili mulandu nshi?
12 Tapapitile na nshita Daniele aishileishiba ulwe funde lyabindile ukupepa. Ilyo line aingile mu ng’anda yakwe no kuya ku muputule wakwe uwa pa mutenge, umo insolokoto shali ishaisuka ukulola ku Yerusalemu.b Daniele atendeke no kupepa kuli Lesa “filya fine alecita ukufuma ku kale line.” Nalimo Daniele aletontonkanya ukuti ali eka, lelo balya baume baumene akapi balemumona. Mu kupumikisha, ‘balipuutene,’ kabili cifwile cali nga filya cali ilyo bapaleme kuli Dariusi. Nomba baimwenene na menso yabo Daniele “alepepa no kupaapaata kuli Lesa.” (Daniele 6:10, 11) Bakasomo na bakacingilila ba fyalo bakwete ubushinino bonse ubo balefwaya pa kuseba Daniele ku mfumu.
13. Finshi abalwani ba kwa Daniele basebele ku mfumu?
13 Abalwani ba kwa Daniele baipwishe Dariusi mu bucenjeshi ukuti: “Bushe tamwashilile ishina lyenu pa cibindo ica kuti umuntu onse uwalomba ku mulungu onse napamo ku muntu onse ukufika pa nshiku amakumi yatatu, kano kuli imwe, mwe mfumu, akapooswe mu cilindi ca nkalamo?” Dariusi ayaswike ukuti: “Ca cine cine icebo, umwabele cipope ca bena Madai na bena Persia icishingaalulwa.” Mu kwangufyanya aba baume baumene akapi basosele ico baendele ukuti: “Uyo Daniele, uwa muli bankole abena Yuda, tasakamana imwe, mwe mfumu, nangu cibindo ico mwashililepo ishina lyenu; imiku itatu akasuba na kasuba alalomba ku mulungu wakwe.”—Daniele 6:12, 13.
14. Cinshi cifwile calengele bakasomo na bakacingilila ba fyalo ukwita Daniele “uwa muli bankole abaYuda”?
14 Moneni ukuti bakasomo na bakacingilila ba fyalo baitile Daniele ati “uwa muli bankole abena Yuda.” Cimoneka ukuti balefwaya ukukomaila pa cishinka ca kuti uyu Daniele uo Dariusi acindamike umusango yu ali fye muYuda nkole. E co baletontonkanya ukuti alekabila ukunakile funde te mulandu ne fyo imfumu yaleyumfwa pali wene!
15. (a) Dariusi aumfwile shani ku bukombe ubo bakasomo na bakacingilila ba fyalo bamuletele? (b) Ni shani fintu bakasomo na bakacingilila ba fyalo batwalilile ukulanga ifyo balipata Daniele?
15 Nalimo aba bakasomo na bakacingilila ba fyalo baleenekele mfumu ukubalambula pa kulamuka kwabo ukwa kufwailisha. Nge fyo cali, bali no kupapushiwa mu kwangufyanya. Dariusi alisakamikwe nga nshi ku lyashi bamuletele. Mu cifulo ca kufulilwa Daniele nelyo ukumupoosa ilyo line mu cilindi ca nkalamo, akasuba konse Dariusi alefwaya inshila ya kumupusushishamo. Lelo alifililwe. Ilyo pashilapita ne nshita, aba baume baumene akapi balibwelele, kabili ukwabula no kumfwe nsoni, balefwaya Daniele epaiwe.—Daniele 6:14, 15.
16. (a) Mulandu nshi Dariusi alecindikila Lesa wa kwa Daniele? (b) Lisubilo nshi Dariusi akwete pali Daniele?
16 Dariusi alishibe ukuti tapali ifyo engacita muli uyu mulandu. Ifunde talyalealulwa, kabili ico abene balemona ngo lubembu lwa kwa Daniele talwingalekelelwa. Dariusi aebele fye Daniele ukuti “Lesa obe uo upyungila pe akutuule.” Calemoneka kwati Dariusi alecindika Lesa wa kwa Daniele. Ni Yehova e wapeele Daniele amaka ya kusobela ukuwa kwa Babele. Na kabili Lesa apeele Daniele “imibele yawamisha” iyamulengele ukucila bakasomo bambi. Napamo Dariusi alishibe ukuti kale, Lesa uyu wine apuswishe abaHebere batatu abacaice mwi lungu lya mulilo. Iyi mfumu ifwile yalesubila ukuti Yehova nomba ali no kupususha Daniele, apantu Dariusi tali na maka ya kwalula ifunde ashililepo ishina lyakwe. E ico, Daniele apooselwe mu cilindi ca nkalamo.c Lyene, “ilibwe lyaletelwe no kubikwa pa kanwa ka cilindi; ne mfumu yakomenepo ku cikomeneno ca iko na ku fikomeneno fya bakankaala ba iko, ukuti nangu cimo ica pali Daniele ciitelulwa.”—Daniele 6:16, 17.
ICINTU CA KUPAPUSHA CACITIKA
17, 18. (a) Cinshi cilangilila ukuti Dariusi alicushiwe pa mibele Daniele alimo? (b) Cinshi cacitike lintu imfumu yabwelelemo ku cilindi ca nkalamo ulucelo?
17 Dariusi wabombomene abwelele kwi sano. Takwali bakemba baletelwe kuli wene, pantu talefwaya ifya kusekesha. Lelo, Dariusi aikele ne nsala ubushiku bonse. ‘Utulo twakwe twalimusalangana.’ Ku macaca, Dariusi abutukile ku cilindi ca nkalamo. Abilikishe ishiwi lya nkulilishi ukuti: “We Daniele, we mubomfi wa kwa Lesa wa mweo, bushe Lesa obe uo upyungila pe aba na maka ya ku kutuula ku nkalamo?” (Daniele 6:18-20) Ica kupapusha kabili ica kwikaliko mutima cali ca kuti Daniele alyaswike!
18 “Mwe mfumu, mube no mweo umuyayaya.” Pa kuposha kwa mucinshi ngo ku, Daniele alangilile ukuti tafitiilwe imfumu. Alishibe ukuti abamupakese ni bakasomo na bakacingilila ba fyalo aba kalumwa, te Dariusi iyo. (Linganyeniko Mateo 5:44; Imilimo 7:60.) Daniele akonkenyepo ukuti: “Lesa wandi natuma malaika wakwe, no kushindiko tunwa twa nkalamo; na sho tashincenene: pa mulandu wa kuti ku cinso cakwe kwasangilwe akaele kuli ine; na kabili kuli imwe, mwe mfumu, nshacita kabi.”—Daniele 6:21, 22.
19. Dariusi abepelwe shani no kubelelekwa kuli bakasomo na bakacingilila ba fyalo?
19 Fintu ayo mashiwi yafwile yacushishe kampingu wa kwa Dariusi! Kale lyonse alishibe ukuti Daniele tacitile icili conse ica kupooselwapo mu cilindi ca nkalamo. Dariusi alishibe ukuti bakasomo na bakacingilila ba fyalo baumene akapi ku kuleka Daniele epaiwe no kuti babeleleke imfumu ukucita ico balefwaya ica bukaitemwe. Lintu bakoselepo fye ukuti “bakasomo bonse ba bufumu” nabapandana amano ku kushike funde, balepilibula ukuti na Daniele wine alipushiwe pali uyu mulandu. Dariusi ali no kubacita akantu aba baume ba kufutika. Lelo, abalilepo ukusosa ukuti Daniele afumishiwe mu cilindi ca nkalamo. Icabapeseshe amano ca kuti Daniele takwete nangu fye cikwebulula!—Daniele 6:23.
20. Cinshi cacitike ku balwani ba mufimbila aba kwa Daniele?
20 Nomba apo Daniele ali nafuma umwali ubusanso, Dariusi akwete umulimo umbi. “Imfumu yasosele ku kuleta abo bantu abasebele Daniele, no kuleka bapooswe mu cilindi ca nkalamo, abene na bana babo na bakashi babo; na bo tabalafika pa nshi ya cilindi, ne nkalamo shalibanashishe, no kukokotaula amafupa yabo yonse.”d—Daniele 6:24.
21. Mu kubomba ne ndupwa sha balelufyanya, bupusano nshi bwali pe Funde lya kwa Mose na mafunde ya nko shimo isha kale?
21 Ukwipaya aba baume baumene akapi pamo na bakashi babo na bana kuti kwamoneka ngo bukalushi bushalinga. Ifunde Lesa apeele ukupitila muli kasesema Mose lyena lyalipusanako, litila: “Bashibo bekepailwa pa bana babo, kabili abana bekepailwa pali bashibo: umuntu onse akepailwe pa lubembu lwakwe.” (Amalango 24:16) Lelo, ku nko shimo isha kale, caliseekele ku ba mu lupwa ukwipailwa pamo no ulufyenye, nga acita icintu cabipisha. Napamo ici calecitwa pa kuti balupwa bekesalandula. Lelo, Daniele te walengele ukuti ica musango yu cicitwe ku ndupwa sha bakasomo na bakacingilila ba fyalo. Afwile, ali no bulanda pa bubi aba baume babipa baletelele indupwa shabo.
22. Kubilisha nshi ukupya uko Dariusi abilishe?
22 Aba bakasomo na bakacingilila ba fyalo abalepanga ifyabipa bali nabafwa. Dariusi abilishe ukuti: “Ndeshike funde ilya kuti mu fyalo fyonse fya bufumu bwandi abantu batutume kabili batiine pa cinso ca kwa Lesa wa kwa Daniele; pantu wene ni Lesa wa mweo, aiminina umuyayaya, ubufumu bwakwe tabwakonaulwe, kabili ukuteka kwakwe kukabelelela ukufika ku mpela: atuula kabili apokolola, abomba ne fiishibilo ne fipesha amano mu muulu na pa nshi: wene natuula Daniele ku maka ya nkalamo.”—Daniele 6:25-27.
PYUNGILENI LESA PE
23. Ca kumwenako nshi Daniele aimike pa lwa ncito yakwe, kabili kuti twamupashanya shani?
23 Daniele aimike ica kumwenako cisuma ku babomfi bonse aba kwa Lesa aba muno nshiku. Lyonse imyendele yakwe yali iyabula akabi. Ku ncito, Daniele “ali wa cishinka, ne ca kuluba nangu akabi tacasangilwe kuli wene nakalya.” (Daniele 6:4) E fyo no Mwina Kristu alingile ukupikintika. Ici tacilepilibula ukuti afwile ukuba uwabilingana ku bukwebo mu kuba ne mibele yabipa pa kukonkelela ifyuma nelyo ukuliila bambi amasuku pa mutwe pa kuti alunduluke. (1 Timote 6:10) Amalembo yafwaya Umwina Kristu ukubomba incito yakwe iya ku calo mu bufumacumi kabili no mweo onse, “nga kuli Shikulu.”—Abena Kolose 3:22, 23; Tito 2:7, 8; AbaHebere 13:18.
24. Bushe Daniele alisuuswike mu kupepa kwakwe? Londololeni.
24 Daniele talesuusuka mu kupepa kwakwe. Umwata akwete uwa kupepa walishibikwe. Na kabili, bakasomo na bakacingilila ba fyalo balishibe ukuti Daniele alikatamike ukupepa kwakwe. Balishininkishe bwino bwino ifyo kuti atwalilila ukupepa nangu cingati ifunde lyabinde co. Mwandi ca kumwenako cishaiwamina ku Bena Kristu ba lelo! Na bo baishibikwa nga batangishako ukupepa Lesa intanshi. (Mateo 6:33) Ici cifwile cilemoneka ku bantu, pantu Yesu akambishe abakonshi bakwe ukuti: “Ulubuuto lwenu lengeni lubalikile ku cinso ca bantu, ukuti bamone imilimo yenu iisuma, no kucindika Shinwe wa mu muulu.”—Mateo 5:16.
25, 26. (a) Cinshi bambi bengasosa pa nshila Daniele akonkele? (b) Mulandu nshi Daniele amwenene ukuti ukwalula ifyo atantike ukupepa cimo cine no kusuusuka?
25 Bambi kuti basosa ukuti Daniele alapepa kuli Yehova mu bumfisolo pali shilya nshiku 30 nga tapakeswe. Na kuba, Lesa kuti atumfwa mu nshila iili yonse twapepelamo. Aleshiba na matontonkanyo ya mutima. (Ilumbo 19:14) Lelo Daniele amwene ukuti nga aaluka mu fyo alepepa kuti caba kwati asuusuka. Mulandu nshi?
26 Apo umwata wa kwa Daniele uwa kupepa walishibikwe, bushe nga capilibwile nshi aleka ukupepa mu kupumikisha? Abalemonako nga batile Daniele aletiina abantu no kuti ifunde lya mfumu lyacilile ifunde lya kwa Yehova. (Ilumbo 118:6) Lelo Daniele alangilile mu ncitilo shakwe ukuti aipeeleshe kuli Yehova eka. (Amalango 6:14, 15; Esaya 42:8) Kwena, mu kucite fi Daniele tasaalwile ifunde lya mfumu kabili tashintwike no kusuusuka. Daniele atwalilile fye ukupepa mu muputule wakwe uwa pa mutenge, “nga fintu alecita pe” ilyo imfumu ishilashika lilya ifunde.
27. Ni shani fintu ababomfi ba kwa Lesa aba lelo bengaba nga Daniele mu (a) kunakila bakateka bacilamo? (b) kunakila Lesa nga kateka ukucila abantu? (c) kutukuta ukwikala mu mutende na bantu bonse?
27 Ababomfi ba kwa Lesa ilelo kuti basambililako ku ca kumwenako ca kwa Daniele. ‘Banakila bakateka bacilamo,’ ukupitila mu kukonka amafunde ya calo bekalamo. (Abena Roma 13:1) Lelo, lintu amafunde ya bantunse yapinkana na ya kwa Lesa, abantu ba kwa Yehova bacita ifyacitile abatumwa ba kwa Yesu, abasosele mu kushipa ukuti: “Tuli no kunakila Lesa ukucilo kunakila abantu.” (Imilimo 5:29) Mu kucite fyo, Abena Kristu tabatungilila ukwimina ubuteko. Lelo, bafwaya ukwikala mu mutende na bantu bonse ku kuleka ‘bekale ubwikashi bwa kutekanya kabili ubwa mutelelwe muli bukapepa bonse.’—1 Timote 2:1, 2; Abena Roma 12:18.
28. Ni shani fintu Daniele apyungile Yehova “pe”?
28 Imiku ibili Dariusi asosele ati Daniele alepyungila Lesa “pe.” (Daniele 6:16, 20) Ishiwi lya ciAramaic ilyapilibulwa “pe” lipilibula “ukusela mu cintengulusha.” Lilangilila ukucita icintu cimo cine, nelyo ica lyonse. E fyo bumpomfu bwa kwa Daniele bwali. Bwakonkele imitantikile yaishibikwe. Tabaletwishika ico Daniele ali no kucita lintu aleeshiwa mu fikalamba nelyo ifinono. Ali no kukonka inshila ali alekonka pa myaka nalimo 80, inshila ya bucishinka no busumino kuli Yehova.
29. Ni shani fintu ababomfi ba kwa Yehova aba lelo benganonkelamo mu nshila ya busumino iya kwa Daniele?
29 Ababomfi ba kwa Lesa aba lelo bafwaya ukukonka inshila ya kwa Daniele. Umutumwa Paulo na kuba akonkomeshe bonse Abena Kristu ukumona ica kumwenako ca bantu ba kale abaletiina Lesa. Ku citetekelo “babombele ubulungami, bamwene ifyalailwe” kabili ilyo atile “bacilike utunwa twa nkalamo,” afwile alelanda pali Daniele. Pamo nga babomfi ba kwa Yehova ilelo, natube ne citetekelo, ukupyungila Lesa pe nga Daniele no ‘kubutuka no mukoosha ulubilo ulwabikilwa ifwe.’—AbaHebere 11:32, 33; 12:1.
[Amafutunoti]
a Ubushinino bwa fyalembwa fya kale bulangilila ukuti bakateka ba ku Kabanga ilingi baleteka inama sha mpanga mu ncende shapindililwa. Ico cishinina ukuti mu Babele mwali ‘ifilindi fya nkalamo.’
b Umuputule wa pa mutenge wali muputule uko umuntu aleya ilyo ashilefwaya ukupumfyanishiwa.
c Icilindi ca nkalamo cifwile cali muputule wa mu mushili uwakwete akanwa pa muulu. Cifwile cakwete ne fibi ifyaleisulwa pa kuti inama shingile.
d Ishiwi lyapilibulwa pano ati “ukuseba” lyapilibulwa ukufuma ku mashiwi ya ciAramaic ayengapilibula no kuti “ubukwakwa.” Ici cilangilila ipange lyabipisha ilyo abalwani ba kwa Daniele baimininepo.
FINSHI MWAILUKAMO?
• Mulandu nshi Dariusi umwina Madai apingwilepo ukubomfya Daniele mu cifulo cikalamba?
• Lipange nshi ilya bucenjeshi ilyo bakasomo na bakacingilila ba fyalo bapangile? Yehova apuswishe shani Daniele?
• Finshi mwasambililako ku kwangwako ku ca kumwenako ca kwa Daniele ica busumino?
[Icikope pe bula 114]
[Icikope pe bula 121]
[Icikope pe bula 127]
Bushe mupyungila Yehova “pe” nga fintu Daniele alecita?