Kwaba Shani Ukwashintililwapo Ukusobela kwa Baibolo?

IFITABO fya lyashi lya kale fyalifula ilelo. Ifi fyalembwa pa lwa fyacitike ku numa ilingi line filashininkisha ukuba ifya kucebusha mu cine cine. Ilyo tubelenga fyene, kuti pambi twaimona fwe bene mu kumoneka kwa ku kale. Ukwelenganya kwesu kuti pambi kwakulilako ilyo abantu, ififulo, ne fya kuponako fyamoneka ukutuntuka ukufuma mu mabula yabulamo icongo.

Baibolo yaba e ico citabo—icaisulamo ifyalembwa fya lyashi lya kale ifya kubimbula. Ukupulinkana amabula ya iko, kuti twabeleshanya na baume na banakashi ba musango yo pamo nga Abrahamu, umukashi wakwe Sarah, Imfumu Davidi, Namfumu Estere, na Kasambilisha Mukalamba, Yesu Kristu. Kuti, na kuba, twaenda nabo, twaumfwa cintu basosele, no kumona cintu bamwene. Lelo bamo balanguluka Baibolo ukuba iyacilanapo pa citabo ca lyashi lya kale. Basumino kuti yakwatamo icaitwa ilyashi lya kale ilyalembelwe mu kubangilila. Mulandu nshi ifyo? Pantu Baibolo yaisushiwamo no kusobela, nelyo amasesemo.

Nalyo line, kwaba shani ukwashintililwapo ukusobela kwa Baibolo? Nga ca kuti amasesemo ya Baibolo yalisushiwe mu fya kuponako fya ku nshita ya ku numa, bushe tatulingile ukwenekela ukusobela kwa musango yo pa lwa fya kuponako fya nshita ya ku ntanshi ukuba ukwa cine? Lekeni nomba tulanguluke ifya kumwenako fimo ku kumona nga ca kuti ukusobela kwa Baibolo kwaliba ukwashintililwapo.

Israele na Ashuri pa Cisebele ca Calo

Kasesema wa kwa Lesa Esaya, uwatendeke ukusesema mupepi na 778 B.C.E, asobele ukuti: “Ku makasa kukanyantaulwa icilongwe icapulama ca bakolwa ba kwa Efraimu [Israele], ne luba ililebonsa ilya ciyembo cakwe icikata, ilya pa muulu wa mupokapoka uwafunda; fikaba nge kunyu ilyabangilila, ilyo takulaiso kutwala kwa lusuba, ilyo uwamona ati alimone, apo pene lili mu minwe yakwe, alilya.” (Esaya 28:3, 4) Nga fintu casobelwe, mupepi na pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga cinekonsekonse B.C.E., umusumba ukalamba uwa kwa Israele, Samaria, wali nausanguka nge kunyu lyapya ilyafikapo ku kutondolwa no kuminwa ku milalo ya fita fya Ashuri. Ico e cacitike fye lintu Samaria acandilwe ku bena Ashuri mu 740 B.C.E.—2 Ishamfumu 17:6, 13, 18.

Mu kupita kwa nshita cali lubali lwa kwa Ashuri ukulumbuka mu lyashi lya kale. Umusumba wa iko uukalamba wali ni Ninebe, uwaishibikwe nga nshi ku misungile ya bunkalwe iya bankole ica kuti waitilwe “umusumba wa milopa.” (Nahumu 3:1) Yehova Lesa umwine aali nakambisha ubonaushi bwa Ninebe. Ku ca kumwenako, ukupitila muli kasesema Nahumu, Lesa asosele ukuti: “Mona, nakwalukila; . . . [nkakusaalula], kabili nkakucita nge ca kutambako, bakasuke bonse abakumona bakashumpukeko, no kutila, Napumpuntwa Ninebe.” (Nahumu 3:5-7) Sefania na o asobele ubonaushi bwa kwa Ashuri no kupomonwa kwa Ninebe. (Sefania 2:13-15) Aya amasesemo yalifikilishiwe mu 632 B.C.E. lintu, ku ca kupapusha, imilalo yauminkanishiwa iya mfumu ya Babiloni Nabopolassar na Cyaxares abena Medai batapile no kucandila Ninebe—icabipisha nga nshi ica kuti nelyo fye apabelele umusumba pabele apashaishibikwe ukucila pa myaka 2,000. Ubuteko bwa Babiloni e bwakonkelepo pa cisebele ca calo.

Ukonaulwa kwa Babiloni Kwasobelwa

Baibolo yasobele ukuti ubuteko bwa Babiloni bwali no kufumishiwapo no kusobela fintu umusumba ukalamba uwa uko, Babiloni, wali no kuwa. Mupepi ne myanda ya myaka ibili mu kubangilila, kasesema Esaya asokele ukuti umumana wa Yufrate ukakama. Wakonkolokele ukupula mu Babiloni, kabili impongolo mu mbali ya mumana shabombele ulubali lwakulisha ulwa kucingilila umusumba. Ubusesemo bwainike Sailasi nga kacimfya no kulandapo kuti “ifiibi” fya minkubili tafyali na kwisalwa kuli bakacandila. (Esaya 44:27–45:7) Mu kulinganako, Lesa amwene kuli cene ukuti ifiibi fya minkubili ifya Babiloni mu mbali ya Yufrate fyashiwe ifyaisuka mu kati ka mutebeto pa cungulo bushiku ica kuti imilalo ya kwa Sailasi Mukalamba bacitile ukusansa kwabo. E co, ukwabula ubwafya, baingile mu musumba mu nshila ya mu mumana no kucandila Babiloni.

Kalemba wa lyashi lya kale Herodotus alembele ukuti: “Sailasi . . . aimike ulubali lwa milalo yakwe pa cifulo pantu Yufrate ukonkolokela muli [Babiloni] kabili impuka imbi pa mpela yapusanako kuntu ufumina, mu kuba no kukambisha kuli bonse ku kupatikisha ukwingila ukukonka ululamba lwa mumana mu kwangufyanya nga nshi ilyo bamwene ukuti amenshi yali ayaeluka mu kulinga. . . . Ukupitila mu kwimba ayalwilile umumana muli bemba (uwali lyene uwaumba) kabili muli iyi nshila ukucefya ukushika kwa menshi apakalamba mu cipimo ca cine cine ica mumana ica kuti wabele uwingaabukwa, kabili umulalo wa bena Persia, uwashilwe ku Babiloni ku mifwaile, waingile mu mumana, pali nomba uwashika fye mu kulinga ku kufika pa kati ke tanta lya muntu, kabili, ukwendela muli wene, ukuyafika mwi tauni. . . . Kwaliko umutebeto uwalecitwa, kabili nelyo fye ilintu umusumba walebongoloka batwalilile ukucinda no kuipakisha, ukufikila amano yaishilemo.”—Herodotus—The Histories, ukupilibulwa na Aubrey de Selincourt.

Pali cilya cine cungulo bushiku, kasesema wa kwa Lesa Daniele asokele kateka wa Babiloni ulwa kayofi kalaalilile. (Daniele, icipandwa 5) Babiloni wabulwa amaka alikeleko pa myanda ya myaka imo pa numa ya ico. Ukutula kulya, ku ca kumwenako, umutumwa Petro alembele kalata yakwe iya kubalilapo iyapuutwamo mu mwanda wa mwaka uwa kubalilapo C.E. (1 Petro 5:13) Lelo ubusesemo bwa kwa Esaya bwali nabulondolola ukuti: “[Babiloni] . . . ukaba nga Sodomu na Gomora ilyo Lesa aiwishishe. Tawakekalwemo inshiku pe.” Lesa na kabili aali nasosa ukuti: “[Nkaputula ku Babiloni] ishina no mushashi, ikwata no bufyashi.” (Esaya 13:19-22; 14:22) Nga fintu casobelwe, Babiloni mu kupelako abele umwina wa fitantala. Ukubwesha ukuli konse ukwingacitikako ukwa ulya musumba wa ku kale kuti pambi kwacebusha abatandashi lelo kucili kuti kwausha uwabulwa “ikwata no bufyashi.”

Daniele—kasesema wa kwa Yehova uwalipo mu Babiloni lintu wabongolweke—aali ne cimonwa icabimbilemo abena Medai na bena Persia bacimfya. Amwene sukusuku uwa nsengo shibili na sawe akwete ulusengo lukalamba pa kati ka menso yakwe. Sawe acenene sukusuku no kumufuntula pa nshi, ukutobaula insengo shakwe shibili. Lyene ulusengo lukalamba ulwa kwa sawe lwalitobelwe, ne nsengo shine shamenene pa cifulo ca luko. (Daniele 8:1-8) Nga fintu Baibolo yasobele ne lyashi lya kale lyashininkisha, sukusuku uwa nsengo shibili aiminineko Medo-Persia. Sawe aiminineko Greece. Kabili ni shani pa lwa “lusengo lukalamba” lwakwe? Ulu lwashininkishe ukuba Alekesandere Mukalamba. Lintu lulya lusengo lukalamba ulwa mampalanya lwatobawilwe, insengo shine isha cimpashanya (nelyo, amabufumu) shalilupyene. Umwabelo busesemo, pa numa Alekesandere afwile, bamushika bakwe bane baibikile abene mu maka—Ptolemy Lagus mu Egupti na Palestine; Seleucus Nicator mu Mesopotamia na Syria; Cassander mu Makedonia na Greece; na Lysimachus mu Thrace na Asia Minor.—Daniele 8:20-22.

Ukusobela kwa Nshita ya ku Ntanshi Iyabembela

Ukusobela kwa Baibolo ukulosha ku fya kuponako fya musango yo pamo nga ukupomonwa kwa Babiloni no kufumishiwapo kwa Medo-Persia kuli fya kumwenako fye ifya masesemo ya mu Malembo ayengi ayafikilishiwa mu nshita ya ku numa. Baibolo na kabili yakwatamo ukusobela ukwa nshita ya ku ntanshi iyabembela uko kukamwensekeshiwa pa mulandu wa kwa Mesia, Uwasubwa uwa kwa Lesa.

Ukusobela kumo ukwa buMesia mu Malembo ya ciHebere kwalibomfiwe kuli Yesu Kristu kuli bakalemba ba Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek. Ku ca kumwenako, bakalemba be Landwe basonteleko kuti Yesu afyalilwe mu Betlehemu, nga fintu casobelwe kuli kasesema Mika. (Mika 5:2; Luka 2:4-11; Yohane 7:42) Mu kufikilishiwa kwa busesemo bwa kwa Yeremia, utunya twalipaiwe pa numa ya kufyalwa kwa kwa Yesu. (Yeremia 31:15; Mateo 2:16-18) Amashiwi ya kwa Sekaria (9:9) yalifikilishiwe lintu Kristu aingile mu Yerusalemu pa mpunda. (Yohane 12:12-15) Kabili lintu abashilika baakene ifya kufwala fya kwa Yesu pa numa ya kupoopelwa kwakwe, ici cafikilishe amashiwi ya kwa kemba wa malumbo aya kuti: “Bayakana amalaya yandi, na pa ca kufwala candi bapendwilapo.”—Ilumbo 22:18.

Ukusobela kumbi ukwa buMesia kusonta ku nshita ya nsansa ku mushobo wa buntunse. Mu cimonwa, Daniele amwene “umo uwaba ngo mwana wa muntu” alepokelelo “kuteka, no bukata, no bufumu” ukufuma kuli Yehova, “Umukote wa nshiku ne nshiku.” (Daniele 7:13, 14) Ukukuma ku kuteka kwa buMesia ukwa iyo Mfumu ya mu muulu, Yesu Kristu, Esaya abilishe ukuti: “Ishina lyakwe akenikwa, Kabilo wa cipesha amano, Mulungu impalume; Wishi wa nshita pe, Cilolo wa mutende. Ku kukula kwa bukateka bwakwe, na ku mutende, takwakabe mpela, pa cipuna ca kwa Davidi, na pa bufumu bwakwe, ku kucipampamika no kucitungilila ku bupingushi kabili ku bulungami, ukutula pali nomba ukufika na ku muyayaya. Ukucincila kwa kwa Yehova wa milalo kukacite ci.”—Esaya 9:6, 7.

Pa ntanshi ukuteka kwa kwa Mesia ukwa bulungami takulakwata ukulama kwakumanina, icintu cimo ica bupilibulo bwakatama cifwile ukucitika. Ici na co calisobelwe muli Baibolo. Ukukuma ku Mfumu ya buMesia, kemba wa malumbo aimbile ati: “Kakilo lupanga lobe pe tanta lyobe, we mpalume . . . Mu bucindami bobe tentema no kushuka, pa mulandu wa cishinka no kufuuka no bulungami.” (Ilumbo 45:3, 4) Ukusonta ku kasuba kesu, Amalembo na kabili yasobele ukuti: “Mu nshiku sha shamfumu ishi Lesa wa mu muulu akemyo bufumu ubushakonaulwe umuyayaya, no bufumu bwa buko tabwakashiilwe ku bantu bambi; bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse, kabili bukeminina umuyayaya.”—Daniele 2:44.

Ilumbo 72 lipayanya icitontonshi ca mibele pe samba lya kuteka kwa kwa Mesia. Ku ca kumwenako, “ubulungami bupuuke mu nshiku sha iko, no bwingi bwa mutende ukasuke aubulapo umweshi.” (Ps 72 Icikomo 7) Takwakabeko lyene ukutitikisha nelyo ulukaakala. (Ps 72 Icikomo 14) Takuli nangu umo uukaba ne nsala, apantu ‘mukaba ukupaka kwa ngano mu calo, na pa muulu wa mpili, fikafukila.’ (Ps 72 Icikomo 16) Kabili bala tontonkanya! Kuti waipakisha ifi na mapaalo yambi muli paradise wa pe sonde lintu imicitile ya fintu iya nomba yapyanikwapo ne calo cipya ica kwa Lesa icalaiwa.—Luka 23:43; 2 Petro 3:11-13; Ukusokolola 21:1-5.

Mu kushinkisha, lyene, ukusobela kwa Baibolo kwawaminwa ukufwailisha kobe. E ico, mulandu nshi te kwipushisha Inte sha kwa Yehova ku fyebo fyalundwako? Ukubebeta kwa masesemo ya Baibolo kuti kwakwaafwa ukumona apo tuli mu kupita kwa nshita. Kuti na kabili kwasumbula ukutesekesha kwashika mu kati na nkati ka mutima obe kuli Yehova Lesa ne mitantikile yakwe iyawamisha iye paalo lya ciyayaya kuli bonse abamutemwa no kumumfwila.

[Icikope pe bula 5]

Bushe walishiba ubupilibulo bwa cimonwa ca kwa Daniele icibimbamo sawe na sukusuku?

[Icikope pe bula 7]

Bushe ukaba palya ku kuipakisha ukufikilishiwa kwa kusobela kwa Baibolo ukwa bumi bwa nsansa pe sonde lya paradise?