Yesu Cine Cine Alifyelwe

IBUKISHENIKO ilyashi lya kale ilyalumbuka nga nshi mu calo mu mwenu, bafwile bakalemba ba malyashi ya kale abengi balililemba na mu fitabo. Nomba bushe kuti mwasumina umo nga amweba ukuti ilyo lyashi lya bufi, nelyo ukuti lushimi fye? E lyo cimbi icingamukuma sana, ca kutila umo nga amweba ati fyonse ifyo abafyashi benu bamulondolwela pa milandu ya kufyalwa ne mikalile ya fikolwe fyenu, bamubepa fye! Fyonse fi kuti fyamukalifya. Na kuba, te kuti musumine fye icisuminesumine.

Nomba bakalengulula abengi pali ndakai batila Amalandwe yalembele Mateo na Luka pa lwa kufyalwa kwa kwa Yesu ya bufi. Batila aya malyashi yalapilikana ica kuti tapali ico twingacita pa kuti yomfwane kabili bonse babili balilufyenye ukulemba, e lyo mwaliba ubufi ubwafiita fititi. Bushe balalungika? Ilyo tushilasumina, natufwailishe fwe bene ifyalembwa mu Malandwe. Lintu tulefwailisha, lekeni tumfwikishe ico twingasambililako ilelo.

Imifwaile ya Kulemba

Pa kubala fye cilaafwa nga nshi ukwishiba imifwaile ya ili lyashi lya mu Baibolo. Tayali ya kushimika ukufyalwa ne mikalile ya muntu pa calo, yaba Malandwe. Ukwishiba ubupusano bwabapo kwalicindama. Mu fitabo fishimika ilyashi pa lwa bumi bwa muntu, kalemba alalemba ilyashi ilitali, ukulondolola fintu uo alelandapo abombele pa kuti afike ku kulumbuka. E mulandu wine amalyashi ya bumi bwa bantu aya musango yo yakolobondela mu milandu ya bafyashi bakwe, ifyo afyelwe, ne fyo akulile. Amalandwe yena te fyo yaba. Pa Malandwe yane, ya kwa Mateo na Luka fye e yalondolola ukufyalwa kwa kwa Yesu na fintu akulile. Na kuba, tabaiminine pa kutulondolwela icalengele Yesu ukwisalumbuka ilyo akulile. Mwilaba ukuti abasambi ba kwa Yesu balipwile no kwishiba ukuti Yesu e ko ali kale ku muulu mu mupashi libe talaisa pano calo. (Yohane 8:23, 58) E mulandu wine Mateo na Luka pa kulemba ilyashi lya ku bwaice ilya kwa Yesu tabaiminine pa kutulondolwela icalengele wene ukulumbuka ilyo akulile. Lelo amalyashi balembele yalekomaila pa mifwaile ya Malandwe.

Mifwaile nshi balembeele? Ishiwi lya kuti “ilandwe” lyalola mu kuti “imbila nsuma.” Bonse babili balembele ilyashi limo line, ilya kuti Yesu ali e Mesia walaiwe, nelyo Kristu, ukuti e wafwilile pa membu sha bantunse; no kuti alibuukile no kuya ku muulu. Lelo aba bakalemba babili imikulile yabo yalipusene kabili abantu balelembelako na bo balipusene. Mateo uwalesonkesha imisonko, alembeele ilyashi lyakwe maka maka ku baYuda. Shing’anga Luka alembeele kuli “Teofilo umukata wine wine,” uyu muntu cimoneka kwati ali shimucindikwa, e lyo na ku baYuda na Bena fyalo abengi. (Luka 1:1-3) Cila muntu asalile ifyebo ifyalingile nga nshi kabili ifyali na maka ya kufika pa mitima ya bantu alelembela. E calengele Mateo ukukomaila nga nshi pa fyebo fya kusesema ifya mu Malembo ya ciHebere ifyafikilishiwe muli Yesu. Lubali lumbi, imilembele ya kwa Luka yali mu musango wa basambilila iyo abashili baYuda bali no kumfwikisha.

Kanshi te kuti tupape pa fyo amalyashi yabo yapusana. Nomba tayapilikana nge fisosa abalengulula. Yalasailishanya, ukutulondolwelapo na fimbi pa kuti twingomfwikisha.

Ukufyalwa kwa kwa Yesu mu Betlehemu

Bonse babili Mateo na Luka balilembele pa lwa cipesha mano ca kufyalwa kwa kwa Yesu, ukufyalwa muli nacisungu. Mateo alembele ukuti uku kufyalwa kwafikilishe ifyebo fya kusesema ifyalembelwe imyaka iingi kale na kasesema Esaya. (Esaya 7:14; Mateo 1:22, 23) Luka atushimikila ukuti Yesu afyalilwe ku Betlehemu pantu icipope ca kulembwa aba mu fyalo fyonse icashikilwe na Kaisare calengele Yosefe na Maria ukuya ku Betlehemu. (Moneni umukululo pe bula 7.) Ukufyalwa kwa kwa Yesu mu Betlehemu kwali ukwaibela. Imyaka iingi nga nshi kale, kasesema Mika asobele ukuti Mesia akafyalilwa muli aka kalitauni kapaleme ku Yerusalemu akalemoneka fye akashacindama.—Mika 5:2.

Ubushiku Yesu afyelwe bwalilumbuka nga nshi ukuti e pashimpwa ifikope babomfya pa kusefya Krisimasi. Nomba ifyo balenga mu fikope fyalipusana ne fyo ilyashi iline line lyali. Luka kalemba wa lyashi lya kale uutushimikila ukuti kwali icipope ca kulembwa aba mu fyalo fyonse icalengele Yosefe na Maria ukuya ku Betlehemu, atushimikila no kuti bwali bushiku kabili bakacema baali mu mpanga ne mikuni yabo pali bulya bushiku bwacindama. Ifi fishinka fibili fyalilenga abasoma ifya mu Baibolo abengi ukusondwelela ukuti Yesu tafyelwe mu December. Batila apo abaYuda abengi tabatemenwe imitekele ya kwa Kaisare, uyu kateka taali na kubapatikisha ukwenda inyendo sha kuya mu kulembesha mu mainsa kabili mu mpepo, pantu cali no kukalifya nga nshi abantu abo kale kale basangukiile ubuteko. Abasoma na kabili batila tacilolamo ukuti bakacema baali mu mpanga ubushiku ne mikuni, pantu kulya December mweshi wa mpepo icine cine.—Luka 2:8-14.

Moneni abantu Lesa asalile ukwishibisha ukufyalwa kwa Mwana wakwe, tasalile abasambilila ne ntungulushi shalumbuka isha fya mapepo, lelo asalile bakacema basuulwa abaleikala fye mu mpanga. Cimoneka kwati bakalemba na baFarise balisuulile nga nshi bakacema pantu bena ilingi baleikala mu mpanga, tabaali ne nshita ya kulakonka ifishilano fimo fimo ifya baFarise. Nomba aba bene baume abaicefya, aba citetekelo e bo Lesa apaalile, kabili alibacindike icine cine pa kubatumina bamalaika abailebashimikila ukuti Mesia nafyalwa mu Betlehemu, uo abantu ba kwa Lesa balelolela pa myaka iishaifula. Aba bene bakacema e baile ku kumona Maria na Yosefe no kutamba ulya Mwana uushaishibe nangu kamo uwalele mu mulimba, te shilya batila “imfumu shitatu” shintu balenga mu fikope babomfya pa kusefya kwa pa Krisimasi.—Luka 2:15-20.

Yehova Apaala Abafwaya Ukwishibe Cine Abaicefya

Lesa alapaala abaicefya, abamutemwa kabili abafwaisha nga nshi ukwisasangwapo lintu fyonse ifyo afwaya fikacitika. E fyo cali ku bengi abalelolela ukufyalwa kwa kwa Yesu. Ilyo Yesu ali nalimo no mweshi umo, Yosefe na Maria bamutwele kwi Tempele ukulingana ne fyalandile Amalango ya kwa Mose, baile kulya mu kupeele lambo lya “fipele fibili, atemwa ifibondo fibili.” (Luka 2:22-24) Nga kukonka Amalango iyalefwaikwa ni mpaanga, nomba pa mulandu wa kuti kwali na bapiina, e co babikileko ne fipeele ifyanakile umutengo. (Ubwina Lebi 12:1-8) Apa pantu tontonkanyenipo. Yehova Lesa, Mulopwe wa kubumbwa konse, tasalile ulupwa ulukankaala lelo asalile ulupiina, ukuti e lufwile ukukusha Umwana wakwe uwatemwikwa, uwafyalwa eka. Nga muli bafyashi apa mufwile ukusambililapo isambililo lyawamisha, ilya kuti ubupe ubwawamisha ubo mwingapeela abana benu, bwaba kwikala mu ng’anda umo batangishako ifya ku mupashi, ukucila ukukomaila fye pa kunonka ifyuma nelyo amasomo ya kufwaya ukuba bakanabesa.

Abantu na bambi babili abalepepa Yehova mu kuicefya bapaalwa pe tempele. Umo ni Ana, mukamfwilwa wa mwaka 84 ‘uushalefuma pe tempele.’ (Luka 2:36, 37) Umbi na o mukote wa busumino uwe shina lya Sumeone. Bonse basekelela icine cine pe shuko Lesa abapa ilya kuimwena uukaba Mesia walaiwe. Sumeone alanda ifyebo fya kusesema pa mwana. Muli uku kusesema muli isubilo line line, lelo muleumfwika no bulanda ubunono. Asobela ukuti uyu nyina, umukashana Maria, inshita ileisa ilyo akaloosha uyu mwana icine cine.—Luka 2:25-35.

Umwana Aba mu Bwafya

Ukusesema kwa kwa Sumeone kwasobela ukuti uyu mwana wa kaele akapatwa. Nangu fye ni lintu acili akanya ulupato kale kale lwalimoneke. Mwi Landwe lyalembele Mateo alilondolwele ifingi ifyo ulu ulupato lwali. Napapita imyeshi iingi kabili Yosefe, Maria, na Yesu bekala mu ng’anda ya mu Betlehemu. Mu kupumikisha, abena fyalo babatandalila. Te mulandu na filya balenga mu fikope balangisha pa Krisimasi, Mateo talumbula impendwa ya bantu abaishile, kabili talanda ukuti bali “aba mano,” pali bufi ukuti “mfumu shitatu.” Abomfeshe ishiwi lya ciGriki ilya maʹgoi ilyalola mu kuti “uupendula intanda.” Apa pene e po kabelenga afwile ukwilukila ukuti pali amapange ya bubifi yamo pano, pantu ukupendule ntanda cibelesho cintu Icebo ca kwa Lesa calesha kabili abaYuda ba busumino abaleumfwila amafunde balisengawike ukupendule ntanda.—Amalango 18:10-12; Esaya 47:13, 14.

Aba bakapendula ba ntanda bakonkele ulutanda ukufuma ku kabanga kabili “uufyelwe Imfumu ya baYuda” bamuletela ifya bupe. (Mateo 2:2) Nomba ulutanda talubatungulwile ku Betlehemu. Lwabatungulula ku Yerusalemu ukwikala Imfumu Herode. E mfumu yakwatishe nga nshi amapange ya kufwaya ukwipaya Yesu. Uyu kateka uwalefwaisha ukulumbuka, ali inkomi, kabili alipeye na balupwa lwakwe bamo abo alemona ukuti e bengamupoka ubufumu.a Alifulunganishiwe ilyo aumfwile ukuti uukaba “imfumu ya baYuda” nafyalwa, atuma bakapendula ba ntanda ukuyamona uyo Mwana ku Betlehemu. Ilyo baleya mu nshila, icacitika cabasungusha. “Ulutanda” lulya lwabatungulwile ku Yerusalemu lwatendeka ukusela!—Mateo 2:1-9.

Nomba tatwaishiba lulya “lutanda” nga lwali lubuuto lwa cine cine mu muulu nelyo balumwenene fye mu cimonwa. Lelo twalishiba ukuti talwafumine kuli Lesa. Awe lwalungemepo fye na mapange ya luko aya bubifi, ukutungulula aba bakapepa ba bufi kuli Yesu umwana uushali na pa kubelama pene pene, uwali na wishi kabaasa fye umupiina no mukashi wakwe. Bakapendula ba ntanda abo Herode alebomfya ukwabula abene ukwishiba, ababwelelamo kuli ilya mfumu ya lucu, nga yali e mfwa ya mwana. Nomba Lesa abombelapo ukubomfya iciloto, abeba ukupita inshila imbi pa kubwelelamo ku mwabo. Kanshi cilemoneka ukuti lulya “lutanda” lwali lipange lya kwa Satana umulwani wa kwa Lesa, pantu ena talepeema na kupeema ku kufwaya fye ukwipaya Mesia. Ala calipusana nga nshi kuli filya balenga mu fikope fya Krisimasi, pantu balangilila abati balya bena fyalo no “lutanda” fyali ni nkombe sha kwa Lesa!—Mateo 2:9-12.

Satana acili alelwisha. Cibusa baumene nankwe akapi Imfumu Herode, aimya lulu wa kwipaya utunya tonse utuli ne myaka ibili no tushilakumanya. Nomba Satana te kuti acimfye Yehova. Mateo atweba ukuti Lesa alisobele fye kale ubu bunkalwe bwa kulofya abana ba kaele. Na pa pene Yehova alicimfishe Satana, pantu alisokele Yosefe mu ciloto, ukuti afyukile ku Egupti. Mateo alitushimikila no kuti Yosefe no mukashi wakwe capamo na Yesu balisukile na kabili bakuuka no kuyaikala ku Nasarete, e ko Yesu na bana baume na banakashi bambi bakuliile.—Mateo 2:13-23; 13:55, 56.

Umwalola Ukufyalwa kwa kwa Yesu Kuli Imwe

Bushe mwasunguka pali ifi fishinka fikalamba pa lwa kufyalwa no kukula kwa kwa Yesu? Abengi balasunguka. Cilabapapusha ilyo beluka ukuti Amalandwe yonse tayapilikana lelo yalanda pa milandu imo ine, kanshi ya cine te mulandu ne fyo abantu bengalengulula. Balapapa ilyo beshiba ukuti fimo ifyacitikiile Yesu fyasobelwe fye akale. Balasunguka lintu basanga ukuti abantu bakomailwapo mu Malandwe balipusana icine cine na balya aba mu fikope fya fishilano ifya pa Krisimasi.

Cimbi na co limbi icisungusha abantu ca kutila, abengi abasefya Krisimasi, bacita fye ifishaba na mu Malandwe. Ku ca kumwenako, katwishi nga ni banga abatontonkanya na pali Wishi wa kwa Yesu, tatulelanda pali Yosefe iyo, tulelanda pali Yehova Lesa. Elenganyeni fintu Lesa aletontonkanyapo lintu aseekeshe Umwana wakwe uwatemwikwa kuli Yosefe na Maria ukuti bakamukushe no kumusakamana. Mucilanguluke Shifwe wa ku muulu ifyo alangulwike pa kumona uko umwana wakwe alekulila mu calo umo ulupato lwaba mpanga yonse, ica kuti imfumu imo yalepanga no kwipaya umwana ilyo ali fye akanya! Ukutemwa ukwapesha mano e kwalengele Yehova ukupeela ili lambo.—Yohane 3:16.

Yesu wa cine cine talandwanapo pa Krisimasi. Na kuba, takwaba apo Baibolo yatweba ukuti alyebele abasambi bakwe ubushiku afyelwe; kabili tatwaumfwapo ukuti abakonshi bakwe balesefya ubushiku afyelwe.

Ico Yesu aebele abasambi bakwe ukulaibukisha ni mfwa yakwe, te kufyalwa iyo, pantu imfwa yakwe e yacindama nga nshi. (Luka 22:19, 20) Cine cine Yesu talefwaya ukuti abantu balemwibukisha ilyo ali akanya akashingacita nelyo cimo mu mulimba, pantu pali ino nshita te fyo aba. Ilyo papitile imyaka ukucila pali 60 ukufuma apo bamwipaile, Yesu aisokolwele mu cimonwa ku mutumwa Yohane ninshi ali Imfumu ya maka nanina pali kabalwe alefumina ku bulwi. (Ukusokolola 19:11-16) Pali ino nshita, afwaya ifwe ukwishiba ukuti ni Kateka wa Bufumu bwa ku muulu ubwa kwa Lesa, pantu ni Mfumu iikalula lino isonde.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 7]

Bushe Luka Alilubile?

BUSHE Yesu uwakuliile mu Nasarete na bantu bonse balishibe ukuti e mu mwakwe, afyalilwe shani ku Betlehemu ukwatalwike bakilomita 150? Luka alondolola ukuti: “Awe mu nshiku shilya [libe Yesu talafyalwa] kuli Kaisare Augusti kwafumine icipope ca kulembwa aba mu fyalo fyonse. Uku e kulembwa kwa ntanshi kwa kupenda; kwacitike ilyo Kwirini ali mulashi ku Suria. Kabili bonse baile ku kulembwa, umuntu onse ku mushi wa ku mwabo.”—Luka 1:1; 2:1-3.

Abalengulula abengi batila apa pena Luka alilubile nangu abepele fye ubwafiita fititi. Balabika ifikansa abati ukupenda no kuteka kwa kwa Kwirini fyaliko mu 6 nelyo 7 C.E. Aba bantu abalungika, kuti kwaba ukutwishika nga nshi ifyalembele Luka pantu cimoneka ukuti Yesu afyelwe mu 2 B.C.E. Nomba bakalengulula balalabako ifishinka fyacindama fibili. Ica kubalilapo, imilandile ya kwa Luka ilalanga ukuti ukupenda kwaliko imiku iingi, apo mwingamwena pantu atile uku kwali “kulembwa kwa ntanshi kwa kupenda.” Alishibe ukuti kwali ukupenda na kumbi. (Imilimo 5:37) E kulya kalemba wa lyashi lya kale Josephus ashimika, ukwaliko mu 6 C.E. Ica bubili, ukuteka kwa kwa Kwirini te kuti kutulenge ukumona kwati Yesu afyelwe mu 6 C.E. Mulandu nshi? Pantu twalishiba ukuti Kwirini atekele imiku ibili. Abasoma abengi balasumina ukuti mu 2 B.C.E ninshi aleteka umuku wa kubalilapo.

Abalengulula bamo batila Luka alibepele ukuti kwali ukupenda, e mano apangile aya kufwaya ukuti cimoneke kwati Yesu afyalilwe mu Betlehemu pa kuti ifyasobele Mika 5:2 fifikilishiwe. Ifi aba balanda balosha mu kuti Luka abepele fye ku mufulo, nomba takwaba kalengulula uwingatila alilungika pantu Luka ni kalemba wa lyashi lya kale uwacetekelwa, uwalembele Ilandwe ne buuku lya Imilimo.

Cimbi na co cintu bakalengulula bafilwa ukumfwikisha ca kuti: Ukupenda kwafikilishe ifyebo fya kusesema! Imyaka nalimo 500 libe Yesu talafyalwa, Daniele asobele ukuti kukesaba imfumu “ya kucikilisha ku mitulo, iikafufya ukusaama kwa bufumu.” Bushe ifi e fyo cabele ilyo Augusti apeele icipope ca kupenda abena Israele? Nomba kasesema alilundilepo na fimbi. Atile Mesia nelyo “cilongoshi wa cipingo” ‘akatobaulwa’ ilyo uukakonka pali Augusti akalateka. Cine cine Yesu balimwipeye, e kutila ‘ukumutobaula’; ilyo Tiberi uwakonkele pali Augusti aleteka.—Daniele 11:20-22.

[Ifikope]

Kaisare Augusti (27 B.C.E.–14 C.E.)

Kaisare Tiberi (14-37 C.E.)

[Abatusuminishe]

Musée de Normandie, Caen, France

Abatusuminishe ukukopa ici cikope ni ba British Museum

[Icikope pe bula 8]

Malaika wa kwa Yehova apaalile bakacema abaicefya ukupitila mu kubashimikila imbila nsuma ya kuti Yesu nafyalwa